Erbolat Mūstafaev – respublikalyq, halyqaralyq konkurstyŋ laureaty. Şet memlekettıŋ 25 sahnasynda küi önerın därıptegen.
Repertuarynda 250-den astam küi bar. Onyŋ 80-nen astamy Qazaq radiosynyŋ «Altyn qoryna» jazylǧan. Otyzdan astam şäkırtterı türlı öner ūjymdarynda eŋbek etedı.
– Qyzylorda qalasyndaǧy Qazanǧap atyndaǧy muzykalyq kolledjde 20 jyl jūmys ıstep, Almatyǧa qonys audarǧanyma 3-4 jyldyŋ jüzı boldy. Men üşın böten jer emes, oǧan deiın on jyl tūryp ketkenmın. 1982 jyly konservatoriiaǧa tüsıp, osynda joǧary bılım aldym. Keiın äkem auyryp, onyŋ üstıne el-jūrtty saǧynyp, kerı oraluyma tura keldı. Mūnda kelgen soŋ Abai atyndaǧy Qazaq Ūlttyq pedagogikalyq universitetınıŋ muzykalyq fakultetıne jäne Ahmet Jūbanov atyndaǧy Respublikalyq Daryndy balalarǧa arnalǧan muzykalyq mektep-internatqa jūmysqa ornalastym. Sol jyly Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı ataǧyn aldym. Būl marapat menıŋ maŋdaiyma jaidan-jai būiyra salǧan joq. Almatylyq atanǧannan keiın Syr öŋırındegı maŋdai terım ūmyt qalyp, jaŋadan ızdenıster jasauym kerek, şyǧarmaşylyǧymdy jaŋadan bastauym qajet dep oilap jürgenmın. Qūdaiǧa şükır, menıŋ önerımdı baǧalaityn tyŋdarmannyŋ qoldauymen halyqtyŋ aldyna şyǧyp, önerımdı därıptep kelemın. Bırneşe märte «Telqoŋyr» baǧdarlamasyna, «Äŋgımenıŋ aşyǧy» habaryna, Almaty arnasynyŋ «Inju-marjan» habaryna üş ret qatystym. Arasynda Qazaq radiosyna sūhbat berıp tūramyn. A.Jūbanov mektebınıŋ 50 jyldyǧyna orai mektep sahnasynda konserttık baǧdarlama ūsyndym.Jylyna bır ret Abai atyndaǧy Ūlttyq pedagogikalyq universitetınde leksiia-konsert ötkızıp jürmın. 2015 jyly «Köne qūlaq, eskı jad» atty kıtabym jaryq kördı. Jaqynda universitet professory atandym.
Bırızdılık basym bolyp barady
– 1980-90 jyldary maitalman küişılerdıŋ ortasynda özımızdı küi yrǧaǧynyŋ bai älemınde jürgendei sezınetın edık. Nūrǧisa Tılendiev, Qali Jantıleuov, Rüstembek Omarov, Rysbai Ǧabdiev, Aisa Şärıpov, Äzidolla Esqaliev, Şämıl Äbıltaev, Qarşyǧa Ahmediiarov, Nūrahmet Jorabekov, Säduaqas Balmaǧambetov, Maǧauiia Hamzin jäne basqa kısılerdıŋ oinau täsılderın körıp, qaǧyp aluǧa tyrysatynbyz. Mäkälım Qoişybaev, Latif Hamidi, Kenjebek Kümısbekov, Mälgajdar Äubäkırov, Qūbyş Mūhitov, Naǧym Meŋdıǧaliev, Aitekeş Tolǧanbaev, Aitqali Jaiymov, Abdulhamit Raiymbergenov siiaqty oqytuşylardy künde körıp jüruıŋnıŋ özı bır ǧanibet bolatyn. Ötkenge köz jıbere otyryp, sol uaqyttardaǧy tartylatyn küi nūsqalary nelıkten qazır ūmytylyp barady? Bırızdılık nege basym? Köpnūsqalylyq qaida joǧaldy degen sūraqtar jiı mazalaidy.
