Qazaq ūlttyq oiu-örnegınıŋ bırneşe ondaǧan ǧasyrlyq tarihy bar, atadan balaǧa, ūrpaqtan-ūrpaqqa mūra bolyp, ünemı qoldanysta damyp kele jatqan öner türınıŋ bırı, osy – oiu-örnek salasy.
Bızdıŋ jyl sanauymyzdan būrynǧy V-III ǧasyrlar aralyǧynda Altai öŋırınen, Qara teŋız töskeiıne deiıngı saiyn dalany qonystanǧan türkı halyqtarynyŋ tüp atalary – baiyrǧy saqtar älemdegı mädeni ömırde önerdıŋ öşpes asyl mūralaryn qaldyrǧan.
Atalmyş öner kezeŋıne akademik Älkei Marǧūlan «Aŋdaby mäner» dep at bergen. Esık obasynan, Şyǧys Qazaqstannan qazylyp alynǧan «Altyn adam» kiımı osy aŋdaby mänerınde jasalǧan örnek. Mıne, qazaq halqynyŋ oiu-örnek önerı, osylaişa, türkı josyǧymen, ol josyq ejelgı saqtar önerı zergerlık äşekeilermen tıkelei sabaqtasyp otyrady.
Halqymyz molşylyqty – dariiaǧa, teŋızge, bäiterekke teŋese, batyrdy – arystanǧa, qyran bürkıtke teŋedı. Sūludy – ai men künge, hoş iıstı gülge, qūralaidyŋ laǧyna, aqqudyŋ körkıne, bota men tūrymtaidyŋ közıne, sūqsyrdyŋ moinyna, almaǧa, qaraqatqa teŋedı. Äsemdıktı aŋ-qūstan, ösımdıkten, tabiǧattan ızdedı. Sol sūlulyqty oiu-örnekke tüsırdı, damytty. Onyŋ naqty aiǧaǧyn «Altyn adam» kiımderındegı altyn oiu-örnek, äşekeiden köruge bolady.
Qazaq halqynyŋ tūrmysynda aǧaştan jasalǧan zattar öte kölemdı. Jazy, qysy paidalanuǧa keletın «aǧaş uyqty, kiız tuyrlyqty» kiız üi kiız ben aǧaştyŋ öte kürdelı üilesımınen tūrady. Tıguge, jinauǧa, alyp jüruge de öte qolaily osy mülıkte oiu-örnek qoldanylmaityn bölşek joqtyŋ qasy. Kiız üidıŋ keregesı men tündıgınen basqa bölşekterıne: syqyrlauyq aşpaly esıkke, esık syrtyndaǧy kiız jappaǧa, tuyrlyqtyŋ jiegıne, şaŋyraqtyŋ jaǧalai jiegı men şabaqtaryna, uyqtyŋ tömengı jalpaq iınıne, baqanǧa, adalbaqanǧa, jelbauǧa, basqūrǧa, dödegege, kerege syrtynan ūstalatyn şige, jalpaq qūrlarǧa, jalpaq tuyrlyqtyŋ tündıgınıŋ baularyna toqylyp oiular salynady, şaşaqtar bailanady.
Kiız üi ışındegı jihazdar: kılem, tekemet, syrmaq, alaşa, tūskiız, jükjapqyş, şymyldyq, oramal, sülgı, dastarqan, kırsalǧyş, keseqap, şabadan, kebejeqap, qorjyn, torsyq, saba, kübı, asadal, kebeje, sandyq, qolsandyq, jükaiaq, aǧaş tösek, aǧaş aiaq, ojau, aǧaş qasyq, tabaq, astau, tegene, samauryn, şäinek, kese, sapar kesege oiular tüsedı. Er-tūrman: qamşy, jügen, er, noqta, tūsamys, kıse, şybyrtqyǧa, masaqaqqyş sabyna, dombyra, qobyz, syrnaiǧa, basqa da üi jihaz, mülıkterıne şeberdıŋ talǧamyna orai ärtürlı oiu-örnekter salynyp keldı. Oiu-örnektı jaqsy sapaly jasau üşın aldymen paidalanatyn materialdy dūrys taŋdai bılu qajet, onyŋ oiu yrǧaǧymen mölşerın, iaǧni oiudyŋ zattyŋ betıne tüsuı men ornalasuyn naqty jobalau qajet. Oimastan būryn taqyryp taŋdai bılu kerek. Oiudyŋ jaqsy şyǧuy oiuşynyŋ oi ūşqyrlyǧy men ony retın keltırıp üilestıre bıluınde. Oiu-örnektıŋ qandai türı bolsa da, ol adam oiynyŋ jemısı.
