ويۋمەن وي ايتقان ەلمىز

ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى V-ءىىى عاسىرلار ارالىعىندا التاي وڭىرىنەن، قارا تەڭىز توسكەيىنە دەيىنگى سايىن دالانى قونىستانعان تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتۇپ اتا­لارى – بايىرعى ساقتار الەمدەگى مادەني ومىردە ونەردىڭ وشپەس اسىل مۇرالارىن قالدىرعان.
اتالمىش ونەر كەزەڭىنە اكادەميك الكەي مارعۇلان «اڭدابى مانەر» دەپ ات بەرگەن. ەسىك وباسىنان، شىعىس قازاقستان­نان قازىلىپ الىنعان «التىن ادام» كيىمى وسى اڭدابى مانەرىندە جاسالعان ورنەك. مىنە، قازاق حالقىنىڭ ويۋ-ورنەك ونەرى، وسىلايشا، تۇركى جوسىعىمەن، ول جوسىق ەجەلگى ساقتار ونەرى زەرگەرلىك اشەكەيلەر­مەن تىكەلەي ساباقتاسىپ وتىرادى.
حالقىمىز مولشىلىقتى – دارياعا، تەڭىزگە، بايتەرەككە تەڭەسە، باتىردى – ارىستانعا، قىران بۇركىتكە تەڭەدى. سۇلۋدى – اي مەن كۇنگە، حوش ءيىستى گۇلگە، قۇرالايدىڭ لاعىنا، اققۋدىڭ كوركىنە، بوتا مەن تۇرىم­تايدىڭ كوزىنە، سۇقسىردىڭ موينىنا، الماعا، قاراقاتقا تەڭەدى. اسەمدىكتى اڭ-قۇستان، وسىمدىكتەن، تابيعاتتان ىزدەدى. سول سۇلۋلىقتى ويۋ-ورنەككە ءتۇسىردى، دامىتتى. ونىڭ ناقتى ايعاعىن «التىن ادام» كيىم­دەرىندەگى التىن ويۋ-ورنەك، اشەكەيدەن كورۋگە بولادى.
قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىندا اعاشتان جاسالعان زاتتار وتە كولەمدى. جازى، قىسى پايدالانۋعا كەلەتىن «اعاش ۋىقتى، كيىز تۋىرلىقتى» كيىز ءۇي كيىز بەن اعاشتىڭ وتە كۇردەلى ۇيلەسىمىنەن تۇرادى. تىگۋگە، جيناۋعا، الىپ جۇرۋگە دە وتە قولايلى وسى مۇلىكتە ويۋ-ورنەك قولدانىلمايتىن بولشەك جوقتىڭ قاسى. كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسى مەن تۇندىگىنەن باسقا بولشەكتەرىنە: سىقىر­لاۋىق اشپالى ەسىككە، ەسىك سىرتىن­داعى كيىز جاپپاعا، تۋىرلىقتىڭ جيەگىنە، شا­ڭىراقتىڭ جاعالاي جيەگى مەن شاباقتارىنا، ۋىقتىڭ تومەنگى جالپاق يىنىنە، باقانعا، ادالباقانعا، جەلباۋعا، باسقۇرعا، دودەگەگە، كەرەگە سىرتىنان ۇستالاتىن شيگە، جالپاق قۇرلارعا، جالپاق تۋىرلىقتىڭ تۇندىگىنىڭ باۋلارىنا توقىلىپ ويۋلار سالىنادى، شاشاقتار بايلانادى.
كيىز ءۇي ىشىندەگى جيھازدار: كىلەم، تەكە­مەت، سىرماق، الاشا، تۇسكيىز، جۇكجاپقىش، شىمىلدىق، ورامال، سۇلگى، داستارقان، كىرسالعىش، كەسەقاپ، شابادان، كەبەجەقاپ، قورجىن، تورسىق، سابا، كۇبى، اسادال، كەبەجە، ساندىق، قولساندىق، جۇكاياق، اعاش توسەك، اعاش اياق، وجاۋ، اعاش قاسىق، تاباق، استاۋ، تەگەنە، ساماۋرىن، شاينەك، كەسە، ساپار كەسەگە ويۋلار تۇسەدى. ەر-تۇرمان: قامشى، جۇگەن، ەر، نوقتا، تۇسامىس، كىسە، شىبىرت­قىعا، ماساقاققىش سابىنا، دومبىرا، قو­بىز، سىرنايعا، باسقا دا ءۇي جيھاز، مۇلىكتە­رىنە شەبەردىڭ تالعامىنا وراي ءارتۇرلى ويۋ-ورنەكتەر سالىنىپ كەلدى. ويۋ-ورنەكتى جاقسى ساپالى جاساۋ ءۇشىن الدىمەن پايدا­لا­ناتىن ماتەريالدى دۇرىس تاڭداي ءبىلۋ قاجەت، ونىڭ ويۋ ىرعاعىمەن مولشەرىن، ياعني ويۋدىڭ زاتتىڭ بەتىنە ءتۇسۋى مەن ورنالاسۋىن ناقتى جوبالاۋ قاجەت. ويماستان بۇرىن تاقىرىپ تاڭداي ءبىلۋ كەرەك. ويۋدىڭ جاقسى شىعۋى ويۋشىنىڭ وي ۇشقىرلىعى مەن ونى رەتىن كەلتىرىپ ۇيلەستىرە بىلۋىندە. ويۋ-ورنەك­تىڭ قانداي ءتۇرى بولسا دا، ول ادام ويىنىڭ جەمىسى. 
