Oıýmen oı aıtqan elmiz

Bizdiń jyl sanaýymyzdan burynǵy V-III ǵasyrlar aralyǵynda Altaı óńirinen, Qara teńiz tóskeıine deıingi saıyn dalany qonystanǵan túrki halyqtarynyń túp ata­lary – baıyrǵy saqtar álemdegi mádenı ómirde ónerdiń óshpes asyl muralaryn qaldyrǵan.
Atalmysh óner kezeńine akademık Álkeı Marǵulan «Ańdaby máner» dep at bergen. Esik obasynan, Shyǵys Qazaqstan­nan qazylyp alynǵan «Altyn adam» kıimi osy ańdaby mánerinde jasalǵan órnek. Mine, qazaq halqynyń oıý-órnek óneri, osylaısha, túrki josyǵymen, ol josyq ejelgi saqtar óneri zergerlik áshekeıler­men tikeleı sabaqtasyp otyrady.
Halqymyz molshylyqty – darııaǵa, teńizge, báıterekke teńese, batyrdy – arystanǵa, qyran búrkitke teńedi. Sulýdy – aı men kúnge, hosh ıisti gúlge, quralaıdyń laǵyna, aqqýdyń kórkine, bota men turym­taıdyń kózine, suqsyrdyń moınyna, almaǵa, qaraqatqa teńedi. Ásemdikti ań-qustan, ósimdikten, tabıǵattan izdedi. Sol sulýlyqty oıý-órnekke túsirdi, damytty. Onyń naqty aıǵaǵyn «Altyn adam» kıim­derindegi altyn oıý-órnek, áshekeıden kórýge bolady.
Qazaq halqynyń turmysynda aǵashtan jasalǵan zattar óte kólemdi. Jazy, qysy paıdalanýǵa keletin «aǵash ýyqty, kıiz týyrlyqty» kıiz úı kıiz ben aǵashtyń óte kúrdeli úılesiminen turady. Tigýge, jınaýǵa, alyp júrýge de óte qolaıly osy múlikte oıý-órnek qoldanylmaıtyn bólshek joqtyń qasy. Kıiz úıdiń keregesi men túndiginen basqa bólshekterine: syqyr­laýyq ashpaly esikke, esik syrtyn­daǵy kıiz jappaǵa, týyrlyqtyń jıegine, sha­ńyraqtyń jaǵalaı jıegi men shabaqtaryna, ýyqtyń tómengi jalpaq ıinine, baqanǵa, adalbaqanǵa, jelbaýǵa, basqurǵa, dódegege, kerege syrtynan ustalatyn shıge, jalpaq qurlarǵa, jalpaq týyrlyqtyń túndiginiń baýlaryna toqylyp oıýlar salynady, shashaqtar baılanady.
Kıiz úı ishindegi jıhazdar: kilem, teke­met, syrmaq, alasha, tuskıiz, júkjapqysh, shymyldyq, oramal, súlgi, dastarqan, kirsalǵysh, keseqap, shabadan, kebejeqap, qorjyn, torsyq, saba, kúbi, asadal, kebeje, sandyq, qolsandyq, júkaıaq, aǵash tósek, aǵash aıaq, ojaý, aǵash qasyq, tabaq, astaý, tegene, samaýryn, sháınek, kese, sapar kesege oıýlar túsedi. Er-turman: qamshy, júgen, er, noqta, tusamys, kise, shybyrt­qyǵa, masaqaqqysh sabyna, dombyra, qo­byz, syrnaıǵa, basqa da úı jıhaz, múlikte­rine sheberdiń talǵamyna oraı ártúrli oıý-órnekter salynyp keldi. Oıý-órnekti jaqsy sapaly jasaý úshin aldymen paıda­la­natyn materıaldy durys tańdaı bilý qajet, onyń oıý yrǵaǵymen mólsherin, ıaǵnı oıýdyń zattyń betine túsýi men ornalasýyn naqty jobalaý qajet. Oımastan buryn taqyryp tańdaı bilý kerek. Oıýdyń jaqsy shyǵýy oıýshynyń oı ushqyrlyǵy men ony retin keltirip úılestire bilýinde. Oıý-órnek­tiń qandaı túri bolsa da, ol adam oıynyń jemisi. 
