ەربولات مۇستافاەۆ – رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق كونكۋرستىڭ لاۋرەاتى. شەت مەملەكەتتىڭ 25 ساحناسىندا كۇي ونەرىن دارىپتەگەن.
رەپەرتۋارىندا 250-دەن استام كۇي بار. ونىڭ 80-نەن استامى قازاق راديوسىنىڭ «التىن قورىنا» جازىلعان. وتىزدان استام شاكىرتتەرى ءتۇرلى ونەر ۇجىمدارىندا ەڭبەك ەتەدى.
– قىزىلوردا قالاسىنداعى قازانعاپ اتىنداعى مۋزىكالىق كوللەدجدە 20 جىل جۇمىس ىستەپ، الماتىعا قونىس اۋدارعانىما 3-4 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. مەن ءۇشىن بوتەن جەر ەمەس، وعان دەيىن ون جىل تۇرىپ كەتكەنمىن. 1982 جىلى كونسەرۆاتورياعا ءتۇسىپ، وسىندا جوعارى ءبىلىم الدىم. كەيىن اكەم اۋىرىپ، ونىڭ ۇستىنە ەل-جۇرتتى ساعىنىپ، كەرى ورالۋىما تۋرا كەلدى. مۇندا كەلگەن سوڭ اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مۋزىكالىق فاكۋلتەتىنە جانە احمەت جۇبانوۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق دارىندى بالالارعا ارنالعان مۋزىكالىق مەكتەپ-ينتەرناتقا جۇمىسقا ورنالاستىم. سول جىلى قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى اتاعىن الدىم. بۇل ماراپات مەنىڭ ماڭدايىما جايدان-جاي بۇيىرا سالعان جوق. الماتىلىق اتانعاننان كەيىن سىر وڭىرىندەگى ماڭداي تەرىم ۇمىت قالىپ، جاڭادان ىزدەنىستەر جاساۋىم كەرەك، شىعارماشىلىعىمدى جاڭادان باستاۋىم قاجەت دەپ ويلاپ جۇرگەنمىن. قۇدايعا شۇكىر، مەنىڭ ونەرىمدى باعالايتىن تىڭدارماننىڭ قولداۋىمەن حالىقتىڭ الدىنا شىعىپ، ونەرىمدى دارىپتەپ كەلەمىن. بىرنەشە مارتە «تەلقوڭىر» باعدارلاماسىنا، «اڭگىمەنىڭ اشىعى» حابارىنا، الماتى ارناسىنىڭ «ءىنجۋ-مارجان» حابارىنا ءۇش رەت قاتىستىم. اراسىندا قازاق راديوسىنا سۇحبات بەرىپ تۇرامىن. ا.جۇبانوۆ مەكتەبىنىڭ 50 جىلدىعىنا وراي مەكتەپ ساحناسىندا كونتسەرتتىك باعدارلاما ۇسىندىم.جىلىنا ءبىر رەت اباي اتىنداعى ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە لەكتسيا-كونتسەرت وتكىزىپ ءجۇرمىن. 2015 جىلى «كونە قۇلاق، ەسكى جاد» اتتى كىتابىم جارىق كوردى. جاقىندا ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورى اتاندىم.
بىرىزدىلىك باسىم بولىپ بارادى
– 1980-90 جىلدارى مايتالمان كۇيشىلەردىڭ ورتاسىندا ءوزىمىزدى كۇي ىرعاعىنىڭ باي الەمىندە جۇرگەندەي سەزىنەتىن ەدىك. نۇرعيسا تىلەنديەۆ، قالي جانتىلەۋوۆ، رۇستەمبەك وماروۆ، رىسباي عابديەۆ، ايسا ءشارىپوۆ، ءازيدوللا ەسقاليەۆ، ءشامىل ابىلتاەۆ، قارشىعا احمەدياروۆ، نۇراحمەت جورابەكوۆ، سادۋاقاس بالماعامبەتوۆ، ماعاۋيا حامزين جانە باسقا كىسىلەردىڭ ويناۋ تاسىلدەرىن كورىپ، قاعىپ الۋعا تىرىساتىنبىز. ماكالىم قويشىباەۆ، لاتيف حاميدي، كەنجەبەك كۇمىسبەكوۆ، مالگاجدار اۋباكىروۆ، قۇبىش مۇحيتوۆ، ناعىم مەڭدىعاليەۆ، ايتەكەش تولعانباەۆ، ايتقالي جايىموۆ، ابدۋلحاميت رايىمبەرگەنوۆ سياقتى وقىتۋشىلاردى كۇندە كورىپ ءجۇرۋىڭنىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت بولاتىن. وتكەنگە كوز جىبەرە وتىرىپ، سول ۋاقىتتارداعى تارتىلاتىن كۇي نۇسقالارى نەلىكتەن قازىر ۇمىتىلىپ بارادى؟ بىرىزدىلىك نەگە باسىم؟ كوپنۇسقالىلىق قايدا جوعالدى دەگەن سۇراقتار ءجيى مازالايدى.