ويۋ-ورنەك ءبىر-بىرىمەن قابىسىپ، جىمداسىپ، ەسكەن ارقانداي بىرىگىپ تۇرۋى كەرەك. ارا-جىگى بادىرايىپ ۇيلەسپەي ول­پى-سولپى بولسا، وندا ويۋ ءوزىنىڭ ءسانىن، سۇلۋلىعىن، ۇيلەسىمىن، ءتىپتى مازمۇنىن جوعالتۋى مۇمكىن.
قازاق ويۋ-ورنەگى قوشقارمۇيىز تۇرىنەن باستاۋ الاتىندىقتان قانداي ويۋ ءتۇرىن جاساعاندا دا وسى – ويۋ ءتۇرى باستى كورىنىس تابۋى قاجەت. باسى قوشقارمۇيىزدەن باستاۋ العان ورنەك دامي كەلە نەشە الۋان تۇرگە ەنىپ، اراجىگى ءارتۇرلى ورنەكتەرمەن تولىعا كەلە ۇلكەن كۇردەلى ويۋ ءتۇرى شىعادى. ويۋ اتاسى قوشقارمۇيىز باستاعان ورنەك تۇرلەرى ءبىر-بىرىنە ۇيلەسە ءسان بەرە كەلە بىرىگىپ، جىمداسىپ، بايلانىس پەن ساندىك تاۋىپ جاسالاتىن ويۋ ءتۇرىن ارلەندىرە تۇسەدى. تابيعاتتاعى اسەم گۇل شوعىرىنداي ويۋ-ورنەك تە ءوز شەبەرىن تاپسا جاراسىپ، قۇلپى­رىپ، كوز تارتىپ، كوزگە قۋانىش، كوڭىلگە جى­لىلىق ورتاعا اسەمدىك، سۇلۋلىق شاشىپ تۇرا­رى انىق. اتا-بابالارىمىز وسىنداي ونەر ءتۇرىن ءوزىنىڭ شىرقاۋ شىڭىنا جەتكىزە بىلگەن. 
قاي زاتقا قانداي ويۋ-ورنەك سالۋدى، ونى قالاي ورنالاستىرۋدى، قانداي زاتتان قانداي ءتۇر جاساۋ قاجەتتىلىگىن تولىق مەن­گەرگەن. سونىڭ ءبىر ايعاعى وتكەن عاسىر­لارداعى ءبىر ساۋكەلەنىڭ جاسالۋ قۇنىنىڭ 500 بيەگە باعالانۋى. بولماسا كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسى مەن ۋىعىنا سوم كۇمىس قاقتاپ، التىن جالاتۋ ونەرگە دەگەن سۇرانىستان تۋسا كەرەك. ءار زاتتىڭ وزىنە لايىق ويۋ تۇرلەرى بولعان، ولار ويىلعان، قاشالعان، زەرلەن­گەن، كۇمىستەلگەن، جالاتىلعان، تىگىلگەن، ورىلگەن، بەدەرلەنگەن بولىپ كەلەدى.
جالپى، ويۋ-ورنەك – قازاق مادە­نيەتىنىڭ شەجىرەسى. اتا-بابادان قالعان مادەني مۇرا. ىسكە بەرىلگەن، جۇمىس­قا توسەلگەن، ويۋلاردى جاتقا جاسايتىن، ءوز بەتىمەن جاڭا ءتۇرلى ويۋلار جاساۋشى ادامدى «ويۋشى» دەپ اتاعان. ويۋشىلار ويۋدى قيىپ، قۇيىپ، يلەپ، باتىرىپ، كەپتەپ، سىزىپ، شەكەتۋلەپ، نۇكتەلەپ، بەدەرلەپ جاساعان. ءار ويۋشىنىڭ ءوز ورتاسىنا قاراي ويۋ ۇلگىلە­رى بولعان. مىسالى، «ورتا ءجۇزدىن ۇلگىسى»، «كەرەي ۇلگىسى»، «ارعىن ۇلگىسى»، «تورعاي ۇلگىسى» ت.ب.
ويۋ-ورنەك – دالدىك، ەسەپ، تەڭدىك، تەڭەۋ، ۇيلەسىم، جاراسىم، ساندىك، كوركەمدىك، سايكەستىك، تازالىق، نازىكتىك، سۇيكىمدىلىك، پاراساتتىلىق، جىلىلىق، سۇلۋلىق، ويلىلىق، اقىلدىلىق، زەرەكتىك، كوڭىل كۇيدىڭ جاقسىلىعى، شۋاقتى شاق، ارايلى كەزەڭ، جارقىن الەم، كوڭىلگە شابىت، شاتتىق ۇيالاتادى، كوڭىلدى اشادى، شابىت بەرەدى، ەپتىلىككە، ىسكەرلىككە، شەبەر­لىككە، يكەمدىلىككە، دالدىككە باۋليدى، تار­بيە­لەيدى. ونەرگە دەگەن ماحاببات، سۇلۋلىققا دەگەن عاشىقتىق، قۇشتارلىق جيناعى. ويۋ ويعان ادامنىڭ جۇرەگى جىلى، نازىك بولادى.
ويۋ ويعان ادام ءار سالادان حابارى بار شەبەر بولۋى قاجەت. اعاش شەبەرلەرى اعاش تامىرىنان، بايلانعان شور بەزدەرىنەن ويىپ، ءار ايشىقتى ويۋلاردى ويىپ سالعان، اعاش اياق، توستاعان، قىمىز وجاۋلار جاسا­عان. كۇمىسپەن قاپتاپ، اسىل تاستارمەن ورنەك­تەگەن. سەمىز جاس مالدىڭ قايناتىل­ماعان سۇيەگى ويۋعا، ورنەكتەۋگە ىڭعايلى. تۇيە، جىلقى سۇيەگى ساپالى، قارا كەمىك بول­مايدى. ارقارمۇيىزىنە وڭەز جابىس­پايدى، ماسا قونبايدى، ءمۇيىز وجاۋ كۇنگە قىزبايدى، قىمىزعا سالقىن لەپ بەرەدى. ءمۇيىزدى قىزدىرادى نە قايناتادى. تاراق ءتىسىن شىعارۋ ءۇشىن تاقتايعا ءمۇيىزدى قوسا قىسىپ تىلەدى. ارقار، بۇعى، تاۋتەكە مۇيىز­دەرىن ءتۇرلى سۇيەكتەردى اعاش قوبديشالارعا، شاقشالارعا، مىلتىق قۇنداقتارىنا، پىشاق ساپتارىنا، دومبىرا بەتتەرىنە جانە قازاقى ەرلەرگە الۋان ءتۇرلى كۇردەلى اشەكەي ويۋ-ورنەكتەر سالعان.
