Kiız üige bailanysty qazaq tūrmysynda qoldanylǧan salttar, ǧūryptar men yrym-tyiymdar az bolmaǧan. Olar — qazaq halqynyŋ mentalitetınen syr şertetın etnomädeni aqparattar közı. Būrynǧy uaqytta qaryndasyn, iaki jien qyzyn t.b. ūzatqanda qyzdyŋ aǧaiyn-tuystary: «Men qaryndasymnyŋ bolys üiın alamyn», — deidı eken.
Onyŋ mänısı — sol adam öz üiınde kelgen qonaqtar men auyldaǧylardy şaqyryp, bır keş oiyn-sauyq ötkızıp, as-auqat, qonaqtardyŋ kölıkterıne qarau mındetın moinyna alady. Būl dästür — ūzatylyp jatqan qyz üiıne järdem berıp qoldaudyŋ, toiǧa qyzmet etudıŋ bır joly. Osyndai qyzyqty keş ötkızıletın üidı «bolys üi» dep ataǧan. Baiyrǧy qazaq dästürı boiynşa oŋ jaqta otyrǧan qalyŋdyqtyŋ ūzatyluyna jarty jyldai uaqyt qalǧanda qyzdy bır jeŋgesımen bölek tıgılgen üige şyǧarǧan. Bölek şyqqan boijetken qyz osy üide jeŋgesımen bırge tūryp, jeŋgesınıŋ kündelıktı ısteitın jūmystaryn ıstep üirengen, iaǧni erte tūryp, keş jatyp üi tırşılıgın atqaru, qazan-oşaq jūmysyna aralasyp tamaq ısteu, kır juu, qonaq kütu t.b. atqaryp, otbasylyq ömırge «daiyndyq mektebınen» ötken. Qyzdyŋ jeŋgesımen bırge tūrǧan osyndai üidı halyq tılınde «doǧalaŋ» dep ataǧan.
Qazaq dästürınde otyryp qalǧan qyzǧa da arnaiy üi tıgıletın jaǧdailar bolǧan. Mūndai üi barlyq jasauymen jabdyqtalady. Alys-jaqyn jerlerden qyz köruge şyqqan jıgıtter mūndai üige kelıp, qyzben tanysyp-bılısuge mümkındık alǧan. Ondai arnaiy tıgılgen üidı «böde üi» dep ataǧan.
Qazaq tanymynda qyzyl oramal (ony kei jerde qyzyl şarqat deidı) tūrmysqa şyqpaǧan qyzdyŋ belgısı ekendıgı mälım. Jalpy, qyzyl oramal bailap, qyzyl kiıngen qyzy bar üidı jūrt «qyzyl üi» dep ataǧan. Būl, ärine, qyzyl şatyr iaki qyzyl tüstı kiızben jabylǧan üi emes. Onyŋ halyq tüsınıgınde qandai üi ekenı jergılıktı tıl erekşelıkterınde saqtalǧan: Qyzyl üi — qyzy bar üi (Qostanai öŋırı qazaqtary tılınde kezdesedı). Boijetken qyzy bar üidı osylai atauǧa bailanysty el auzynda «qatyny ölgen qyzyl üige qarap jylaidy» degen mätel saqtalǧan. Qazaqta äielı qaitys bolǧan erkektı «üi synyq» dep beinelep aitqan. «Orta jolda atyŋ ölmesın, orta jasta qatynyŋ ölmesın» degen maqal otbasynyŋ ūiytqysy bolǧan äieldıŋ qaza boluy ülken baqytsyzdyq ekenın bıldıredı. Eger osyndai üiı synyq adam qyzyl üidıŋ qyzyn aittyrsa, ony qyz jaǧy kemsıtu dep tüsınıp, qatty namystanǧan. Baiyrǧy dästür boiynşa qyzy bar üidı äspettep qyzyl üi dep atau Äset pen Yrysjannyŋ aitysynda da kezdesedı. Üige alystan qonaq kelse, auyl adamdary oǧan mındettı türde sälem beredı jäne üiıne şaqyrady. «Alystan alty jasar bala kelse, alpystaǧy şal sälem beredı» degen söz osyǧan bailanysty şyqqan eken.
Nazym ERMEK,
"QAZAQSTAN ZAMAN"