ويتكەنى كەيىنگى كەزدەرى كۇيشىلەر سايىسىندا، رەسپۋبليكالىق ءتۇرلى كونكۋرستاردا ورىنداۋشىلاردىڭ بارلىعى ءبىر ادامنان ۇيرەنگەندەي، قۇددى ءبىر-بىرىمەن كەلىسىپ العانداي اسەر قالدىرادى. ارينە، قازاق حالىق اسپاپتار وركەسترىنە تۇسىرىلگەن كۇيلەردى بارلىق دومبىراشى بىردەي ورىنداعانى دۇرىس، ال جەكە ورىندالاتىن كۇيلەر سول وركەسترلىك كۇيلەردىڭ كەيپىن كيگەنى كوڭىلگە قونىمسىز. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، كۇي ونەرىنىڭ بايلىعى ونىڭ كوپ نۇسقالىلىعىندا، ورىنداۋشىلىق ەرەكشەلىگىندە، دىبىس شىعارۋ بايلىعىندا، مانەرلەپ تارتىلۋىندا. وكىنىشكە قاراي، قازىر ەسكى نۇسقالار ءبىر-بىرىمەن ارالاسىپ، قويىرتپاققا اينالىپ كەتتى. مىسالى، ابىكەن حاسەنوۆپەن ماعاۋيا حامزين ورىنداعان تاتتىمبەتتىڭ «بەس تورەسى» ەكەۋى ەكى ءتۇرلى ادەمى كۇي ەدى، قازىر ەكى نۇسقا ءبىر كۇي رەتىندە تارتىلىپ ءجۇر. ونى قاراپايىم كورەرمەن اڭداماعانىمەن، قۇلاعى تەسىك تىڭداۋشى نۇسقالاردىڭ ارالاسىپ كەتكەنىن تەز اڭعارا الادى. سول سياقتى تولەگەن مومبەكوۆ شەرتكەن، گەنەرال اسقاروۆ تارتقان سۇگىردىڭ «شالقىماسى» دا سول كەيىپكە تۇسكەن. قۇرمانعازىنىڭ «قايران شەشەم» كۇيىن دينا اجەمىزدىڭ ورىنداعان دارا نۇسقاسىمەن ارالاستىرىپ تارتۋعا بولار ما ەدى؟
ەسكى كۇي نۇسقالارىن ورىندايتىن كۇيشىلەردىڭ ءبىرى 1970 جىلى قىزىلوردا قالاسىندا العاش دومبىرا ۇيىرمەسىن اشقان تاسبولات سقاقوۆ ەدى.ساناپ جاتقان ەشكىم جوق، سول اعايىمىز 300-گە تارتا كۇيدىڭ باسىن قايىراتىن، قىزىقتى اڭگىمەلەر ايتاتىن. 1940 جىلى تۋىلعان تاسبولات اعاي اقتوبەدەگى مادەني-اعارتۋ ۋچيليششەسىنە ءتۇسىپ، ءالمۇرات وتەعۇلوۆتان ءدارىس العان ەكەن. 1934 جىلى قۇرمانعازى اتىنداعى وركەستر قۇرىلعاندا ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرلەرىنەن جەتى دومبىراشى كەلەدى. قالي جانتىلەۋوۆ، ناۋشا بوكەيحانوۆ، لۇقپان مۇحيتوۆ، وقاپ قابيعوجيندەرمەن قاتار ءالمۇرات تا كەلگەن بولاتىن. نۇرعيسا اتامىزدىڭ ەستەلىكتەرىندە بار، ءالمۇرات سول كىسىنىڭ ۇستازدارىنىڭ ءبىرى بولعان. بىراق تاۋلى جەر جاقپادى ما، الدە ەلدى ساعىندى ما، الەكەڭ كوپ كىدىرمەي ەلىنە كەتىپ قالىپتى. «ءالمۇرات رەپەرتۋارى باي كەرەمەت كۇيشى ەدى، دينا شەشەيدەن ساباق الدىم، مامەندى كوردىم دەپ وتىراتىن» دەپ تاسبولات ۇستازىم ەسكە تۇسىرەتىن. مەن