اعاشتان شەبەرلەر قىسقى جانە جازعى ءۇي، قوس دوڭگەلەكتى، اشەكەيلى، ويۋلى كۇيمە­لەر، كۇمىسپەن ويۋلانعان شانالار جاساعان.
قازاقتىڭ ويۋ-ورنەكتەرىن زەرگەرلىك بۇيىمدار جاساعان شەبەرلەر كەڭ تۇردە قولدانعان. ولار التىن، كۇمىس، الۋان ءتۇرلى اسىل تاستارمەن بەزەپ ەر، جۇگەن، ۇزەڭ­گى، تارالعى، قۇيىسقان سياقتى ەر-تۇرمان­دارىن جانە ساقينا، بىلەزىك، القا، شولپى، كەمەر بەلبەۋ، تۇيرەۋىش، ءساندى ساۋكەلە جاسادى.
ساندىك بۇيىمدار ويىلىپ، شەكەتۋلەر­مەن ارلەنىپ وتىرعان. زەرگەرلەر ويۋ-ورنەك­تى ورنەكتەۋ، بەدەرلەۋ، تورلاۋ، ويۋلاۋ، قۇيمالاۋ، سىزۋ، جونۋ، ءورۋ، نۇكتەلەۋ ار­قىلى جاساعان. زەرگەرلەر كۇمىس بۇيىم­داردى اسىل تاستاردان، لاعىل، ساپفير، ءزۇبىرجات، گاۋھار، اقىق، اگات، ءىنجۋ، مارجان، جاقۇتتان كوز قوندىرۋ ارقىلى ورنەكتەپ كەلتىرگەن. كوز قوندىرىلعان زات كوز تيۋدەن ساقتايدى دەپ ۇعىنعان. كوز قوندىرۋمەن قاتار ساقينا، جۇزىك، بەلدىككە «جاپى­راقشا»، «ساباقشا»، «وركەن»، «قاۋىز»، «قوش­قارمۇيىز» كەيدە بۇركىتتىڭ، اي جۇلدىز­داردىڭ، كۇننىڭ كەسكىڭدەرى سالىنعان. 
حالقىمىز بۇركىت، قارشىعا، ۇكى قۇستارىن كيەلى ساناعان. ولاردىڭ تىر­ناعىن كۇمىسكە وتىرعىزىپ، تۇمار رەتىندە تاعىپ جۇرگەن. ۇكىنىڭ قاۋىرسىنىن، بالاق ءجۇنىن جاس بالالار كيىمىنە، تاقياسىنا قاداعان، بەسىككە بايلاعان، دومبىرانىڭ قۇلاعىنا تاققان. كەي جەرلەردە بالە-جالادان ساقتايدى دەپ بەسىككە جىلاننىڭ باسىن، كىرپىكشەشەننىڭ تەرىسىن، ورتاسى تەسىك توقاش نان بايلاۋ ءداستۇرى دە بار. 
نازىك كۇمىس سىمنان ويۋلاپ، ورىمدەۋ ءادىسى كەڭ قولدانىلعان. كۇمىس سىمدى سوزۋ ارقىلى قاجەت دەڭگەيگە دەيىن جىڭىشكەرت­كەن. سىمعا تارتىلعان كۇمىستى ويىلعان جەرگە بالعامەن ۇرۋ ارقىلى باتىرعان.
بۇل تۋراسىندا حالىقتا «سىمعا تارتقان كۇمىستەي» دەگەن ءسوز بار. تۇرمىستاعى ويۋ-ورنەكتىڭ بارلىق تۇرلەرى قوشقارمۇيىز ويۋىنان باستاۋ الادى. «قوشقارمۇيىز» ويۋ-ورنەگى – بايلىق پەن مولشىلىقتىڭ نىشانى. «قوشقارمۇيىز» بەن «ارقارمۇيىز» ويۋلارىنىڭ قازاق قولونەرىندە قولدان­بايتىن جەرى جوق. قوشقارمۇيىز ويۋىمەن قاتار ءار زاتتىڭ كولەمى، ساندىلىك پايدالانۋ دەڭگەيىنە قاراي ءار الۋان جاپىراق تەكتەس بىتپەس ويۋلار سالىنادى. بۇل ورنەكتەر «ءيىرىم»، «شيىرشىق»، «يىق»، «ۇشكىل»، «تۇيە تابان»، «قوس يرەك»، «قازتابان»، «قۇسمۇرىن»، «سىڭار وكشە»، «ايشىق گۇل»، «جۇلدىز گۇل» ت.ب. اتتارمەن اتالادى.