Oiu-örnek bır-bırımen qabysyp, jymdasyp, esken arqandai bırıgıp tūruy kerek. Ara-jıgı badyraiyp üilespei olpy-solpy bolsa, onda oiu özınıŋ sänın, sūlulyǧyn, üilesımın, tıptı mazmūnyn joǧaltuy mümkın.
Qazaq oiu-örnegı qoşqarmüiız türınen bastau alatyndyqtan qandai oiu türın jasaǧanda da osy – oiu türı basty körınıs tabuy qajet. Basy qoşqarmüiızden bastau alǧan örnek dami kele neşe aluan türge enıp, arajıgı ärtürlı örnektermen tolyǧa kele ülken kürdelı oiu türı şyǧady. Oiu atasy qoşqarmüiız bastaǧan örnek türlerı bır-bırıne üilese sän bere kele bırıgıp, jymdasyp, bailanys pen sändık tauyp jasalatyn oiu türın ärlendıre tüsedı. Tabiǧattaǧy äsem gül şoǧyryndai oiu-örnek te öz şeberın tapsa jarasyp, qūlpyryp, köz tartyp, közge quanyş, köŋılge jylylyq ortaǧa äsemdık, sūlulyq şaşyp tūrary anyq. Ata-babalarymyz osyndai öner türın özınıŋ şyrqau şyŋyna jetkıze bılgen.
Qai zatqa qandai oiu-örnek saludy, ony qalai ornalastyrudy, qandai zattan qandai tür jasau qajettılıgın tolyq mengergen. Sonyŋ bır aiǧaǧy ötken ǧasyrlardaǧy bır säukelenıŋ jasalu qūnynyŋ 500 biege baǧalanuy. Bolmasa kiız üidıŋ keregesı men uyǧyna som kümıs qaqtap, altyn jalatu önerge degen sūranystan tusa kerek. Är zattyŋ özıne laiyq oiu türlerı bolǧan, olar oiylǧan, qaşalǧan, zerlengen, kümıstelgen, jalatylǧan, tıgılgen, örılgen, bederlengen bolyp keledı.
Jalpy, oiu-örnek – qazaq mädenietınıŋ şejıresı. Ata-babadan qalǧan mädeni mūra. Iske berılgen, jūmysqa töselgen, oiulardy jatqa jasaityn, öz betımen jaŋa türlı oiular jasauşy adamdy «oiuşy» dep ataǧan. Oiuşylar oiudy qiyp, qūiyp, ilep, batyryp, keptep, syzyp, şeketulep, nüktelep, bederlep jasaǧan. Är oiuşynyŋ öz ortasyna qarai oiu ülgılerı bolǧan. Mysaly, «Orta jüzdın ülgısı», «Kerei ülgısı», «Arǧyn ülgısı», «Torǧai ülgısı» t.b.
Oiu-örnek – däldık, esep, teŋdık, teŋeu, üilesım, jarasym, sändık, körkemdık, säikestık, tazalyq, näzıktık, süikımdılık, parasattylyq, jylylyq, sūlulyq, oilylyq, aqyldylyq, zerektık, köŋıl küidıŋ jaqsylyǧy, şuaqty şaq, araily kezeŋ, jarqyn älem, köŋılge şabyt, şattyq ūialatady, köŋıldı aşady, şabyt beredı, eptılıkke, ıskerlıkke, şeberlıkke, ikemdılıkke, däldıkke baulidy, tärbieleidı. Önerge degen mahabbat, sūlulyqqa degen ǧaşyqtyq, qūştarlyq jinaǧy. Oiu oiǧan adamnyŋ jüregı jyly, näzık bolady.