كۇيلەردىڭ ەسكى نۇسقالارىن كونسەرۆاتورياعا تۇسكەنگە دەيىن سول اعايىمنان ۇيرەنگەن ەدىم. «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بوپ شال» دەگەن قاعيدانى ۇستانعان ەمەسپىن. سول نۇسقالارمەن ءالى كۇنگە دەيىن تارتىپ ءجۇرمىن. ءوز وقۋشىلارىما دا سولاي ۇيرەتۋگە تىرىسىپ باعامىن. مەنىڭشە، ءبىر كونكۋرستان جۇلدە الۋ ءۇشىن عانا قازىرگى زامانعا ساي نۇسقامەن ويناۋ، ەسكى نۇسقالاردى ىزدەمەۋ، ىزدەۋگە ۇمتىلماۋ – بولاشاقتى ويلاماۋ دەپ تۇسىنەمىن. «بولاشاقتىڭ شابىسىنان قازىرگى تابىسىم ارتىق» نەمەسە «نامىسىم بولماسا دا تابىسىم بولسىن» دەگەن پەندەشىلىك ويدىڭ شىرماۋىندا تالاي ونەرپاز كەتىپ قالىپ ءجۇر.ءتۇرلى كونكۋرستاردا، كۇي سايىستارىندا قازىلىق ەتكەن ونەر ادامدارى دا كەيدە ەسكى كۇي نۇسقالارىن دۇرىس ەمەس دەپ، جاڭا نۇسقالاردى تىقپالايتىنى، وعاش تارتىلىپ كەتكەن ءبىر-ەكى قاعىسقا بولا ونەرپازدى تۇقىرتاتىنى قارنىڭدى اشتىرادى. مۇنداي تىرلىك قازاق ونەرىن بايىتپايدى، كەرىسىنشە ينكۋباتوردان شىققان جۇمىرتقاداي بارلىق كۇيشىلەردى بىرىزدىلىككە يتەرمەلەيدى، جان-جاقتى زەرتتەۋدى تۇسايدى، كوپنۇسقالىلىقتى جويادى.
باتىس ەۋروپانىڭ وزىندە نوتا جازۋى ارقىلى، تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ، جازىپ تاستاپ كەتكەن دەگەننىڭ وزىندە، الەمگە ايگىلى بولعان كومپوزيتورلاردىڭ شىعارمالارىنىڭ ورىندالۋى، تراكتوۆكالارى، باسقا نۇسقالارى بارشىلىق. سوندىقتان ەكى نەمەسە ءۇش نۇسقانىڭ ءبىر نۇسقاعا اينالعانىنا قارسىمىن. كوز الدىڭىزعا تەك سارى گۇلدەردەن توپتالعان دالانى ەلەستەتىڭىزشى. ەندى سول سارى گۇلدەردىڭ اراسىندا قىزىل، كوك، اق گۇلدەر ارالاس بولسا، دالا توقىلعان كىلەمدەي ادەمى كورىنىس بەرمەي مە؟ سول سەكىلدى، كۇي ونەرىنىڭ دە بايلىعىن تولىق كورسەتە بىلگەن ءجون.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت – قازىرگى ورىنداۋشىلاردىڭ اراسىندا دومبىرانى قىرعىزشا تارتۋى بەلەڭ الدى. دومبىرانى يىققا سالىپ، اۋدارىپ-توڭكەرىپ، تارسىلداتىپ، ۇرۋشىلار تىڭدارماننىڭ ەمەس، كورەرمەننىڭ كوڭىلىن عانا اۋلاۋشىلار دەپ ەسەپتەيمىن. قىرعىز كۇيلەرى ءان تاقىلەتتەس بولسا، قازاق كۇيلەرى – مازمۇنى باي، تولىق اياقتالعان فورماسى بار كۇردەلى شىعارما. ال قازىر تىڭداۋشىعا ساي ورىنداۋشى كەلگەن زامان تۋدى. ساحنادا راحاتتانىپ، بىلقىلداتىپ كۇي تارتا