Oıý-órnek bir-birimen qabysyp, jymdasyp, esken arqandaı birigip turýy kerek. Ara-jigi badyraıyp úılespeı ol­py-solpy bolsa, onda oıý óziniń sánin, sulýlyǵyn, úılesimin, tipti mazmunyn joǵaltýy múmkin.
Qazaq oıý-órnegi qoshqarmúıiz túrinen bastaý alatyndyqtan qandaı oıý túrin jasaǵanda da osy – oıý túri basty kórinis tabýy qajet. Basy qoshqarmúıizden bastaý alǵan órnek damı kele neshe alýan túrge enip, arajigi ártúrli órnektermen tolyǵa kele úlken kúrdeli oıý túri shyǵady. Oıý atasy qoshqarmúıiz bastaǵan órnek túrleri bir-birine úılese sán bere kele birigip, jymdasyp, baılanys pen sándik taýyp jasalatyn oıý túrin árlendire túsedi. Tabıǵattaǵy ásem gúl shoǵyryndaı oıý-órnek te óz sheberin tapsa jarasyp, qulpy­ryp, kóz tartyp, kózge qýanysh, kóńilge jy­lylyq ortaǵa ásemdik, sulýlyq shashyp tura­ry anyq. Ata-babalarymyz osyndaı óner túrin óziniń shyrqaý shyńyna jetkize bilgen. 
Qaı zatqa qandaı oıý-órnek salýdy, ony qalaı ornalastyrýdy, qandaı zattan qandaı túr jasaý qajettiligin tolyq men­gergen. Sonyń bir aıǵaǵy ótken ǵasyr­lardaǵy bir sáýkeleniń jasalý qunynyń 500 bıege baǵalanýy. Bolmasa kıiz úıdiń keregesi men ýyǵyna som kúmis qaqtap, altyn jalatý ónerge degen suranystan týsa kerek. Ár zattyń ózine laıyq oıý túrleri bolǵan, olar oıylǵan, qashalǵan, zerlen­gen, kúmistelgen, jalatylǵan, tigilgen, órilgen, bederlengen bolyp keledi.
Jalpy, oıý-órnek – qazaq máde­nıetiniń shejiresi. Ata-babadan qalǵan mádenı mura. Iske berilgen, jumys­qa tóselgen, oıýlardy jatqa jasaıtyn, óz betimen jańa túrli oıýlar jasaýshy adamdy «oıýshy» dep ataǵan. Oıýshylar oıýdy qıyp, quıyp, ılep, batyryp, keptep, syzyp, sheketýlep, núktelep, bederlep jasaǵan. Ár oıýshynyń óz ortasyna qaraı oıý úlgile­ri bolǵan. Mysaly, «Orta júzdin úlgisi», «Kereı úlgisi», «Arǵyn úlgisi», «Torǵaı úlgisi» t.b.
Oıý-órnek – dáldik, esep, teńdik, teńeý, úılesim, jarasym, sándik, kórkemdik, sáıkestik, tazalyq, náziktik, súıkimdilik, parasattylyq, jylylyq, sulýlyq, oılylyq, aqyldylyq, zerektik, kóńil kúıdiń jaqsylyǵy, shýaqty shaq, araıly kezeń, jarqyn álem, kóńilge shabyt, shattyq uıalatady, kóńildi ashady, shabyt beredi, eptilikke, iskerlikke, sheber­likke, ıkemdilikke, dáldikke baýlıdy, tár­bıe­leıdi. Ónerge degen mahabbat, sulýlyqqa degen ǵashyqtyq, qushtarlyq jınaǵy. Oıý oıǵan adamnyń júregi jyly, názik bolady.