Oiu oiǧan adam är saladan habary bar şeber boluy qajet. Aǧaş şeberlerı aǧaş tamyrynan, bailanǧan şor bezderınen oiyp, är aişyqty oiulardy oiyp salǧan, aǧaş aiaq, tostaǧan, qymyz ojaular jasaǧan. Kümıspen qaptap, asyl tastarmen örnektegen. Semız jas maldyŋ qainatylmaǧan süiegı oiuǧa, örnekteuge yŋǧaily. Tüie, jylqy süiegı sapaly, qara kemık bolmaidy. Arqarmüiızıne öŋez jabyspaidy, masa qonbaidy, müiız ojau künge qyzbaidy, qymyzǧa salqyn lep beredı. Müiızdı qyzdyrady ne qainatady. Taraq tısın şyǧaru üşın taqtaiǧa müiızdı qosa qysyp tıledı. Arqar, būǧy, tauteke müiızderın türlı süiekterdı aǧaş qobdişalarǧa, şaqşalarǧa, myltyq qūndaqtaryna, pyşaq saptaryna, dombyra betterıne jäne qazaqy erlerge aluan türlı kürdelı äşekei oiu-örnekter salǧan.
Aǧaştan şeberler qysqy jäne jazǧy üi, qos döŋgelektı, äşekeilı, oiuly küimeler, kümıspen oiulanǧan şanalar jasaǧan.
Qazaqtyŋ oiu-örnekterın zergerlık būiymdar jasaǧan şeberler keŋ türde qoldanǧan. Olar altyn, kümıs, aluan türlı asyl tastarmen bezep er, jügen, üzeŋgı, taralǧy, qūiysqan siiaqty er-tūrmandaryn jäne saqina, bılezık, alqa, şolpy, kemer belbeu, tüireuış, sändı säukele jasady.
Sändık būiymdar oiylyp, şeketulermen ärlenıp otyrǧan. Zergerler oiu-örnektı örnekteu, bederleu, torlau, oiulau, qūimalau, syzu, jonu, öru, nükteleu arqyly jasaǧan. Zergerler kümıs būiymdardy asyl tastardan, laǧyl, sapfir, zübırjat, gauhar, aqyq, agat, ınju, marjan, jaqūttan köz qondyru arqyly örnektep keltırgen. Köz qondyrylǧan zat köz tiuden saqtaidy dep ūǧynǧan. Köz qondyrumen qatar saqina, jüzık, beldıkke «japyraqşa», «sabaqşa», «örken», «qauyz», «qoşqarmüiız» keide bürkıttıŋ, ai jūldyzdardyŋ, künnıŋ keskıŋderı salynǧan.
Halqymyz bürkıt, qarşyǧa, ükı qūstaryn kielı sanaǧan. Olardyŋ tyrnaǧyn kümıske otyrǧyzyp, tūmar retınde taǧyp jürgen. Ükınıŋ qauyrsynyn, balaq jünın jas balalar kiımıne, taqiiasyna qadaǧan, besıkke bailaǧan, dombyranyŋ qūlaǧyna taqqan. Kei jerlerde bäle-jaladan saqtaidy dep besıkke jylannyŋ basyn, kırpıkşeşennıŋ terısın, ortasy tesık toqaş nan bailau dästürı de bar.
Näzık kümıs symnan oiulap, örımdeu ädısı keŋ qoldanylǧan. Kümıs symdy sozu arqyly qajet deŋgeige deiın jıŋışkertken. Symǧa tartylǧan kümıstı oiylǧan jerge balǧamen ūru arqyly batyrǧan.
Būl turasynda halyqta «symǧa tartqan kümıstei» degen söz bar. Tūrmystaǧy oiu-örnektıŋ barlyq türlerı qoşqarmüiız oiuynan bastau alady. «Qoşqarmüiız» oiu-örnegı – bailyq pen molşylyqtyŋ nyşany. «Qoşqarmüiız» ben «Arqarmüiız» oiularynyŋ qazaq qolönerınde qoldanbaityn jerı joq. Qoşqarmüiız oiuymen qatar är zattyŋ kölemı, sändılık paidalanu deŋgeiıne qarai är aluan japyraq tektes bıtpes oiular salynady. Būl örnekter «iırım», «şiyrşyq», «iyq», «üşkıl», «tüie taban», «qos irek», «qaztaban», «qūsmūryn», «syŋar ökşe», «aişyq gül», «jūldyz gül» t.b. attarmen atalady.