Öitkenı keiıngı kezderı küişıler saiysynda, respublikalyq türlı konkurstarda oryndauşylardyŋ barlyǧy bır adamnan üirengendei, qūddy bır-bırımen kelısıp alǧandai äser qaldyrady. Ärine, qazaq halyq aspaptar orkestrıne tüsırılgen küilerdı barlyq dombyraşy bırdei oryndaǧany dūrys, al jeke oryndalatyn küiler sol orkestrlık küilerdıŋ keipın kigenı köŋılge qonymsyz. Olai deitın sebebımız, küi önerınıŋ bailyǧy onyŋ köp nūsqalylyǧynda, oryndauşylyq erekşelıgınde, dybys şyǧaru bailyǧynda, mänerlep tartyluynda. Ökınışke qarai, qazır eskı nūsqalar bır-bırımen aralasyp, qoiyrtpaqqa ainalyp kettı. Mysaly, Äbıken Hasenovpen Maǧauiia Hamzin oryndaǧan Tättımbettıŋ «Bes töresı» ekeuı ekı türlı ädemı küi edı, qazır ekı nūsqa bır küi retınde tartylyp jür. Ony qarapaiym körermen aŋdamaǧanymen, qūlaǧy tesık tyŋdauşy nūsqalardyŋ aralasyp ketkenın tez aŋǧara alady. Sol siiaqty Tölegen Mombekov şertken, General Asqarov tartqan Sügırdıŋ «Şalqymasy» da sol keiıpke tüsken. Qūrmanǧazynyŋ «Qairan şeşem» küiın Dina äjemızdıŋ oryndaǧan dara nūsqasymen aralastyryp tartuǧa bolar ma edı?
Eskı küi nūsqalaryn oryndaityn küişılerdıŋ bırı 1970 jyly Qyzylorda qalasynda alǧaş dombyra üiırmesın aşqan Tasbolat Sqaqov edı.Sanap jatqan eşkım joq, sol aǧaiymyz 300-ge tarta küidıŋ basyn qaiyratyn, qyzyqty äŋgımeler aitatyn. 1940 jyly tuylǧan Tasbolat aǧai Aqtöbedegı mädeni-aǧartu uchilişesıne tüsıp, Älmūrat Öteǧūlovtan därıs alǧan eken. 1934 jyly Qūrmanǧazy atyndaǧy orkestr qūrylǧanda elımızdıŋ batys öŋırlerınen jetı dombyraşy keledı. Qali Jantıleuov, Nauşa Bökeihanov, Lūqpan Mūhitov, Oqap Qabiǧojindermen qatar Älmūrat ta kelgen bolatyn. Nūrǧisa atamyzdyŋ estelıkterınde bar, Älmūrat sol kısınıŋ ūstazdarynyŋ bırı bolǧan. Bıraq tauly jer jaqpady ma, älde eldı saǧyndy ma, Älekeŋ köp kıdırmei elıne ketıp qalypty. «Älmūrat repertuary bai keremet küişı edı, Dina şeşeiden sabaq aldym, Mämendı kördım dep otyratyn» dep Tasbolat ūstazym eske tüsıretın. Men küilerdıŋ eskı nūsqalaryn konservatoriiaǧa tüskenge deiın sol aǧaiymnan üirengen edım. «Zamanyŋ tülkı bolsa, tazy bop şal» degen qaǧidany ūstanǧan emespın. Sol nūsqalarmen älı künge deiın tartyp jürmın. Öz oquşylaryma da solai üiretuge tyrysyp baǧamyn. Menıŋşe, bır konkurstan jülde alu üşın ǧana qazırgı zamanǧa sai nūsqamen oinau, eskı nūsqalardy ızdemeu, ızdeuge ūmtylmau – bolaşaqty oilamau dep tüsınemın. «Bolaşaqtyŋ şabysynan qazırgı tabysym artyq» nemese «Namysym bolmasa da tabysym bolsyn» degen pendeşılık oidyŋ şyrmauynda talai önerpaz ketıp qalyp jür.Türlı konkurstarda, küi saiystarynda qazylyq etken öner adamdary da keide eskı küi nūsqalaryn dūrys emes dep, jaŋa nūsqalardy tyqpalaityny, oǧaş tartylyp ketken bır-ekı qaǧysqa bola önerpazdy tūqyrtatyny qarnyŋdy aştyrady. Mūndai tırlık qazaq önerın baiytpaidy, kerısınşe inkubatordan şyqqan jūmyrtqadai barlyq küişılerdı bırızdılıkke itermeleidı, jan-jaqty zertteudı tūsaidy, köpnūsqalylyqty joiady.