Oıý oıǵan adam ár saladan habary bar sheber bolýy qajet. Aǵash sheberleri aǵash tamyrynan, baılanǵan shor bezderinen oıyp, ár aıshyqty oıýlardy oıyp salǵan, aǵash aıaq, tostaǵan, qymyz ojaýlar jasa­ǵan. Kúmispen qaptap, asyl tastarmen órnek­tegen. Semiz jas maldyń qaınatyl­maǵan súıegi oıýǵa, órnekteýge yńǵaıly. Túıe, jylqy súıegi sapaly, qara kemik bol­maıdy. Arqarmúıizine óńez jabys­paıdy, masa qonbaıdy, múıiz ojaý kúnge qyzbaıdy, qymyzǵa salqyn lep beredi. Múıizdi qyzdyrady ne qaınatady. Taraq tisin shyǵarý úshin taqtaıǵa múıizdi qosa qysyp tiledi. Arqar, buǵy, taýteke múıiz­derin túrli súıekterdi aǵash qobdıshalarǵa, shaqshalarǵa, myltyq qundaqtaryna, pyshaq saptaryna, dombyra betterine jáne qazaqy erlerge alýan túrli kúrdeli áshekeı oıý-órnekter salǵan.
Aǵashtan sheberler qysqy jáne jazǵy úı, qos dóńgelekti, áshekeıli, oıýly kúıme­ler, kúmispen oıýlanǵan shanalar jasaǵan.
Qazaqtyń oıý-órnekterin zergerlik buıymdar jasaǵan sheberler keń túrde qoldanǵan. Olar altyn, kúmis, alýan túrli asyl tastarmen bezep er, júgen, úzeń­gi, taralǵy, quıysqan sııaqty er-turman­daryn jáne saqına, bilezik, alqa, sholpy, kemer belbeý, túıreýish, sándi sáýkele jasady.
Sándik buıymdar oıylyp, sheketýler­men árlenip otyrǵan. Zergerler oıý-órnek­ti órnekteý, bederleý, torlaý, oıýlaý, quımalaý, syzý, joný, órý, núkteleý ar­qyly jasaǵan. Zergerler kúmis buıym­dardy asyl tastardan, laǵyl, sapfır, zúbirjat, gaýhar, aqyq, agat, injý, marjan, jaquttan kóz qondyrý arqyly órnektep keltirgen. Kóz qondyrylǵan zat kóz tıýden saqtaıdy dep uǵynǵan. Kóz qondyrýmen qatar saqına, júzik, beldikke «japy­raqsha», «sabaqsha», «órken», «qaýyz», «qosh­qarmúıiz» keıde búrkittiń, aı juldyz­dardyń, kúnniń keskińderi salynǵan. 
Halqymyz búrkit, qarshyǵa, úki qustaryn kıeli sanaǵan. Olardyń tyr­naǵyn kúmiske otyrǵyzyp, tumar retinde taǵyp júrgen. Úkiniń qaýyrsynyn, balaq júnin jas balalar kıimine, taqııasyna qadaǵan, besikke baılaǵan, dombyranyń qulaǵyna taqqan. Keı jerlerde bále-jaladan saqtaıdy dep besikke jylannyń basyn, kirpiksheshenniń terisin, ortasy tesik toqash nan baılaý dástúri de bar. 
Názik kúmis symnan oıýlap, órimdeý ádisi keń qoldanylǵan. Kúmis symdy sozý arqyly qajet deńgeıge deıin jińishkert­ken. Symǵa tartylǵan kúmisti oıylǵan jerge balǵamen urý arqyly batyrǵan.
Bul týrasynda halyqta «symǵa tartqan kúmisteı» degen sóz bar. Turmystaǵy oıý-órnektiń barlyq túrleri qoshqarmúıiz oıýynan bastaý alady. «Qoshqarmúıiz» oıý-órnegi – baılyq pen molshylyqtyń nyshany. «Qoshqarmúıiz» ben «Arqarmúıiz» oıýlarynyń qazaq qolónerinde qoldan­baıtyn jeri joq. Qoshqarmúıiz oıýymen qatar ár zattyń kólemi, sándilik paıdalaný deńgeıine qaraı ár alýan japyraq tektes bitpes oıýlar salynady. Bul órnekter «ıirim», «shıyrshyq», «ıyq», «úshkil», «túıe taban», «qos ırek», «qaztaban», «qusmuryn», «syńar ókshe», «aıshyq gúl», «juldyz gúl» t.b. attarmen atalady.