Oiu-örnek saludyŋ taǧy bır türı kiız basuda kiızden jasalǧan zattarda öte keŋ qoldanylady. Älı basylyp bolmaǧan dymqyl şikı kiızge bır tüstı (köbıne aq kiızge qyzyl tüstı) jünnen aluan türlı oiular tüsırıledı. Būl – kiız «tekemet» dep atalady. Auyl tūrmysynda jiı qoldanysta bolatyn densaulyqqa jaǧymdy, paidaly tösenış. Türlı tüstı kiızderdı özara oiulastyru nemese şüberekpen oiu bastyryp syru, kesteleu jolymen tūskiızder, syrmaqtar, aiaqqaptar, kebeje qaptar, sandyq qaptar, uyq qaptar, kerege qaptar, tepkışekter, at jabu, tüie jabu, at kiızder, toqymdar t.b. sändı būiymdar jasalady.
Qazaq halqynyŋ erte zamannan tūrmysta ünemı qoldanylyp, damyp kele jatqan qol önerınıŋ asa bır kürdelı äsem jäne qūnarly türınıŋ bırı keste tıgu. Ertede kiız üidıŋ üzık tuyrlyǧyn altyn jıppen kestelegen. Altyn jıpke marjan qosqan. Kesteleudıŋ ışındegı kürdelısı tūskiızdı, tūs kestenı, jükjapqyşty kesteleu. Būǧan üş türlı kesteleu qoldanylady: tūtas matany är tüstı jıppen şymqai kesteleu, ärtürlı matany oiulastyryp kesteleu, matany bölek kestelep, kiız betıne oiulap japsyru. Kürdelı oiu-örnektı keste jasau üşın şeber oiu-örnek türın öte sändı üilestıre bıluı qajet. Ūsynylǧan oiular ışınde şeberler qajetıne jaraityn neşe aluan türlerı bar.
Kestenıŋ aluan ülgılerın, jobalaryn oiu-örnektıŋ kürdelı ülgılerın qazaqtyŋ qyz-kelınşekterı qoldan jasap tūrmysqa engızdı. Oiu-örnekpen naqyştalǧan kesteler aluan atqa ie. Kestenıŋ türı köp: bız keste, baspa keste, şekpe keste, aşamai keste, oima keste, syrma keste, bastyrma keste, qapsyrma keste, ılme keste taǧy basqalar.
Kesteler köbıne barqyt, qyjym qalyŋ matalarǧa, oramal, sülgıge, dastarqanǧa, tūskiızge, jükjapqyşqa, beldemşege, säukele jiekterıne, bala kiımderıne tüsedı. Äsem kesteler sandyqqapqa, äiel köilekterınıŋ jaǧa-jeŋderıne, äiel beşpentterınıŋ jaǧa-jeŋıne, öŋırıne, omyrauyna, kimeşek jaǧaǧa, kiız üidıŋ dödegesıne, kiım japqyşqa, şymyldyq, jastyqqap, körpe jaǧasy, kämşat börık, taqiia, säukelelerge, zer taqiialarǧa, er adamdardyŋ jeŋıl qaptal şapanynyŋ jaǧalyǧynyŋ öŋ boiyna, jeŋ auzyna jıŋışke ǧana oiumen keste salynady.
Kestege meruert monşaq, asyl tastar, kümıs, altyn jıpter, altyn aişyq qoldanylady. Oqa taǧylyp, jiegı zerlı oiumen kestelenedı. Oramaldy oiu-örnekpen kestelep, monşaqtap arnauly jasap syilau – mahabbatyn oiumen örnektep bıldıru jastar arasynda keŋ taraǧan.
Qazaqy tūrmysta terınıŋ qoldanu auqymy öte keŋ. Öte şeber örımşıler taspadan qylyş, naiza ötpeitın «Qattauyq» tondy da, su aqpaityn torsyqty da örgen. Osyndai su aqpaityn torsyqty äkemnıŋ ınısı, qol öner şeberı, zerger, ūsta Seitqasym Jambylūly örgen eken. Bügınde jeke qūraldary bolmasa, torsyq saqtalmaǧan. Terıden könek, qazmoiyn (domalaq keudelı ūzyn moiyn ydys), qūman tärızdı jantorsyq, bylǧary toqym, tebıngı jasalyp oǧan batyrmaly oiu-örnek tüsedı. Mūndai örnekter bylǧaryny batyryp syzu jolymen jasalady. Sondai-aq qaiystan jügen, noqta, tartpa, bojy, qamşy, şybyrtqy, qūiysqan, tūsamys t.b. at qūraldar jasalady. Būl zattarda da retı men sänıne qarai batyryp syzu, öru, jez doǧalar taǧu, örnek salu qoldanylady.