Batys Europanyŋ özınde nota jazuy arqyly, taiǧa taŋba basqandai etıp, jazyp tastap ketken degennıŋ özınde, älemge äigılı bolǧan kompozitorlardyŋ şyǧarmalarynyŋ oryndaluy, traktovkalary, basqa nūsqalary barşylyq. Sondyqtan ekı nemese üş nūsqanyŋ bır nūsqaǧa ainalǧanyna qarsymyn. Köz aldyŋyzǧa tek sary gülderden toptalǧan dalany elestetıŋızşı. Endı sol sary gülderdıŋ arasynda qyzyl, kök, aq gülder aralas bolsa, dala toqylǧan kılemdei ädemı körınıs bermei me? Sol sekıldı, küi önerınıŋ de bailyǧyn tolyq körsete bılgen jön.
Taǧy bır aita ketetın jait – qazırgı oryndauşylardyŋ arasynda dombyrany qyrǧyzşa tartuy beleŋ aldy. Dombyrany iyqqa salyp, audaryp-töŋkerıp, tarsyldatyp, ūruşylar tyŋdarmannyŋ emes, körermennıŋ köŋılın ǧana aulauşylar dep esepteimın. Qyrǧyz küilerı än taqılettes bolsa, qazaq küilerı – mazmūny bai, tolyq aiaqtalǧan formasy bar kürdelı şyǧarma. Al qazır tyŋdauşyǧa sai oryndauşy kelgen zaman tudy. Sahnada rahattanyp, bylqyldatyp küi tarta almaisyŋ, dombyrany audaryp-töŋkerıp, ūrǧylap, iyqqa salmasaŋ, senı körermen qabyldamaidy. Tehnikalyq progress zamanynda ömır sürıp jatyrmyz, tez tartu qajet deuşıler köbeidı. Ärine, körermennıŋ köŋılınen şyǧu, ystyq yqylas pen qoşemetke bölenu dūrys, tek küidıŋ barlyǧyna sony telu būrys. Arzan marapat pen ataq-daŋqty quyp jürıp, bolaşaqtyŋ baryn da ūmytpaǧanymyz abzal. Jerımızdıŋ bailyǧyn ǧana emes, önerımızdıŋ de bai mūrasyn taza, adal küiınde keiıngı ūrpaqqa tabystaǧanymyz jön.