ويۋ-ورنەك سالۋدىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى كيىز باسۋدا كيىزدەن جاسالعان زاتتاردا وتە كەڭ قولدانىلادى. ءالى باسىلىپ بولماعان دىمقىل شيكى كيىزگە ءبىر ءتۇستى (كوبىنە اق كيىزگە قىزىل ءتۇستى) جۇننەن الۋان ءتۇرلى ويۋلار تۇسىرىلەدى. بۇل – كيىز «تەكەمەت» دەپ اتالادى. اۋىل تۇرمىسىندا ءجيى قولدانىستا بولاتىن دەنساۋلىققا جاعىمدى، پايدالى توسەنىش. ءتۇرلى ءتۇستى كيىزدەردى ءوزارا ويۋ­لاستىرۋ نەمەسە شۇبەرەكپەن ويۋ باستىرىپ سىرۋ، كەستەلەۋ جولىمەن تۇسكيىزدەر، سىرماقتار، اياققاپتار، كەبەجە قاپتار، ساندىق قاپتار، ۋىق قاپتار، كەرەگە قاپتار، تەپكىشەكتەر، ات جابۋ، تۇيە جابۋ، ات كيىزدەر، توقىمدار ت.ب. ءساندى بۇيىمدار جاسالادى.
قازاق حالقىنىڭ ەرتە زاماننان تۇرمىستا ۇنەمى قولدانىلىپ، دامىپ كەلە جاتقان قول ونەرىنىڭ اسا ءبىر كۇردەلى اسەم جانە قۇنارلى ءتۇرىنىڭ ءبىرى كەستە تىگۋ. ەرتەدە كيىز ءۇيدىڭ ۇزىك تۋىرلىعىن التىن جىپپەن كەستەلەگەن. التىن جىپكە مارجان قوسقان. كەستەلەۋدىڭ ىشىندەگى كۇردەلىسى تۇسكيىزدى، تۇس كەستەنى، جۇكجاپقىشتى كەستەلەۋ. بۇعان ءۇش ءتۇرلى كەستەلەۋ قولدانىلادى: تۇتاس ماتانى ءار ءتۇستى جىپپەن شىمقاي كەستەلەۋ، ءارتۇرلى ماتانى ويۋلاستىرىپ كەستەلەۋ، ماتانى بولەك كەستەلەپ، كيىز بەتىنە ويۋلاپ جاپسىرۋ. كۇردەلى ويۋ-ورنەكتى كەستە جاساۋ ءۇشىن شەبەر ويۋ-ورنەك ءتۇرىن وتە ءساندى ۇيلەستىرە ءبىلۋى قاجەت. ۇسىنىلعان ويۋلار ىشىندە شەبەرلەر قاجەتىنە جارايتىن نەشە الۋان تۇرلەرى بار.
كەستەنىڭ الۋان ۇلگىلەرىن، جوبالارىن ويۋ-ورنەكتىڭ كۇردەلى ۇلگىلەرىن قازاقتىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى قولدان جاساپ تۇرمىسقا ەنگىزدى. ويۋ-ورنەكپەن ناقىشتالعان كەستە­لەر الۋان اتقا يە. كەستەنىڭ ءتۇرى كوپ: ءبىز كەستە، باسپا كەستە، شەكپە كەستە، اشاماي كەس­تە، ويما كەستە، سىرما كەستە، باستىرما كەس­تە، قاپسىرما كەستە، ىلمە كەستە تاعى باسقالار.
كەستەلەر كوبىنە بارقىت، قىجىم قالىڭ ماتالارعا، ورامال، سۇلگىگە، داستارقانعا، تۇس­كيىزگە، جۇكجاپقىشقا، بەلدەمشەگە، ساۋكەلە جيەكتەرىنە، بالا كيىمدەرىنە تۇسەدى. اسەم كەستەلەر ساندىققاپقا، ايەل كويلەك­تەرىنىڭ جاعا-جەڭدەرىنە، ايەل بەشپەنت­تەرىنىڭ جاعا-جەڭىنە، وڭىرىنە، ومىراۋىنا، كيمەشەك جاعاعا، كيىز ءۇيدىڭ دودەگەسىنە، كيىم جاپقىشقا، شىمىلدىق، جاستىققاپ، كورپە جاعاسى، كامشات بورىك، تاقيا، ساۋ­كەلەلەرگە، زەر تاقيالارعا، ەر ادامدار­دىڭ جەڭىل قاپتال شاپانىنىڭ جاعالىعىنىڭ ءوڭ بويىنا، جەڭ اۋزىنا جىڭىشكە عانا ويۋمەن كەستە سالىنادى.
كەستەگە مەرۋەرت مونشاق، اسىل تاستار، كۇمىس، التىن جىپتەر، التىن ايشىق قولدا­نىلادى. وقا تاعىلىپ، جيەگى زەرلى ويۋمەن كەستەلەنەدى. ورامالدى ويۋ-ورنەكپەن كەس­تە­لەپ، مونشاقتاپ ارناۋلى جاساپ سىيلاۋ – ماحابباتىن ويۋمەن ورنەكتەپ ءبىلدىرۋ جاستار اراسىندا كەڭ تاراعان.
قازاقى تۇرمىستا تەرىنىڭ قولدانۋ اۋ­قىمى وتە كەڭ. وتە شەبەر ورىمشىلەر تاسپادان قىلىش، نايزا وتپەيتىن «قات­تاۋىق» توندى دا، سۋ اقپايتىن تورسىقتى دا ورگەن. وسىنداي سۋ اقپايتىن تورسىقتى اكەمنىڭ ءىنىسى، قول ونەر شەبەرى، زەرگەر، ۇستا سەيتقاسىم جامبىلۇلى ورگەن ەكەن. بۇگىندە جەكە قۇرالدارى بولماسا، تورسىق ساقتالماعان. تەرىدەن كونەك، قازمويىن (دومالاق كەۋدەلى ۇزىن مويىن ىدىس), قۇمان ءتارىزدى جانتورسىق، بىلعارى توقىم، تەبىنگى جاسالىپ وعان باتىرمالى ويۋ-ورنەك تۇسەدى. مۇنداي ورنەكتەر بىلعارىنى باتىرىپ سىزۋ جولىمەن جاسالادى. سونداي-اق قايىستان جۇگەن، نوقتا، تارتپا، بوجى، قامشى، شىبىرتقى، قۇيىسقان، تۇسامىس ت.ب. ات قۇرالدار جاسالادى. بۇل زاتتاردا دا رەتى مەن سانىنە قاراي باتىرىپ سىزۋ، ءورۋ، جەز دوعالار تاعۋ، ورنەك سالۋ قولدانىلادى.