Qolöner şeberlerı oiu-örnektı är zattyŋ özıne laiyqtap, jarasymyn, üilesımın, sänın tauyp jasaǧan. Jasaǧan zatpen oiu-örnek bır-bırımen öte sändı qabysyp, şynaiy körkemdık berıp otyrǧan. Oiu-örnek türlerı öte näzık türde tüsken. Paidalanu ornyn şatastyrmai naq tauyp, oryn-ornyna qoia bılgen. Qazırgı uaqyttaǧydai baskiımge salatyn oiudy balaqqa, balaqqa salatyn oiudy jaǧaǧa salmaǧan. Jarasymyn, paidalanu ornyn tapqan oiu-örnek alǧaş qaraǧannan köŋılge quanyş, jürekke jylylyq, sändıkke qūmarlyq berıp, özıne tartqan, közdıŋ jauyn alǧan.
Osyndai äsemdıktı taŋdai bılgen has şeber oiuşy zergerlerımız osy oiu-örnekke boiau türlerın paidalanudy da jete meŋgergen. Halqymyzdyŋ oiu-örnekterınde basym tüs aq pen qara bolyp keledı. Būl oiu-örnektıŋ eŋ şeşımın tapqan jarasymdy türı bolyp eseptelınedı. Aq pen qara tüs bır-bırın aiqyn aşyp, qandai zatqa paidalansa da anadaidan közdıŋ jauyn alyp, sän berıp tūrady. Asqan şeberler bylǧaryny aq kümıspen äşekeilep tūskiız jasaǧan. Būl tüstı halqymyz eŋ joǧary baǧalaǧan, qasterlegen. Ärbır tüstıŋ öz män-maǧynasy bar.
Mysaly, kök tüs – aspan älemın mezgeidı. Köktüspen jasalǧan zatty kielı sanap, aiaqastyna tösemegen. Kök tüs kök täŋırını, aspandy meŋzeidı degen köneden kele jatqan ūǧym bar. Qyzyl tüs – ottyŋ, künnıŋ simvoly, aq tüs – aqiqattyŋ, quanyştyŋ, baqyttyŋ, päktıktıŋ belgısı, sary tüs – aqyl parasattyŋ, mūŋnyŋ simvoly, qara tüs – jerdıŋ simvoly, jasyl tüs – jastyqtyŋ, köktemnıŋ, jasyl älem simvoly. Ärine, är şeber, oiuşy tür men tüstı öz talǧamyna, oilau jüiesıne, nanym-senımıne qarai ırıkteuı mümkın.
Qazaq halqynyŋ är otbasynda oiu-örnekpen bezendırılıp tıgılgen bır kier degen kiımı bolǧany belgılı. Ūlttyq kiım türlerınde negızgı tüs qara barqyt, kök pülış bolyp keledı de, sary, qyzyl jıptermen örnekteledı. Būl kiımdı kez kelgen uaqytta emes, saltanatty, erekşe merekelerde kigen. Tabiǧatpen ünemı bırge ösken halqymyz äsemdıktı üilesımdı tabiǧattan ızdegen. Mysaly, qyz balalar taqiiasyna taǧatyn taǧym ükı jünınen (balaq) jasalsa, jaǧaǧa salatyn oiu-örnek ösımdık älemınen, gül, japyraq, būtaq türlerınen alynǧan.