Ūlt tärbiesı – ūlttyq önerde
– Jahandanu zamanynda jastar estradalyq jeŋıl änderge, şou baǧdarlamalarǧa bet būryp, ūlt tärbiesıne jete män berılmei jatqanyn közımız körıp jür. Qazaq ūltynyŋ töl önerı küi, qissa-dastan, jyr, ösiet-termelerdıŋ teledidardan jäne radiodan, konsert sahnalarynan sirek körınuı oily azamattardyŋ janyn jegıdei jep jürgenın sezıp jürmız. Jalpy, jahandanu saiasaty tüptep kelgende ūlt ataulynyŋ özındık erekşelıkterın, daralyǧyn joiady. Būl jerde kosmopolitizmnıŋ de iısı aŋqyp-aq tūr. Ärine, «bärımız bır «Jer» atty planetada ömır sürıp jatyrmyz, ūlttar bölınbeu kerek» degen däiekter aitylady, dei tūrǧanmen, ūlt erekşelıgı onyŋ tılınen, salt-dästürınen, tegınen jäne önerınen körınedı. Bız, oqytuşylar balaǧa bılım beru jaǧynan kende emespız, bıraq tärbie beruge kelgende aqsap jatamyz. Ataqty
A. Einşteinnen sūrapty: «Balany tärbielı etıp ösıru üşın ne ısteu kerek dep oilaisyz?» dep, sonda ol «Ertegı oqyp berıŋızder» degen eken. Būl naǧyz ǧūlamanyŋ sözı dep aitar edık. Ertegı aitylǧan jerde auyz ädebietı de, jazba ädebietı de, mädeniet te, tarih ta, geografiia da, muzyka önerı de qamtylady. Küi önerı arqyly da jas ūrpaqqa tärbie beruge bolady. Mysaly, IýNESKO ūiymy «Qazaq halqynyŋ ata-babasy osydan bes myŋ jyl būryn jylqy malyn qolǧa üiretken, sauyp sütın ışken, mınıp kölık etken» degen derektı öz mūraǧatyna altyn ärıppen jazdy. Qazaq halqynda 6 myŋ küi bar dep Aqseleu Seidımbek aǧamyz da aityp kettı. Qazır ǧalymdar, öner zertteuşılerı «10 myŋ küi bar» dep boljaidy. Sol küilerdıŋ köbı jylqy malyna arnalǧan.Är küidıŋ şyǧu tarihynda tereŋ syr, aitylmaǧan astar jatyr. Mysaly Qūrmanǧazynyŋ «Kısen aşqan» küiın alaiyqşy. Küi atasy «Menıŋ qolym men aiaǧymda kısen bar, bız orys imperiiasynyŋ bodanymyz. Bodandyqtan bostandyqqa jetu kerek. Kısendı aşyŋdar, bolaşaqta qazaq täuelsız el bolu qajet, osy küidı tyŋdai otyryp, qazaq halqynyŋ basynan ötkergen taǧdyr-tauqymetın bılıp jürıŋder, egemendıkke ūmtylyŋdar» dep tūrǧan joq pa? Seitektıŋ «Zaman-ai» küiınıŋ de kötergen jügı ülken. 100 jyl būryn orys äskerlerı qazaq dalasyna kelıp, zorlyqpen er adamdardy okop qazuǧa degen jeleumen aidap alyp ketıp jatqan kez. Qazaq halqynyŋ basyna tüsken sol zūlmatty közımen körgen Seitek «Zaman-ai» dep zarlanyp küi şyǧarady. Būl küidı «küi-joqtau» dep aituǧa bolady. Demek, küidıŋ atyna şolu jasai otyryp, talǧampaz tyŋdarman qazaq ūltynyŋ tereŋ tarihymen tanysa alady.
Sondyqtan qaida barsam tyŋdarman aldynda da, küişıler arasynda da «Ūlt tärbiesı – ūlttyq önerde» dep ündeu tastap jürmın. Konsert ötkızsem de äuelı bai mūramyzdyŋ şyǧu tarihyn tanystyryp otyramyn. Maqsatym – küi önerınıŋ bedelın köteru, küi arqyly jastarǧa tärbie beru. Küişıler mektepke bölıngenımızben, jerge bölınbesek eken deimın. Syrdyŋ küiın bır ǧana oblysqa menşıktep qoiuǧa bolmaidy. Sügır atyndaǧy festival mındettı türde Sozaqta ötpeuı kerek. Öskemende, Maŋǧystauda jüzege asyp jatsa, ǧanibet emes pe?! «Ötkenge topyraq şaşsaŋ, bolaşaq senı taspen atady» deidı danyşpan qazaq. Bız qazaqtyŋ küi önerı arqyly keler ūrpaqqa oŋ tärbie bere alsaq, bızdıŋ bolaşaǧymyz da jarqyn bolary sözsız. Ūlttyq öner arqyly tärbie alǧan ūrpaq qana elımızdı ūşpaqqa şyǧara alady.
Erbolat MŪSTAFAEV,
Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, küişı
"Aiqyn"