Oıý-órnek salýdyń taǵy bir túri kıiz basýda kıizden jasalǵan zattarda óte keń qoldanylady. Áli basylyp bolmaǵan dymqyl shıki kıizge bir tústi (kóbine aq kıizge qyzyl tústi) júnnen alýan túrli oıýlar túsiriledi. Bul – kıiz «tekemet» dep atalady. Aýyl turmysynda jıi qoldanysta bolatyn densaýlyqqa jaǵymdy, paıdaly tósenish. Túrli tústi kıizderdi ózara oıý­lastyrý nemese shúberekpen oıý bastyryp syrý, kesteleý jolymen tuskıizder, syrmaqtar, aıaqqaptar, kebeje qaptar, sandyq qaptar, ýyq qaptar, kerege qaptar, tepkishekter, at jabý, túıe jabý, at kıizder, toqymdar t.b. sándi buıymdar jasalady.
Qazaq halqynyń erte zamannan turmysta únemi qoldanylyp, damyp kele jatqan qol óneriniń asa bir kúrdeli ásem jáne qunarly túriniń biri keste tigý. Ertede kıiz úıdiń úzik týyrlyǵyn altyn jippen kestelegen. Altyn jipke marjan qosqan. Kesteleýdiń ishindegi kúrdelisi tuskıizdi, tus kesteni, júkjapqyshty kesteleý. Buǵan úsh túrli kesteleý qoldanylady: tutas matany ár tústi jippen shymqaı kesteleý, ártúrli matany oıýlastyryp kesteleý, matany bólek kestelep, kıiz betine oıýlap japsyrý. Kúrdeli oıý-órnekti keste jasaý úshin sheber oıý-órnek túrin óte sándi úılestire bilýi qajet. Usynylǵan oıýlar ishinde sheberler qajetine jaraıtyn neshe alýan túrleri bar.
Kesteniń alýan úlgilerin, jobalaryn oıý-órnektiń kúrdeli úlgilerin qazaqtyń qyz-kelinshekteri qoldan jasap turmysqa engizdi. Oıý-órnekpen naqyshtalǵan keste­ler alýan atqa ıe. Kesteniń túri kóp: biz keste, baspa keste, shekpe keste, ashamaı kes­te, oıma keste, syrma keste, bastyrma kes­te, qapsyrma keste, ilme keste taǵy basqalar.
Kesteler kóbine barqyt, qyjym qalyń matalarǵa, oramal, súlgige, dastarqanǵa, tus­kıizge, júkjapqyshqa, beldemshege, sáýkele jıekterine, bala kıimderine túsedi. Ásem kesteler sandyqqapqa, áıel kóılek­teriniń jaǵa-jeńderine, áıel beshpent­teriniń jaǵa-jeńine, óńirine, omyraýyna, kımeshek jaǵaǵa, kıiz úıdiń dódegesine, kıim japqyshqa, shymyldyq, jastyqqap, kórpe jaǵasy, kámshat bórik, taqııa, sáý­kelelerge, zer taqııalarǵa, er adamdar­dyń jeńil qaptal shapanynyń jaǵalyǵynyń óń boıyna, jeń aýzyna jińishke ǵana oıýmen keste salynady.
Kestege merýert monshaq, asyl tastar, kúmis, altyn jipter, altyn aıshyq qolda­nylady. Oqa taǵylyp, jıegi zerli oıýmen kestelenedi. Oramaldy oıý-órnekpen kes­te­lep, monshaqtap arnaýly jasap syılaý – mahabbatyn oıýmen órnektep bildirý jastar arasynda keń taraǵan.
Qazaqy turmysta teriniń qoldaný aý­qymy óte keń. Óte sheber órimshiler taspadan qylysh, naıza ótpeıtin «Qat­taýyq» tondy da, sý aqpaıtyn torsyqty da órgen. Osyndaı sý aqpaıtyn torsyqty ákemniń inisi, qol óner sheberi, zerger, usta Seıtqasym Jambyluly órgen eken. Búginde jeke quraldary bolmasa, torsyq saqtalmaǵan. Teriden kónek, qazmoıyn (domalaq keýdeli uzyn moıyn ydys), quman tárizdi jantorsyq, bylǵary toqym, tebingi jasalyp oǵan batyrmaly oıý-órnek túsedi. Mundaı órnekter bylǵaryny batyryp syzý jolymen jasalady. Sondaı-aq qaıystan júgen, noqta, tartpa, bojy, qamshy, shybyrtqy, quıysqan, tusamys t.b. at quraldar jasalady. Bul zattarda da reti men sánine qaraı batyryp syzý, órý, jez doǵalar taǵý, órnek salý qoldanylady.