Er adamdar taqiia, börık, aiyr qalpaq, jalbaǧai, tymaq, şapan, beşpent, qausyrma, ton ışık, seŋseŋ, jabaǧy küpı, tüie jün şapan, şalbar, etık mäsı kiıp, kıse, şaqşa, jalpaq belbeu, qamşy, jelpuış, qanjar, qylyş, sadaq, naiza, qalqan, qoramsa, dombyra, qobyz, sybyzǧy, syrnai ūstaǧan, qolyna ülken jüzık salǧan. Äsırese, baskiım qazaq ǧūrpynda körıktılıktı, sändılıktı, barşylyqty bıldıretın qasiettı kiım sanalǧan. Qazaqtyŋ «dos basqa, dūşpan aiaqqa qaraidy» deuı osydan şyqsa kerek
Al äielderdıŋ tūrmystyq zattary, äşekei būiymdary öte kürdelı, ärı keŋ kölemde qoldanysta bolǧan. Äielder oramal, belbeu, qamzol, kämşat beşpent, tülkı ışık, börık, säukele, şapan, kimeşek, kebıs, mäsı, taqiia, kökırekşe kise, saqina, jüzık, şolpy, syrǧa, şaşbau, bas jüzık, boitūmar, bılezık, qapsyrma belbeu t.b. sändık būiymdar paidalanǧan. Erlerde, äielderde är aluan qymbat būlǧyn ışık, janat ışık, tülkı ışık, qasqyr ışık, küzen ışık kigen. Işı syrtyn şūǧa, mauyty, barqyt, atylas, kökberen, manat, qyrmyzy, torǧyn siiaqty baǧaly matalarmen tystaǧan. Etegıne altyn – kümıs zer ūstaǧan, marjan tızgen, ädıptegen, oqalaǧan.
Qyzdar öŋır taqqan, biıktıgı ekı süiem säukele kigen, syrtynda ekı qabat mata, bırı – belge, bırı – jerge jetken. Qyz kiımderınıŋ keudelerı tar, qynamaly, omyrauy men jaǧa jeŋderı kestelı, köilekterı qos etektı, baskiımderı ükılı, monşaqty, aiaqkiımı biık ökşelı, jeŋıl, qai kiımı bolsa da altyn, kümıs, meruert monşaqtarmen äşekeilenedı. Qyzdar köbıne qūndyz börık, qatipa taqiia kiıp, şolpy taqqan. Qyzdar tösın jasyru üşın keudesın kökırekşemen qatty tartyp tastaǧan. Kelınşekter bır qūrsaq kötergenşe qyz kiımın kie bergen. Qūrsaq kötergenderı ükı taqpady, börık, taqiia kimedı. Kelınşek şarşy oramal, torǧyn şälı tartty keŋ köilek kidı. Bır kier köilektı ärtürlı şyttar, qyrmyzy, manat, qamqa, barqyt, pülış, şūǧa, atylas t.b. tystyq matalardan tıkken.
Qazaq jylqyny – Qambar ata, tüienı – Oisyl qara, siyrdy – Zeŋgı baba, qoidy – Şopan ata dep qūrmettegen. Kök, qūla, boz jylqylar kielı sanalǧan.
Oiu-örnekte säigülık jylqy suretterınıŋ kezdesuı, arqar, qoşqar, maral, būǧy müiızderı men arystan, jolbarys, qyran, aqqu qūstarynyŋ beinelenuı, osy tabiǧatpen etene aralasqan ömırdıŋ öz örnegı ekenı dausyz. Aqqudy kielı, qyrandy batyr, jolbarysty jürektı dep kie tūtqan. Ertede ötken batyrlarymyz aişyqty tuǧa börınıŋ basyn salyp, oiumen kömkergen. Börıdei batyl boludy ūstanǧan. Batyrlarda mol äşekeilı dulyǧa kigen. Ony temırmen şynjyr tormen qaptaǧan. Būlardy «jyǧa» dep ataǧan. Dulyǧanyŋ ışınen qūndyz ne botanyŋ pūşpaq terısınen ıstelgen ıştık börık kigen. Ony «qyrpu» deidı. «Qyrpuyn tauyp ūr» degende naiza, ne qylyş darityn jūmsaq jerın tauyp «ūr» degen maǧynada aitylǧan. Abylai Şaryşty osy ädıspen öltırgen.
