ساياساتتانۋشى، تاۋەكەلدەردى باعالاۋ توبىنىڭ ديرەكتورى دوسىم ساتپاەۆ ەليتالاردى ىعىستىرۋ تاقىرىبىن تالقىلاۋدا.
فوتو: اندرەي لۋنين
دۇيسەنبى، 11 مامىردا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ توتەنشە جاعداي جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ قورىتىندى وتىرىسىندا سويلەگەن سوزىندە، باسقالارمەن قاتار «ۇلتتىق كومپانيالارعا تيەسىلى جەكەلەگەن قۇرىلىمداردى شەتەلدىك يۋريسديكتسيالاردان AIFC-كە كەزەڭ-كەزەڭىمەن كوشىرۋ بويىنشا جۇمىستى باستاۋ كەرەك» دەپ مالىمدەدى. «ەگەر ءوزىمىزدىڭ كومپانيالار شەتەلدىك يۋريسديكتسيالاردى تاڭداسا، ءبىز شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ سەنىمىن جۇزەگە اسىرا المايمىز» دەدى پرەزيدەنت.
بۇل تەزيستىڭ كەزدەيسوق پايدا بولماعانى انىق. قازاقستان ەكونوميكاسىنداعى ءوسىپ كەلە جاتقان داعدارىس جاعدايىندا ۇكىمەت «شەتەلدىك يۋريسديكتسيالارعا» جاتاتىن قوسىمشا قارجى رەسۋرستارىن بەلسەندى ىزدەۋدە. بىراق بۇل تاقىرىپ «وتە ۇزاق اڭگىمە». ەسىمدە، 2017 جىلى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستاندىق بيزنەس قۇرىلىمدارىنان، ونىڭ ىشىندە كەيبىر ۇلتتىق كومپانيالاردان اقشانى ەلگە قايتارۋدى جانە ونى شەتەلدىك شوتتاردا ساقتاماۋدى تالاپ ەتكەن. ول كەزدە اڭگىمە شەتەلدەگى 12,5 ملرد. دوللارعا يە 18 وتاندىق كومپانيا تۋرالى بولدى.
« كومبەگە تىققان اقشانى جوعالتاسىڭدار. سولاي ەمەس پە؟ ال، سانكتسيالار جاعدايىندا ساعان ەشكىم كومەكتەسپەيدى. اقشانى قايتارىپ، ونى قازاقستاندا ساقتاڭدار. ساعان قانداي كەپىلدىك قاجەت؟ زاڭدار، جارلىقتار؟ مەن ونى ىستەيمىن. مۇنى جاساماساڭدار، ءبىز ونى ءوزىمىز جاسايمىز. رەنجىمەڭدەر »، - دەدى نازارباەۆ سول كەزدە ءزىلدى، بۇيرىقتى رايدا.
توقاەۆتىڭ قازىرگى مالىمدەمەسىنە سۇيەنسەك، ءبارى سول جەردە اڭگىمە كۇيىندە قالعان. ءۇش جىل بۇرىنعى «شەتەلدىك يۋريسديكتسيالارعا» باعىتتالعان ۇندەۋلەر مەن قاتقىل مالىمدەمەلەر جانە ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ تىققان اقشالارىنان ەش پايدا بولمادى.
وسىعان بايلانىستى ۇلتتىق كومپانيالاردى باقىلايتىن جانە تاپسىرمانى ورىنداۋشىلاردىڭ الدىڭعى قاتارىندا بولۋى ءتيىس «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورىنىڭ ەنجار پوزيتسياسى تاڭقالارلىق بولىپ كورىندى. ەگەر قاسىم-جومارت توقاەۆ ءبىر نارسەنى سوزبەن ەمەس، ءىس جۇزىندە دالەلدەگىسى كەلسە، ءاردايىم «قارا جاشىكتەردىڭ» قىزمەتىن اتقاراتىن ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ قىزمەتىن وزگەرتكىسى كەلسە، وسى قوردى ( «سامۇرىق-قازىنا» -اۆت.) رەتكە كەلتىرۋدەن باستاۋى كەرەك.