Qolóner sheberleri oıý-órnekti ár zattyń ózine laıyqtap, jarasymyn, úılesimin, sánin taýyp jasaǵan. Jasaǵan zatpen oıý-órnek bir-birimen óte sándi qabysyp, shynaıy kórkemdik berip otyrǵan. Oıý-órnek túrleri óte názik túrde túsken. Paıdalaný ornyn shatastyrmaı naq taýyp, oryn-ornyna qoıa bilgen. Qazirgi ýaqyttaǵydaı baskıimge salatyn oıýdy balaqqa, balaqqa salatyn oıýdy jaǵaǵa salmaǵan. Jarasymyn, paıdalaný ornyn tapqan oıý-órnek alǵash qaraǵannan kóńilge qýanysh, júrekke jylylyq, sándikke qumarlyq berip, ózine tartqan, kózdiń jaýyn alǵan.
Osyndaı ásemdikti tańdaı bilgen has sheber oıýshy zergerlerimiz osy oıý-órnekke boıaý túrlerin paıdalanýdy da jete meńgergen. Halqymyzdyń oıý-ór­nekterinde basym tús aq pen qara bolyp keledi. Bul oıý-órnektiń eń sheshimin tapqan jarasymdy túri bolyp eseptelinedi. Aq pen qara tús bir-birin aıqyn ashyp, qandaı zatqa paıdalansa da anadaıdan kózdiń jaýyn alyp, sán berip turady. Asqan she­berler bylǵaryny aq kúmispen áshe­keılep tuskıiz jasaǵan. Bul tústi halqymyz eń joǵary baǵalaǵan, qasterlegen. Árbir tústiń óz mán-maǵynasy bar.
Mysaly, kók tús – aspan álemin mez­geıdi. Kóktúspen jasalǵan zatty kıeli sanap, aıaqastyna tósemegen. Kók tús kók táńirini, aspandy meńzeıdi degen kóneden kele jatqan uǵym bar. Qyzyl tús – ottyń, kúnniń sımvoly, aq tús – aqıqattyń, qýa­nyshtyń, baqyttyń, páktiktiń belgisi, sary tús – aqyl parasattyń, muńnyń sım­voly, qara tús – jerdiń sımvoly, jasyl tús – jastyqtyń, kóktemniń, jasyl álem sımvoly. Árıne, ár sheber, oıýshy túr men tústi óz talǵamyna, oılaý júıesine, nanym-senimine qaraı irikteýi múmkin.
Qazaq halqynyń ár otbasynda oıý-órnekpen bezendirilip tigilgen bir kıer degen kıimi bolǵany belgili. Ulttyq kıim túrlerinde negizgi tús qara barqyt, kók púlish bolyp keledi de, sary, qyzyl jip­ter­men órnekteledi. Bul kıimdi kez kelgen ýaqytta emes, saltanatty, erekshe mereke­lerde kıgen. Tabıǵatpen únemi birge ósken halqymyz ásemdikti úılesimdi tabıǵattan izdegen. Mysaly, qyz balalar taqııasyna taǵatyn taǵym úki júninen (balaq) jasalsa, jaǵaǵa salatyn oıý-órnek ósimdik ále­minen, gúl, japyraq, butaq túrlerinen alynǵan.