Ärbır ru-taipalarda jazu bolmaǧan kezderde oiu-örnek, taŋbasy, ūrany, bolǧan. Taŋbadaǧy belgılı bır syzbalar, ne doǧalap körsetılgen belgıler oiu-örnek türınıŋ qūramdas bır bölıgı ıspettı. Iаǧni oiudyŋ «syzba türı» dep atasa bolar. Oiu-örnektıŋ tūrmysta paidalanu auqymy öte keŋ. Oiudyŋ jekelengen tarmaqtarynan bastap üş tüp, tört tüp, bes tüp, alty, jetı, segız, toǧyz t.b. tarmaqtarynan ärı qarai örbıp, keŋeie beretın kürdelı oiularda bızdıŋ ūlttyq dästürımızde tūrmysta ünemı qoldanys tauyp kelgen. Aişyǧy mol, jasaluy kürdelı, öte näzık oiular erterekte handardyŋ saltanat sarailaryn, üilerdıŋ ışın, kürdelı dıni kesenelerdı bezendırgen. Oǧan mysal Qoja Ahmet Iassaui kesenesındegı, Aişa Bibı mazaryndaǧy, Qyrym handyǧy saraiyndaǧy, İspaniiadaǧy mūsylman meşıtterındegı, Qasiettı Mekke Mädinadaǧy meşıt ışterındegı oiulardy aituǧa bolady. Qarasaq köz toimaityn, jasalu kürdelılıgıne aqylyŋ jetpeitın neşe keremetter bolǧan bızdıŋ kielı jerde. Al mūsylmanşa jazulardy qarap otyrsaŋyz, şetsız, şeksız bır-bırımen astasqan, üilesım tapqan, artyq-kemı joq jymdasqan oiu-örnekten jasalǧan altyn şynjyr ıspettı.
Oiu-örnek ǧasyrdan-ǧasyrǧa, ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasyp kele jatqan qazaq halqynyŋ mädeni mūrasynyŋ ajyramas bır bölıgı. Halqymyzda jazu bolmaǧanda oiu-örnek boldy. Sol oiu-örnek arqyly halqymyz öz tynys-tırşılıgın, mädenietın, önerın, mädeni qūndylyqtaryn, joǧary deŋgeide damyǧan tūrmystyq qajettılıkterdı ūrpaqtan-ūrpaqqa jetkızıp, damytyp otyrdy. Keleşek ūrpaq maqsaty – osy kielı önerdı ärı qarai damyta otyryp, közdıŋ qaraşyǧyndai saqtau.
Osy salada otyz jyldan asa uaqyttan berı ūlttyq oiu-örnektı damytumen ainalysyp kele jatqan menıŋ basty maqsatym – mümkındıgınşe ūlttyq naqyştaǧy oiu-örnektı zerttei otyryp, näzık te kürdelı önerdıŋ syryn aşu, jasalu joldary men ony tūrmysta paidalanu retterın önerpaz jastarǧa ūsynu.
Oiulardy uaqyt talabyna sai sūryptai otyryp, ūlttyq negızde qazaq halqynyŋ öner tuyndysy dep baǧalauǧa tūrarlyq, şetelderge ūlttyq maqtanyş, ūlttyq mūra belgısı retınde ūsyna alatyn, bügınde şyǧarylyp jatqan män-maǧynasy, mazmūny, sapasy joq būiymdarmen bäsekege tüsetın ūlttyq tūrmystyq önım retınde oiulaǧan qazaqy kılem, syrmaq, tūskiız, üi jihazdary, üstel, oryndyqtar, ūlttyq örnekpen bezendırılgen saltanat sarailaryn, neke sarailaryn, mūrajailardy, jastar saraiyn, meşıt, medreselerdı, mekteptı, balalar baqşasyn, demalys oryndaryn nege salmasqa? Kez kelgen mädeni orynda ūlttyq naqyştaǧy oiu-örnek sändık bezendıruler bolsa, körermen közıne jylylyq ūialatyp, önerge degen qūlşynysyn aşary anyq. Jaqsy jasalǧan oiu-örnekter ünemı üilesım tauyp bır-bırımen sıŋısıp, şytyrman aişyq jasap ülken kürdelı oiuǧa ūlasady. Şeber oiuşy bır ǧana qoşqarmüiızdı damytu arqyly myŋdaǧan oiu şyǧaruy anyq. Oiulardyŋ türıne, zergerlık būiymǧa şekteu jasauǧa bolmaidy, onyŋ damu aiasy adam aqyl oiynyŋ keŋdıgımen, ıskerlıgımen, tapqyrlyǧymen damu kerek. Ärine, bai mūrany zerttep qanyqpai, jaŋa tuyndy jasau, oiulardyŋ bastapqy ataularyn tolyq meŋgermei uaqyt talabyna sai jaŋa oiu-örnek jasau öte qiyn da kürdelı – ıs. Uaqyt öte şeberdıŋ oi-örıs keŋdıgıne sai oiu türlerı men ataularynyŋ özgeruı zaŋdylyq. Būl jaŋa talǧam talaby. Oiudyŋ basty şarty: simmetriia, tepe-teŋdık, dälme-däldık, tūp-turalyq, bırkelkılık, säikestık, üilesım, sändılık, közge äsem körınu, köŋılge jyly tiiuı. Al örnekter oiu zaŋyna baǧyna bermeidı, erkın jüiemen jasalady, simmetriia, tepe-teŋdık saqtamaidy.