قولونەر شەبەرلەرى ويۋ-ورنەكتى ءار زاتتىڭ وزىنە لايىقتاپ، جاراسىمىن، ۇيلەسىمىن، ءسانىن تاۋىپ جاساعان. جاساعان زاتپەن ويۋ-ورنەك ءبىر-بىرىمەن وتە ءساندى قابىسىپ، شىنايى كوركەمدىك بەرىپ وتىرعان. ويۋ-ورنەك تۇرلەرى وتە نازىك تۇردە تۇسكەن. پايدالانۋ ورنىن شاتاستىرماي ناق تاۋىپ، ورىن-ورنىنا قويا بىلگەن. قازىرگى ۋاقىتتاعىداي باسكيىمگە سالاتىن ويۋدى بالاققا، بالاققا سالاتىن ويۋدى جاعاعا سالماعان. جاراسىمىن، پايدالانۋ ورنىن تاپقان ويۋ-ورنەك العاش قاراعاننان كوڭىلگە قۋانىش، جۇرەككە جىلىلىق، ساندىككە قۇمارلىق بەرىپ، وزىنە تارتقان، كوزدىڭ جاۋىن العان.
وسىنداي اسەمدىكتى تاڭداي بىلگەن حاس شەبەر ويۋشى زەرگەرلەرىمىز وسى ويۋ-ورنەككە بوياۋ تۇرلەرىن پايدالانۋدى دا جەتە مەڭگەرگەن. حالقىمىزدىڭ ويۋ-ور­نەكتەرىندە باسىم ءتۇس اق پەن قارا بولىپ كەلەدى. بۇل ويۋ-ورنەكتىڭ ەڭ شەشىمىن تاپقان جاراسىمدى ءتۇرى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. اق پەن قارا ءتۇس ءبىر-ءبىرىن ايقىن اشىپ، قانداي زاتقا پايدالانسا دا انادايدان كوزدىڭ جاۋىن الىپ، ءسان بەرىپ تۇرادى. اسقان شە­بەرلەر بىلعارىنى اق كۇمىسپەن اشە­كەيلەپ تۇسكيىز جاساعان. بۇل ءتۇستى حالقىمىز ەڭ جوعارى باعالاعان، قاستەرلەگەن. ءاربىر ءتۇستىڭ ءوز ءمان-ماعىناسى بار.
مىسالى، كوك ءتۇس – اسپان الەمىن مەز­گەيدى. كوكتۇسپەن جاسالعان زاتتى كيەلى ساناپ، اياقاستىنا توسەمەگەن. كوك ءتۇس كوك ءتاڭىرىنى، اسپاندى مەڭزەيدى دەگەن كونەدەن كەلە جاتقان ۇعىم بار. قىزىل ءتۇس – وتتىڭ، كۇننىڭ سيمۆولى، اق ءتۇس – اقيقاتتىڭ، قۋا­نىشتىڭ، باقىتتىڭ، پاكتىكتىڭ بەلگىسى، سارى ءتۇس – اقىل پاراساتتىڭ، مۇڭنىڭ سيم­ۆولى، قارا ءتۇس – جەردىڭ سيمۆولى، جاسىل ءتۇس – جاستىقتىڭ، كوكتەمنىڭ، جاسىل الەم سيمۆولى. ارينە، ءار شەبەر، ويۋشى ءتۇر مەن ءتۇستى ءوز تالعامىنا، ويلاۋ جۇيەسىنە، نانىم-سەنىمىنە قاراي ىرىكتەۋى مۇمكىن.
قازاق حالقىنىڭ ءار وتباسىندا ويۋ-ورنەكپەن بەزەندىرىلىپ تىگىلگەن ءبىر كيەر دەگەن كيىمى بولعانى بەلگىلى. ۇلتتىق كيىم تۇرلەرىندە نەگىزگى ءتۇس قارا بارقىت، كوك ءپۇلىش بولىپ كەلەدى دە، سارى، قىزىل جىپ­تەر­مەن ورنەكتەلەدى. بۇل كيىمدى كەز كەلگەن ۋاقىتتا ەمەس، سالتاناتتى، ەرەكشە مەرەكە­لەردە كيگەن. تابيعاتپەن ۇنەمى بىرگە وسكەن حالقىمىز اسەمدىكتى ۇيلەسىمدى تابيعاتتان ىزدەگەن. مىسالى، قىز بالالار تاقياسىنا تاعاتىن تاعىم ۇكى جۇنىنەن (بالاق) جاسالسا، جاعاعا سالاتىن ويۋ-ورنەك وسىمدىك الە­مىنەن، گۇل، جاپىراق، بۇتاق تۇرلەرىنەن الىنعان.