Er adamdar taqııa, bórik, aıyr qalpaq, jalbaǵaı, tymaq, shapan, beshpent, qaýsyrma, ton ishik, seńseń, jabaǵy kúpi, túıe jún shapan, shalbar, etik mási kıip, kise, shaqsha, jalpaq belbeý, qamshy, jel­pýish, qanjar, qylysh, sadaq, naıza, qal­qan, qoramsa, dombyra, qobyz, sy­byzǵy, syrnaı ustaǵan, qolyna úlken júzik sal­ǵan. Ásirese, baskıim qazaq ǵurpynda kó­riktilikti, sándilikti, barshylyqty bil­diretin qasıetti kıim sanalǵan. Qazaqtyń «dos basqa, dushpan aıaqqa qaraıdy» deýi osydan shyqsa kerek 
Al áıelderdiń turmystyq zattary, áshekeı buıymdary óte kúrdeli, ári keń kólemde qoldanysta bolǵan. Áıelder oramal, belbeý, qamzol, kámshat beshpent, túlki ishik, bórik, sáýkele, shapan, kıme­shek, kebis, mási, taqııa, kókirekshe kıse, saqına, júzik, sholpy, syrǵa, shashbaý, bas júzik, boıtumar, bilezik, qapsyrma belbeý t.b. sándik buıymdar paıdalanǵan. Erler­de, áıelderde ár alýan qymbat bulǵyn ishik, janat ishik, túlki ishik, qasqyr ishik, kúzen ishik kıgen. Ishi syrtyn shuǵa, maýy­ty, barqyt, atylas, kókberen, manat, qyr­myzy, torǵyn sııaqty baǵaly matalarmen tys­taǵan. Etegine altyn – kúmis zer usta­ǵan, marjan tizgen, ádiptegen, oqalaǵan. 
Qyzdar óńir taqqan, bıiktigi eki súıem sáýkele kıgen, syrtynda eki qabat mata, biri – belge, biri – jerge jetken. Qyz kıimde­riniń keýdeleri tar, qynamaly, omyraýy men jaǵa jeńderi kesteli, kóılekteri qos etekti, baskıimderi úkili, monshaqty, aıaq­kıimi bıik óksheli, jeńil, qaı kıimi bolsa da altyn, kúmis, merýert monshaqtarmen áshekeılenedi. Qyzdar kóbine qundyz bórik, qatıpa taqııa kıip, sholpy taqqan. Qyzdar tósin jasyrý úshin keýdesin kókirekshemen qatty tartyp tastaǵan. Kelinshekter bir qursaq kótergenshe qyz kıimin kıe bergen. Qursaq kótergenderi úki taqpady, bórik, taqııa kımedi. Kelinshek sharshy oramal, torǵyn sháli tartty keń kóılek kıdi. Bir kıer kóılekti ártúrli shyttar, qyrmyzy, manat, qamqa, barqyt, púlish, shuǵa, atylas t.b. tystyq matalardan tikken. 
Qazaq jylqyny – Qambar ata, túıeni – Oısyl qara, sıyrdy – Zeńgi baba, qoıdy – Shopan ata dep qurmettegen. Kók, qula, boz jylqylar kıeli sanalǵan.
Oıý-órnekte sáıgúlik jylqy sýretteri­niń kezdesýi, arqar, qoshqar, maral, buǵy múıizderi men arystan, jolbarys, qyran, aqqý qustarynyń beınelenýi, osy tabı­ǵatpen etene aralasqan ómirdiń óz órnegi ekeni daýsyz. Aqqýdy kıeli, qyrandy batyr, jolbarysty júrekti dep kıe tutqan. Ertede ótken batyrlarymyz aıshyqty týǵa bóriniń basyn salyp, oıýmen kómkergen. Bórideı batyl bolýdy ustanǵan. Batyr­larda mol áshekeıli dýlyǵa kıgen. Ony temirmen shynjyr tormen qaptaǵan. Bulardy «jyǵa» dep ataǵan. Dýlyǵanyń ishinen qundyz ne botanyń pushpaq terisinen istelgen ishtik bórik kıgen. Ony «qyrpý» deıdi. «Qyrpýyn taýyp ur» degende naıza, ne qylysh darıtyn jumsaq jerin taýyp «ur» degen maǵynada aıtylǵan. Abylaı Sharyshty osy ádispen óltirgen. 