Qazaq halqynyŋ ǧasyrlar boiy qalyptasqan dästürlı kiım türlerı özgerıske ūşyrady. Ūlttyŋ kiımınıŋ boiauyn, tüsın özgertkenmen türın, pışımın (modasyn) özgertu dūrys emes. Būl bızdıŋ qazaq ūltyna tän erekşelıktegı oiu-örnek, kie – qasiet. Osy kiımmen, osy oiularmen halqymyz tarihi däuır ötkızgen, dosy da, qasy da tanyǧan. Türın de, tüsın de özgertpei ǧajaiyp kiımder jasaǧan. Ǧasyrdan-ǧasyrǧa damyǧan oiu-örnek tılımen şeberler oiyn da, köŋıl küiın de, uaqyt jaǧdailaryn da jetkıze bılgen. Jasalǧan oiu-örnekterge tügeldei at beru mümkın emes. Är şeber özı jasaǧan oiu-örnegınıŋ qandai oiu türıne ūqsaitynyn, qandai at laiyq ekendıgın jäne oiu-örnektı qai zatqa qalai paidalanu kerektıgın sol oiuşy şeberden artyq eşkım bılmeidı, är oiuşy öz talǧamy, öz közqarasymen däleldeidı.
Ärbır kürdelı oiudyŋ ösımdık tamyry ıspettes tübı, tübırı, dıŋı, tamyry bolady. Būl – menıŋ öz ūǧymym. Tübınen bastap, örbıp jaiylyp, erekşelenedı, bır-bırımen astasady, sändı şeŋber jasai otyryp «tabaq» tektes kürdelı oiu qūraidy. «Tabaq» oiu türı – jiegıne su jürgızıp ışıne aluan türlı oiu salu. «Tabaq» örnegı mal-mülık, bölek üi, ot bolǧan oşaq, ordanyŋ belgısı dep eseptelıngen. Ūsynylǧan oiu türlerınde osy tür basym oryn alady. Paidalanu auqymy da keŋ. Keibır oiular basyn jaŋa jaryp kele jatqan gülge ūqsaidy. Qazaq halqynyŋ tūrmysyndaǧy köp qoldanylatyn oiudyŋ atasy qoşqar müiız örnekterı san aluan. Öte ūsaq türlerı zergerlık, kestelık, süiek, müiız siiaqty näzık ısterde qoldanylsa, ırı türlerı syrmaq, kılem, tekemet, tūskiız, alaşa, säulet önerıne, tūrmystyq zattarǧa keŋ qoldanylady.
Memlekettık deŋgeide «Mädeni mūra» baǧdarlamasy boiynşa qamqorlyq jasalynyp, oquşylarǧa, student jastarǧa qolöner sabaǧyna paidalanuǧa şaǧyn jurnaldar şyǧarylsa, qol öner türlerı mektepte pän retınde ötse, jastardyŋ keleşekte ıskerlıgıne ūlttyq mädeniettı süiuıne yqpal jasary anyq. Oquşylarǧa ūlttyq naqyştaǧy kiım ülgılerı ūsynylsa, oqu qūraldarynyŋ bezendırıluıne oiu-örnek keŋ kölemde ūsynylsa, şeberler daiarlaityn arnauly oqu oryndary aşylsa, ūlttyq qolöner damyǧan bolar edı. Sol arqyly jastarǧa jūmys, önerge qamqorlyq, tūtynuşyǧa öner tuyndylary ūsynylar edı.
Şöptıbai BAIDILDİN,
oiuşy, qolöner şeberı