ەر ادامدار تاقيا، بورىك، ايىر قالپاق، جالباعاي، تىماق، شاپان، بەشپەنت، قاۋسىرما، تون ىشىك، سەڭسەڭ، جاباعى كۇپى، تۇيە ءجۇن شاپان، شالبار، ەتىك ءماسى كيىپ، كىسە، شاقشا، جالپاق بەلبەۋ، قامشى، جەل­پۋىش، قانجار، قىلىش، ساداق، نايزا، قال­قان، قورامسا، دومبىرا، قوبىز، سى­بىزعى، سىرناي ۇستاعان، قولىنا ۇلكەن جۇزىك سال­عان. اسىرەسە، باسكيىم قازاق عۇرپىندا كو­رىكتىلىكتى، ساندىلىكتى، بارشىلىقتى بىل­دىرەتىن قاسيەتتى كيىم سانالعان. قازاقتىڭ «دوس باسقا، دۇشپان اياققا قارايدى» دەۋى وسىدان شىقسا كەرەك 
ال ايەلدەردىڭ تۇرمىستىق زاتتارى، اشەكەي بۇيىمدارى وتە كۇردەلى، ءارى كەڭ كولەمدە قولدانىستا بولعان. ايەلدەر ورامال، بەلبەۋ، قامزول، كامشات بەشپەنت، تۇلكى ىشىك، بورىك، ساۋكەلە، شاپان، كيمە­شەك، كەبىس، ءماسى، تاقيا، كوكىرەكشە كيسە، ساقينا، جۇزىك، شولپى، سىرعا، شاشباۋ، باس جۇزىك، بويتۇمار، بىلەزىك، قاپسىرما بەلبەۋ ت.ب. ساندىك بۇيىمدار پايدالانعان. ەرلەر­دە، ايەلدەردە ءار الۋان قىمبات بۇلعىن ىشىك، جانات ىشىك، تۇلكى ىشىك، قاسقىر ىشىك، كۇزەن ىشىك كيگەن. ءىشى سىرتىن شۇعا، ماۋى­تى، بارقىت، اتىلاس، كوكبەرەن، مانات، قىر­مىزى، تورعىن سياقتى باعالى ماتالارمەن تىس­تاعان. ەتەگىنە التىن – كۇمىس زەر ۇستا­عان، مارجان تىزگەن، ادىپتەگەن، وقالاعان. 
قىزدار ءوڭىر تاققان، بيىكتىگى ەكى سۇيەم ساۋكەلە كيگەن، سىرتىندا ەكى قابات ماتا، ءبىرى – بەلگە، ءبىرى – جەرگە جەتكەن. قىز كيىمدە­رىنىڭ كەۋدەلەرى تار، قىنامالى، ومىراۋى مەن جاعا جەڭدەرى كەستەلى، كويلەكتەرى قوس ەتەكتى، باسكيىمدەرى ۇكىلى، مونشاقتى، اياق­كيىمى بيىك وكشەلى، جەڭىل، قاي كيىمى بولسا دا التىن، كۇمىس، مەرۋەرت مونشاقتارمەن اشەكەيلەنەدى. قىزدار كوبىنە قۇندىز بورىك، قاتيپا تاقيا كيىپ، شولپى تاققان. قىزدار ءتوسىن جاسىرۋ ءۇشىن كەۋدەسىن كوكىرەكشەمەن قاتتى تارتىپ تاستاعان. كەلىنشەكتەر ءبىر قۇرساق كوتەرگەنشە قىز كيىمىن كيە بەرگەن. قۇرساق كوتەرگەندەرى ۇكى تاقپادى، بورىك، تاقيا كيمەدى. كەلىنشەك شارشى ورامال، تورعىن ءشالى تارتتى كەڭ كويلەك كيدى. ءبىر كيەر كويلەكتى ءارتۇرلى شىتتار، قىرمىزى، مانات، قامقا، بارقىت، ءپۇلىش، شۇعا، اتىلاس ت.ب. تىستىق ماتالاردان تىككەن. 
قازاق جىلقىنى – قامبار اتا، تۇيەنى – ويسىل قارا، سيىردى – زەڭگى بابا، قويدى – شوپان اتا دەپ قۇرمەتتەگەن. كوك، قۇلا، بوز جىلقىلار كيەلى سانالعان.
ويۋ-ورنەكتە سايگۇلىك جىلقى سۋرەتتەرى­نىڭ كەزدەسۋى، ارقار، قوشقار، مارال، بۇعى مۇيىزدەرى مەن ارىستان، جولبارىس، قىران، اققۋ قۇستارىنىڭ بەينەلەنۋى، وسى تابي­عاتپەن ەتەنە ارالاسقان ءومىردىڭ ءوز ورنەگى ەكەنى داۋسىز. اققۋدى كيەلى، قىراندى باتىر، جولبارىستى جۇرەكتى دەپ كيە تۇتقان. ەرتەدە وتكەن باتىرلارىمىز ايشىقتى تۋعا ءبورىنىڭ باسىن سالىپ، ويۋمەن كومكەرگەن. بورىدەي باتىل بولۋدى ۇستانعان. باتىر­لاردا مول اشەكەيلى دۋلىعا كيگەن. ونى تەمىرمەن شىنجىر تورمەن قاپتاعان. بۇلاردى «جىعا» دەپ اتاعان. دۋلىعانىڭ ىشىنەن قۇندىز نە بوتانىڭ پۇشپاق تەرىسىنەن ىستەلگەن ىشتىك بورىك كيگەن. ونى «قىرپۋ» دەيدى. «قىرپۋىن تاۋىپ ۇر» دەگەندە نايزا، نە قىلىش داريتىن جۇمساق جەرىن تاۋىپ «ۇر» دەگەن ماعىنادا ايتىلعان. ابىلاي شارىشتى وسى ادىسپەن ولتىرگەن. 