Árbir rý-taıpalarda jazý bolmaǵan kezderde oıý-órnek, tańbasy, urany, bolǵan. Tańbadaǵy belgili bir syzbalar, ne doǵalap kórsetilgen belgiler oıý-órnek túriniń quramdas bir bóligi ispetti. Iaǵnı oıýdyń «syzba túri» dep atasa bolar. Oıý-órnektiń turmysta paıdalaný aýqymy óte keń. Oıýdyń jekelengen tarmaqtarynan bastap úsh túp, tórt túp, bes túp, alty, jeti, segiz, toǵyz t.b. tarmaqtarynan ári qaraı órbip, keńeıe beretin kúrdeli oıýlarda bizdiń ulttyq dástúrimizde turmysta únemi qoldanys taýyp kelgen. Aıshyǵy mol, jasalýy kúrdeli, óte názik oıýlar erterekte handardyń saltanat saraılaryn, úılerdiń ishin, kúrdeli dinı kesenelerdi bezendirgen. Oǵan mysal Qoja Ahmet Iassaýı kesene­sindegi, Aısha Bıbi mazaryndaǵy, Qyrym handyǵy saraıyndaǵy, Ispanııadaǵy musylman meshitterindegi, Qasıetti Mekke Mádınadaǵy meshit ishterindegi oıýlardy aıtýǵa bolady. Qarasaq kóz toımaıtyn, jasalý kúrdeliligine aqylyń jetpeıtin neshe keremetter bolǵan bizdiń kıeli jerde. Al musylmansha jazýlardy qarap otyr­sańyz, shetsiz, sheksiz bir-birimen astasqan, úılesim tapqan, artyq-kemi joq jymdas­qan oıý-órnekten jasalǵan altyn shynjyr ispetti.
Oıý-órnek ǵasyrdan-ǵasyrǵa, urpaq­tan-urpaqqa jalǵasyp kele jatqan qazaq halqynyń mádenı murasynyń ajyramas bir bóligi. Halqymyzda jazý bolmaǵanda oıý-órnek boldy. Sol oıý-órnek arqyly halqymyz óz tynys-tirshiligin, máde­nıetin, ónerin, mádenı qundylyqtaryn, joǵary deńgeıde damyǵan turmystyq qajettilikterdi urpaqtan-urpaqqa jetki­zip, damytyp otyrdy. Keleshek urpaq maq­saty – osy kıeli ónerdi ári qaraı da­myta otyryp, kózdiń qarashyǵyndaı saqtaý.
Osy salada otyz jyldan asa ýaqyttan beri ulttyq oıý-órnekti damytýmen aına­lysyp kele jatqan meniń basty maqsatym – múmkindiginshe ulttyq naqyshtaǵy oıý-órnekti zertteı otyryp, názik te kúrdeli ónerdiń syryn ashý, jasalý joldary men ony turmysta paıdalaný retterin ónerpaz jastarǵa usyný.
Oıýlardy ýaqyt talabyna saı suryptaı otyryp, ulttyq negizde qazaq halqynyń óner týyndysy dep baǵalaýǵa turarlyq, shetelderge ulttyq maqtanysh, ulttyq mura belgisi retinde usyna alatyn, búginde shyǵarylyp jatqan mán-maǵynasy, maz­muny, sapasy joq buıymdarmen básekege túsetin ulttyq turmystyq ónim retinde oıý­laǵan qazaqy kilem, syrmaq, tuskıiz, úı jıhazdary, ústel, oryndyqtar, ulttyq órnekpen bezendirilgen saltanat saraı­laryn, neke saraılaryn, murajaılardy, jastar saraıyn, meshit, medreselerdi, mektepti, balalar baqshasyn, demalys oryndaryn nege salmasqa? Kez kelgen mádenı orynda ulttyq naqyshtaǵy oıý-órnek sándik bezendirýler bolsa, kórermen kózine jylylyq uıalatyp, ónerge degen qulshynysyn ashary anyq. Jaqsy jasalǵan oıý-órnekter únemi úılesim taýyp bir-birimen sińisip, shytyrman aıshyq jasap úlken kúrdeli oıýǵa ulasady. Sheber oıýshy bir ǵana qoshqarmúıizdi damytý arqyly myńdaǵan oıý shyǵarýy anyq. Oıýlardyń túrine, zergerlik buıymǵa shekteý jasaýǵa bolmaıdy, onyń damý aıasy adam aqyl oıynyń keńdigimen, iskerli­gimen, tapqyrlyǵymen damý kerek. Árıne, baı murany zerttep qanyqpaı, jańa týyn­dy jasaý, oıýlardyń bastapqy ataýlaryn tolyq meńgermeı ýaqyt talabyna saı jańa oıý-órnek jasaý óte qıyn da kúrdeli – is. Ýaqyt óte sheberdiń oı-óris keńdigine saı oıý túrleri men ataýlarynyń ózgerýi zańdy­lyq. Bul jańa talǵam talaby. Oıýdyń bas­ty sharty: sımmetrııa, tepe-teńdik, dálme-dáldik, tup-týralyq, birkelkilik, sáıkes­tik, úılesim, sándilik, kózge ásem kóriný, kóńilge jyly tııýi. Al órnekter oıý zańyna baǵyna bermeıdi, erkin júıemen jasalady, sımmetrııa, tepe-teńdik saqta­maıdy. 