المايسىڭ، دومبىرانى اۋدارىپ-توڭكەرىپ، ۇرعىلاپ، يىققا سالماساڭ، سەنى كورەرمەن قابىلدامايدى. تەحنيكالىق پروگرەسس زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز، تەز تارتۋ قاجەت دەۋشىلەر كوبەيدى. ارينە، كورەرمەننىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ، ىستىق ىقىلاس پەن قوشەمەتكە بولەنۋ دۇرىس، تەك كۇيدىڭ بارلىعىنا سونى تەلۋ بۇرىس. ارزان ماراپات پەن اتاق-داڭقتى قۋىپ ءجۇرىپ، بولاشاقتىڭ بارىن دا ۇمىتپاعانىمىز ابزال. جەرىمىزدىڭ بايلىعىن عانا ەمەس، ونەرىمىزدىڭ دە باي مۇراسىن تازا، ادال كۇيىندە كەيىنگى ۇرپاققا تابىستاعانىمىز ءجون.
ۇلت تاربيەسى – ۇلتتىق ونەردە
– جاھاندانۋ زامانىندا جاستار ەسترادالىق جەڭىل اندەرگە، شوۋ باعدارلامالارعا بەت بۇرىپ، ۇلت تاربيەسىنە جەتە ءمان بەرىلمەي جاتقانىن كوزىمىز كورىپ ءجۇر. قازاق ۇلتىنىڭ ءتول ونەرى كۇي، قيسسا-داستان، جىر، وسيەت-تەرمەلەردىڭ تەلەديداردان جانە راديودان، كونتسەرت ساحنالارىنان سيرەك كورىنۋى ويلى ازاماتتاردىڭ جانىن جەگىدەي جەپ جۇرگەنىن سەزىپ ءجۇرمىز. جالپى، جاھاندانۋ ساياساتى تۇپتەپ كەلگەندە ۇلت اتاۋلىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن، دارالىعىن جويادى. بۇل جەردە كوسموپوليتيزمنىڭ دە ءيىسى اڭقىپ-اق تۇر. ارينە، «ءبارىمىز ءبىر «جەر» اتتى پلانەتادا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز، ۇلتتار بولىنبەۋ كەرەك» دەگەن دايەكتەر ايتىلادى، دەي تۇرعانمەن، ۇلت ەرەكشەلىگى ونىڭ تىلىنەن، سالت-داستۇرىنەن، تەگىنەن جانە ونەرىنەن كورىنەدى. ءبىز، وقىتۋشىلار بالاعا ءبىلىم بەرۋ جاعىنان كەندە ەمەسپىز، بىراق تاربيە بەرۋگە كەلگەندە اقساپ جاتامىز. اتاقتى
ا. ەينشتەيننەن سۇراپتى: «بالانى تاربيەلى ەتىپ ءوسىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟» دەپ، سوندا ول «ەرتەگى وقىپ بەرىڭىزدەر» دەگەن ەكەن. بۇل ناعىز عۇلامانىڭ ءسوزى دەپ ايتار ەدىك. ەرتەگى ايتىلعان جەردە اۋىز ادەبيەتى دە، جازبا ادەبيەتى دە، مادەنيەت تە، تاريح تا، گەوگرافيا دا، مۋزىكا ونەرى دە قامتىلادى. كۇي ونەرى ارقىلى دا جاس ۇرپاققا تاربيە بەرۋگە بولادى. مىسالى، يۋنەسكو ۇيىمى «قازاق حالقىنىڭ اتا-باباسى وسىدان بەس مىڭ جىل بۇرىن جىلقى مالىن قولعا ۇيرەتكەن، ساۋىپ ءسۇتىن ىشكەن، ءمىنىپ كولىك ەتكەن» دەگەن دەرەكتى ءوز مۇراعاتىنا التىن ارىپپەن جازدى. قازاق حالقىندا 6 مىڭ كۇي بار دەپ اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىز دا ايتىپ كەتتى. قازىر عالىمدار، ونەر زەرتتەۋشىلەرى «10 مىڭ كۇي بار» دەپ بولجايدى. سول كۇيلەردىڭ كوبى جىلقى مالىنا ارنالعان.