كيىز ۇيگە بايلانىستى قازاق تۇرمىسىندا قولدانىلعان سالتتار، عۇرىپتار مەن ىرىم-تىيىمدار از بولماعان. ولار — قازاق حالقىنىڭ مەنتاليتەتىنەن سىر شەرتەتىن ەتنومادەني اقپاراتتار كوزى. بۇرىنعى ۋاقىتتا قارىنداسىن، ياكي جيەن قىزىن ت.ب. ۇزاتقاندا قىزدىڭ اعايىن-تۋىستارى: «مەن قارىنداسىمنىڭ بولىس ءۇيىن الامىن»، — دەيدى ەكەن.
ونىڭ ءمانىسى — سول ادام ءوز ۇيىندە كەلگەن قوناقتار مەن اۋىلداعىلاردى شاقىرىپ، ءبىر كەش ويىن-ساۋىق وتكىزىپ، اس-اۋقات، قوناقتاردىڭ كولىكتەرىنە قاراۋ مىندەتىن موينىنا الادى. بۇل ءداستۇر — ۇزاتىلىپ جاتقان قىز ۇيىنە جاردەم بەرىپ قولداۋدىڭ، تويعا قىزمەت ەتۋدىڭ ءبىر جولى. وسىنداي قىزىقتى كەش وتكىزىلەتىن ءۇيدى «بولىس ءۇي» دەپ اتاعان. بايىرعى قازاق ءداستۇرى بويىنشا وڭ جاقتا وتىرعان قالىڭدىقتىڭ ۇزاتىلۋىنا جارتى جىلداي ۋاقىت قالعاندا قىزدى ءبىر جەڭگەسىمەن بولەك تىگىلگەن ۇيگە شىعارعان. بولەك شىققان بويجەتكەن قىز وسى ۇيدە جەڭگەسىمەن بىرگە تۇرىپ، جەڭگەسىنىڭ كۇندەلىكتى ىستەيتىن جۇمىستارىن ىستەپ ۇيرەنگەن، ياعني ەرتە تۇرىپ، كەش جاتىپ ءۇي تىرشىلىگىن اتقارۋ، قازان-وشاق جۇمىسىنا ارالاسىپ تاماق ىستەۋ، كىر جۋ، قوناق كۇتۋ ت.ب. اتقارىپ، وتباسىلىق ومىرگە «دايىندىق مەكتەبىنەن» وتكەن. قىزدىڭ جەڭگەسىمەن بىرگە تۇرعان وسىنداي ءۇيدى حالىق تىلىندە «دوعالاڭ» دەپ اتاعان.
قازاق داستۇرىندە وتىرىپ قالعان قىزعا دا ارنايى ءۇي تىگىلەتىن جاعدايلار بولعان. مۇنداي ءۇي بارلىق جاساۋىمەن جابدىقتالادى. الىس-جاقىن جەرلەردەن قىز كورۋگە شىققان جىگىتتەر مۇنداي ۇيگە كەلىپ، قىزبەن تانىسىپ-بىلىسۋگە مۇمكىندىك العان. ونداي ارنايى تىگىلگەن ءۇيدى «بودە ءۇي» دەپ اتاعان.
قازاق تانىمىندا قىزىل ورامال (ونى كەي جەردە قىزىل شارقات دەيدى) تۇرمىسقا شىقپاعان قىزدىڭ بەلگىسى ەكەندىگى ءمالىم. جالپى، قىزىل ورامال بايلاپ، قىزىل كيىنگەن قىزى بار ءۇيدى جۇرت «قىزىل ءۇي» دەپ اتاعان. بۇل، ارينە، قىزىل شاتىر ياكي قىزىل ءتۇستى كيىزبەن جابىلعان ءۇي ەمەس. ونىڭ حالىق تۇسىنىگىندە قانداي ءۇي ەكەنى جەرگىلىكتى ءتىل ەرەكشەلىكتەرىندە ساقتالعان: قىزىل ءۇي — قىزى بار ءۇي (قوستاناي ءوڭىرى قازاقتارى تىلىندە كەزدەسەدى). بويجەتكەن قىزى بار ءۇيدى وسىلاي اتاۋعا بايلانىستى ەل اۋزىندا «قاتىنى ولگەن قىزىل ۇيگە قاراپ جىلايدى» دەگەن ماتەل ساقتالعان. قازاقتا ايەلى قايتىس بولعان ەركەكتى «ءۇي سىنىق» دەپ بەينەلەپ ايتقان. «ورتا جولدا اتىڭ ولمەسىن، ورتا جاستا قاتىنىڭ ولمەسىن» دەگەن ماقال وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى بولعان ايەلدىڭ قازا بولۋى ۇلكەن باقىتسىزدىق ەكەنىن بىلدىرەدى. ەگەر وسىنداي ءۇيى سىنىق ادام قىزىل ءۇيدىڭ قىزىن ايتتىرسا، ونى قىز جاعى كەمسىتۋ دەپ ءتۇسىنىپ، قاتتى نامىستانعان. بايىرعى ءداستۇر بويىنشا قىزى بار ءۇيدى اسپەتتەپ قىزىل ءۇي دەپ اتاۋ اسەت پەن ىرىسجاننىڭ ايتىسىندا دا كەزدەسەدى. ۇيگە الىستان قوناق كەلسە، اۋىل ادامدارى وعان مىندەتتى تۇردە سالەم بەرەدى جانە ۇيىنە شاقىرادى. «الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الپىستاعى شال سالەم بەرەدى» دەگەن ءسوز وسىعان بايلانىستى شىققان ەكەن.
نازىم ەرمەك،
"قازاقستان ZAMAN"