ءاربىر رۋ-تايپالاردا جازۋ بولماعان كەزدەردە ويۋ-ورنەك، تاڭباسى، ۇرانى، بولعان. تاڭباداعى بەلگىلى ءبىر سىزبالار، نە دوعالاپ كورسەتىلگەن بەلگىلەر ويۋ-ورنەك ءتۇرىنىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى ىسپەتتى. ياعني ويۋدىڭ «سىزبا ءتۇرى» دەپ اتاسا بولار. ويۋ-ورنەكتىڭ تۇرمىستا پايدالانۋ اۋقىمى وتە كەڭ. ويۋدىڭ جەكەلەنگەن تارماقتارىنان باستاپ ءۇش ءتۇپ، ءتورت ءتۇپ، بەس ءتۇپ، التى، جەتى، سەگىز، توعىز ت.ب. تارماقتارىنان ءارى قاراي ءوربىپ، كەڭەيە بەرەتىن كۇردەلى ويۋلاردا ءبىزدىڭ ۇلتتىق داستۇرىمىزدە تۇرمىستا ۇنەمى قولدانىس تاۋىپ كەلگەن. ايشىعى مول، جاسالۋى كۇردەلى، وتە نازىك ويۋلار ەرتەرەكتە حانداردىڭ سالتانات سارايلارىن، ۇيلەردىڭ ءىشىن، كۇردەلى ءدىني كەسەنەلەردى بەزەندىرگەن. وعان مىسال قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنە­سىندەگى، ايشا ءبيبى مازارىنداعى، قىرىم حاندىعى سارايىنداعى، يسپانياداعى مۇسىلمان مەشىتتەرىندەگى، قاسيەتتى مەككە ماديناداعى مەشىت ىشتەرىندەگى ويۋلاردى ايتۋعا بولادى. قاراساق كوز تويمايتىن، جاسالۋ كۇردەلىلىگىنە اقىلىڭ جەتپەيتىن نەشە كەرەمەتتەر بولعان ءبىزدىڭ كيەلى جەردە. ال مۇسىلمانشا جازۋلاردى قاراپ وتىر­ساڭىز، شەتسىز، شەكسىز ءبىر-بىرىمەن استاسقان، ۇيلەسىم تاپقان، ارتىق-كەمى جوق جىمداس­قان ويۋ-ورنەكتەن جاسالعان التىن شىنجىر ىسپەتتى.
ويۋ-ورنەك عاسىردان-عاسىرعا، ۇرپاق­تان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇراسىنىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى. حالقىمىزدا جازۋ بولماعاندا ويۋ-ورنەك بولدى. سول ويۋ-ورنەك ارقىلى حالقىمىز ءوز تىنىس-تىرشىلىگىن، مادە­نيەتىن، ونەرىن، مادەني قۇندىلىقتارىن، جوعارى دەڭگەيدە دامىعان تۇرمىستىق قاجەتتىلىكتەردى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكى­زىپ، دامىتىپ وتىردى. كەلەشەك ۇرپاق ماق­ساتى – وسى كيەلى ونەردى ءارى قاراي دا­مىتا وتىرىپ، كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ.
وسى سالادا وتىز جىلدان اسا ۋاقىتتان بەرى ۇلتتىق ويۋ-ورنەكتى دامىتۋمەن اينا­لىسىپ كەلە جاتقان مەنىڭ باستى ماقساتىم – مۇمكىندىگىنشە ۇلتتىق ناقىشتاعى ويۋ-ورنەكتى زەرتتەي وتىرىپ، نازىك تە كۇردەلى ونەردىڭ سىرىن اشۋ، جاسالۋ جولدارى مەن ونى تۇرمىستا پايدالانۋ رەتتەرىن ونەرپاز جاستارعا ۇسىنۋ.
ويۋلاردى ۋاقىت تالابىنا ساي سۇرىپتاي وتىرىپ، ۇلتتىق نەگىزدە قازاق حالقىنىڭ ونەر تۋىندىسى دەپ باعالاۋعا تۇرارلىق، شەتەلدەرگە ۇلتتىق ماقتانىش، ۇلتتىق مۇرا بەلگىسى رەتىندە ۇسىنا الاتىن، بۇگىندە شىعارىلىپ جاتقان ءمان-ماعىناسى، ماز­مۇنى، ساپاسى جوق بۇيىمدارمەن باسەكەگە تۇسەتىن ۇلتتىق تۇرمىستىق ءونىم رەتىندە ويۋ­لاعان قازاقى كىلەم، سىرماق، تۇسكيىز، ءۇي جيھازدارى، ۇستەل، ورىندىقتار، ۇلتتىق ورنەكپەن بەزەندىرىلگەن سالتانات ساراي­لارىن، نەكە سارايلارىن، مۇراجايلاردى، جاستار سارايىن، مەشىت، مەدرەسەلەردى، مەكتەپتى، بالالار باقشاسىن، دەمالىس ورىندارىن نەگە سالماسقا؟ كەز كەلگەن مادەني ورىندا ۇلتتىق ناقىشتاعى ويۋ-ورنەك ساندىك بەزەندىرۋلەر بولسا، كورەرمەن كوزىنە جىلىلىق ۇيالاتىپ، ونەرگە دەگەن قۇلشىنىسىن اشارى انىق. جاقسى جاسالعان ويۋ-ورنەكتەر ۇنەمى ۇيلەسىم تاۋىپ ءبىر-بىرىمەن ءسىڭىسىپ، شىتىرمان ايشىق جاساپ ۇلكەن كۇردەلى ويۋعا ۇلاسادى. شەبەر ويۋشى ءبىر عانا قوشقارمۇيىزدى دامىتۋ ارقىلى مىڭداعان ويۋ شىعارۋى انىق. ويۋلاردىڭ تۇرىنە، زەرگەرلىك بۇيىمعا شەكتەۋ جاساۋعا بولمايدى، ونىڭ دامۋ اياسى ادام اقىل ويىنىڭ كەڭدىگىمەن، ىسكەرلى­گىمەن، تاپقىرلىعىمەن دامۋ كەرەك. ارينە، باي مۇرانى زەرتتەپ قانىقپاي، جاڭا تۋىن­دى جاساۋ، ويۋلاردىڭ باستاپقى اتاۋلارىن تولىق مەڭگەرمەي ۋاقىت تالابىنا ساي جاڭا ويۋ-ورنەك جاساۋ وتە قيىن دا كۇردەلى – ءىس. ۋاقىت وتە شەبەردىڭ وي-ءورىس كەڭدىگىنە ساي ويۋ تۇرلەرى مەن اتاۋلارىنىڭ وزگەرۋى زاڭدى­لىق. بۇل جاڭا تالعام تالابى. ويۋدىڭ باس­تى شارتى: سيممەتريا، تەپە-تەڭدىك، دالمە-دالدىك، تۇپ-تۋرالىق، بىركەلكىلىك، سايكەس­تىك، ۇيلەسىم، ساندىلىك، كوزگە اسەم كورىنۋ، كوڭىلگە جىلى ءتيۋى. ال ورنەكتەر ويۋ زاڭىنا باعىنا بەرمەيدى، ەركىن جۇيەمەن جاسالادى، سيممەتريا، تەپە-تەڭدىك ساقتا­مايدى. 
قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپ­تاسقان ءداستۇرلى كيىم تۇرلەرى وزگەرىسكە ۇشىرادى. ۇلتتىڭ كيىمىنىڭ بوياۋىن، ءتۇسىن وزگەرتكەنمەن ءتۇرىن، ءپىشىمىن (موداسىن) وزگەرتۋ دۇرىس ەمەس. بۇل ءبىزدىڭ قازاق ۇلتىنا ءتان ەرەكشەلىكتەگى ويۋ-ورنەك، كيە – قاسيەت. وسى كيىممەن، وسى ويۋلارمەن حالقىمىز تاري­حي ءداۋىر وتكىزگەن، دوسى دا، قاسى دا تانى­عان. ءتۇرىن دە، ءتۇسىن دە وزگەرتپەي عاجا­ي­ىپ كيىمدەر جاساعان. عاسىردان-عاسىرعا دامىعان ويۋ-ورنەك تىلىمەن شەبەرلەر ويىن دا، كوڭىل كۇيىن دە، ۋاقىت جاعدايلارىن دا جەتكىزە بىلگەن. جاسالعان ويۋ-ورنەكتەرگە تۇگەلدەي ات بەرۋ مۇمكىن ەمەس. ءار شەبەر ءوزى جاساعان ويۋ-ورنەگىنىڭ قانداي ويۋ تۇرىنە ۇقسايتىنىن، قانداي ات لايىق ەكەندىگىن جانە ويۋ-ورنەكتى قاي زاتقا قالاي پايدالانۋ كەرەكتىگىن سول ويۋشى شەبەردەن ارتىق ەشكىم بىلمەيدى، ءار ويۋشى ءوز تالعامى، ءوز كوزقاراسىمەن دالەلدەيدى. 
ءاربىر كۇردەلى ويۋدىڭ وسىمدىك تامىرى ىسپەتتەس ءتۇبى، ءتۇبىرى، ءدىڭى، تامىرى بولادى. بۇل – مەنىڭ ءوز ۇعىمىم. تۇبىنەن باستاپ، ءوربىپ جايىلىپ، ەرەكشەلەنەدى، ءبىر-بىرى­مەن استاسادى، ءساندى شەڭبەر جاساي وتىرىپ «تاباق» تەكتەس كۇردەلى ويۋ قۇرايدى. «تاباق» ويۋ ءتۇرى – جيەگىنە سۋ جۇرگىزىپ ىشىنە الۋان ءتۇرلى ويۋ سالۋ. «تاباق» ورنەگى مال-مۇلىك، بولەك ءۇي، وت بولعان وشاق، وردانىڭ بەلگىسى دەپ ەسەپتەلىنگەن. ۇسىنىلعان ويۋ تۇرلەرىندە وسى ءتۇر باسىم ورىن الادى. پايدالانۋ اۋقىمى دا كەڭ. كەيبىر ويۋلار باسىن جاڭا جارىپ كەلە جاتقان گۇلگە ۇقسايدى. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىنداعى كوپ قولدانى­لاتىن ويۋدىڭ اتاسى قوشقار ءمۇيىز ورنەك­تەرى سان الۋان. وتە ۇساق تۇرلەرى زەرگەرلىك، كەستەلىك، سۇيەك، ءمۇيىز سياقتى نازىك ىستەردە قولدا­نىلسا، ءىرى تۇرلەرى سىرماق، كىلەم، تەكەمەت، تۇسكيىز، الاشا، ساۋلەت ونەرىنە، تۇرمىستىق زاتتارعا كەڭ قولدانىلادى. 
مەملەكەتتىك دەڭگەيدە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا قامقورلىق جاسالىنىپ، وقۋشىلارعا، ستۋدەنت جاستارعا قولونەر ساباعىنا پايدالانۋعا شاعىن جۋر­نالدار شىعارىلسا، قول ونەر تۇرلەرى مەك­تەپتە ءپان رەتىندە وتسە، جاستاردىڭ كەلە­شەكتە ىسكەرلىگىنە ۇلتتىق مادەنيەتتى سۇيۋىنە ىقپال جاسارى انىق. وقۋشىلارعا ۇلتتىق ناقىشتاعى كيىم ۇلگىلەرى ۇسىنىلسا، وقۋ قۇرالدارىنىڭ بەزەندىرىلۋىنە ويۋ-ورنەك كەڭ كولەمدە ۇسىنىلسا، شەبەرلەر دايارلايتىن ارناۋلى وقۋ ورىندارى اشىلسا، ۇلتتىق قولونەر دامىعان بولار ەدى. سول ارقىلى جاستارعا جۇمىس، ونەرگە قامقورلىق، تۇتىنۋشىعا ونەر تۋىندىلارى ۇسىنىلار ەدى.

ءشوپتىباي ءبايدىلدين،
 ويۋشى، قولونەر شەبەرى