ءار كۇيدىڭ شىعۋ تاريحىندا تەرەڭ سىر، ايتىلماعان استار جاتىر. مىسالى قۇرمانعازىنىڭ «كىسەن اشقان» كۇيىن الايىقشى. كۇي اتاسى «مەنىڭ قولىم مەن اياعىمدا كىسەن بار، ءبىز ورىس يمپەرياسىنىڭ بودانىمىز. بوداندىقتان بوستاندىققا جەتۋ كەرەك. كىسەندى اشىڭدار، بولاشاقتا قازاق تاۋەلسىز ەل بولۋ قاجەت، وسى كۇيدى تىڭداي وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەرگەن تاعدىر-تاۋقىمەتىن ءبىلىپ جۇرىڭدەر، ەگەمەندىككە ۇمتىلىڭدار» دەپ تۇرعان جوق پا؟ سەيتەكتىڭ «زامان-اي» كۇيىنىڭ دە كوتەرگەن جۇگى ۇلكەن. 100 جىل بۇرىن ورىس اسكەرلەرى قازاق دالاسىنا كەلىپ، زورلىقپەن ەر ادامداردى وكوپ قازۋعا دەگەن جەلەۋمەن ايداپ الىپ كەتىپ جاتقان كەز. قازاق حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن سول زۇلماتتى كوزىمەن كورگەن سەيتەك «زامان-اي» دەپ زارلانىپ كۇي شىعارادى. بۇل كۇيدى «كۇي-جوقتاۋ» دەپ ايتۋعا بولادى. دەمەك، كۇيدىڭ اتىنا شولۋ جاساي وتىرىپ، تالعامپاز تىڭدارمان قازاق ۇلتىنىڭ تەرەڭ تاريحىمەن تانىسا الادى.
سوندىقتان قايدا بارسام تىڭدارمان الدىندا دا، كۇيشىلەر اراسىندا دا «ۇلت تاربيەسى – ۇلتتىق ونەردە» دەپ ۇندەۋ تاستاپ ءجۇرمىن. كونتسەرت وتكىزسەم دە اۋەلى باي مۇرامىزدىڭ شىعۋ تاريحىن تانىستىرىپ وتىرامىن. ماقساتىم – كۇي ونەرىنىڭ بەدەلىن كوتەرۋ، كۇي ارقىلى جاستارعا تاربيە بەرۋ. كۇيشىلەر مەكتەپكە بولىنگەنىمىزبەن، جەرگە بولىنبەسەك ەكەن دەيمىن. سىردىڭ كۇيىن ءبىر عانا وبلىسقا مەنشىكتەپ قويۋعا بولمايدى. سۇگىر اتىنداعى فەستيۆال مىندەتتى تۇردە سوزاقتا وتپەۋى كەرەك. وسكەمەندە، ماڭعىستاۋدا جۇزەگە اسىپ جاتسا، عانيبەت ەمەس پە؟! «وتكەنگە توپىراق شاشساڭ، بولاشاق سەنى تاسپەن اتادى» دەيدى دانىشپان قازاق. ءبىز قازاقتىڭ كۇي ونەرى ارقىلى كەلەر ۇرپاققا وڭ تاربيە بەرە الساق، ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز دا جارقىن بولارى ءسوزسىز. ۇلتتىق ونەر ارقىلى تاربيە العان ۇرپاق قانا ەلىمىزدى ۇشپاققا شىعارا الادى.
ەربولات مۇستافاەۆ،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، كۇيشى
"ايقىن"