Qazaq halqynyń ǵasyrlar boıy qalyp­tasqan dástúrli kıim túrleri ózgeriske ushyrady. Ulttyń kıiminiń boıaýyn, túsin ózgertkenmen túrin, pishimin (modasyn) ózgertý durys emes. Bul bizdiń qazaq ultyna tán ereksheliktegi oıý-órnek, kıe – qasıet. Osy kıimmen, osy oıýlarmen halqymyz tarı­hı dáýir ótkizgen, dosy da, qasy da tany­ǵan. Túrin de, túsin de ózgertpeı ǵaja­ı­yp kıimder jasaǵan. Ǵasyrdan-ǵasyrǵa damyǵan oıý-órnek tilimen sheberler oıyn da, kóńil kúıin de, ýaqyt jaǵdaılaryn da jetkize bilgen. Jasalǵan oıý-órnekterge túgeldeı at berý múmkin emes. Ár sheber ózi jasaǵan oıý-órneginiń qandaı oıý túrine uqsaıtynyn, qandaı at laıyq ekendigin jáne oıý-órnekti qaı zatqa qalaı paıdalaný kerektigin sol oıýshy sheberden artyq eshkim bilmeıdi, ár oıýshy óz talǵamy, óz kózqarasymen dáleldeıdi. 
Árbir kúrdeli oıýdyń ósimdik tamyry ispettes túbi, túbiri, dińi, tamyry bolady. Bul – meniń óz uǵymym. Túbinen bastap, órbip jaıylyp, erekshelenedi, bir-biri­men astasady, sándi sheńber jasaı otyryp «tabaq» tektes kúrdeli oıý quraıdy. «Tabaq» oıý túri – jıegine sý júrgizip ishine alýan túrli oıý salý. «Tabaq» órnegi mal-múlik, bólek úı, ot bolǵan oshaq, ordanyń belgisi dep eseptelingen. Usynylǵan oıý túrlerinde osy túr basym oryn alady. Paıdalaný aýqymy da keń. Keıbir oıýlar basyn jańa jaryp kele jatqan gúlge uqsaıdy. Qazaq halqynyń turmysyndaǵy kóp qoldany­latyn oıýdyń atasy qoshqar múıiz órnek­teri san alýan. Óte usaq túrleri zergerlik, kestelik, súıek, múıiz sııaqty názik isterde qolda­nylsa, iri túrleri syrmaq, kilem, tekemet, tuskıiz, alasha, sáýlet ónerine, turmystyq zattarǵa keń qoldanylady. 
Memlekettik deńgeıde «Mádenı mura» baǵdarlamasy boıynsha qamqorlyq jasalynyp, oqýshylarǵa, stýdent jastarǵa qolóner sabaǵyna paıdalanýǵa shaǵyn jýr­naldar shyǵarylsa, qol óner túrleri mek­tepte pán retinde ótse, jastardyń kele­shekte iskerligine ulttyq mádenıetti súıýine yqpal jasary anyq. Oqýshylarǵa ulttyq naqyshtaǵy kıim úlgileri usynylsa, oqý quraldarynyń bezendirilýine oıý-órnek keń kólemde usynylsa, sheberler daıarlaıtyn arnaýly oqý oryndary ashylsa, ulttyq qolóner damyǵan bolar edi. Sol arqyly jastarǵa jumys, ónerge qamqorlyq, tutynýshyǵa óner týyndylary usynylar edi.

Shóptibaı BAIDILDIN,
 oıýshy, qolóner sheberi