بۇل جاعداي تەك ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ «شەتەلدىك يۋريسديكتسيالارىنا» قاتىستى ەمەس. بىزدە بيلىك وكىلدەرى مەن بيزنەس-ەليتانىڭ وكىلدەرى بىرنەشە ۇيدە تۇرۋدى ءجون كوردى: بىرەۋى قازاقستاندا، ال قالعاندارى «شەتەلدە». ناتيجەسىندە ولار مىنا جاقتا قىرىپ اقشا تاۋىپ، ونى جاسىرىن ارالداردا ساقتادى. مۇنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بولدى.
بىرىنشىدەن، كولەڭكەلى ەكونوميكا مەن سىبايلاس رەنتانىڭ بولۋى، ولار كولەڭكەلى كىرىس اكەلىپ، تىنىش وففشورلىق ايماقتاردى ىزدەيدى.
ەكىنشىدەن، ءىرى بيزنەس پەن ۇكىمەتتىڭ تىعىز بايلانىسى. قازاقستاندا بيزنەستى جۇرگىزۋ وتە قاۋىپتى بولدى، ويتكەنى بيلىكتىڭ وليمپىنەن سوققان كۇشتى داۋىل ءار ءتۇرلى "جەلكەندەردى" توز توز قىلىپ، كەز-كەلگەن جەرگىلىكتى بيلىكتەگى «شاتىرىڭىزدى» ۇشىرىپ اكەتىپ، قيىن كۇندەرگە ساقتاپ وتىرعان اقشاڭىزدى شىعارۋعا ماجبۇرلەيدى.
ۇشىنشىدەن، الداعى ۋاقىتتا جارتىلاي ترانزيتتىك بيلىكتىڭ تولىق ترانزيتتىك فورماسىنا ءوتۋى تۋرالى بەلگىسىزدىكتىڭ ءوسۋى، كەز-كەلگەن جاعدايدا نازارباەۆتىڭ ساياسي ساحنادان تۇپكىلىكتى كەتۋى، ەگەر ول قازىر بولماسا دا، كەيىنىرەك مۇلىكتى قايتا بولۋگە اكەلەدى. بوس جەردىڭ تولتىرىلۋى ول تابيعات زاڭدىلىعى. كەيبىر ىقپالدى ويىنشىلاردى بەيتاراپتاندىرۋ ولاردىڭ باسقالارمەن الماستىرىلۋىنا اكەلەدى. يسلام كاريموۆتىڭ قىزىنان باسقا، تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ اينالاسىنداعى ادامداردى تۇرمەگە جاپقان كورشى وزبەكستان بىزگە جاقسى ساباق بولادى.
ايتپاقشى، توتەنشە جاعداي كەزىندە قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ وكىلەتتىكتەرىنىڭ كەڭەيۋى، ەڭ الدىمەن، ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىك سالاسىندا بولدى. بىراق ادەتتە ساياسات - بۇل ەكونوميكانىڭ شوعىرلانعان كورىنىسى، اسىرەسە وليگارحيالىق توپتاردىڭ قىزمەتىنە ەكونوميكالىق قۇرالدار ارقىلى اسەر ەتۋدىڭ قوسىمشا مۇمكىندىكتەرى بولعان كەزدە. توتەنشە جاعداي - بۇل قايسىسىن قولداۋدى، قايسىسىن باس تارتۋدى شەشۋدىڭ ىڭعايلى تەتىگى. ۆيرولوگتاردىڭ بولجامدارى بويىنشا جاڭا عالامدىق پاندەميانىڭ پايدا بولۋى تەك ۋاقىتتى تالاپ ەتەتىندىگىنە سۇيەنە وتىرىپ، قازاقستاندا توتەنشە جاعدايدىڭ ەنگىزىلۋى بۇرىنعىعا قاراعاندا ءجيى بولادى.
ەگەر ءبىز وففشورعا ورالساق، وندا، ارينە، بۇل اقشانىڭ ءبىر بولىگى وففشورلىق كومپانيالاردىڭ شەتەلدىك ينۆەستيتسيالارى ارقىلى ەلگە قايتارىلدى، بىراق كولەڭكەلى جانە سىبايلاس كاپيتالدىڭ ەداۋىر بولىگى قازاقستاننان تىس جەردە ءالى دە ساقتالۋدا. ولار قايتارىلۋى كەرەك، ويتكەنى ءبىز ەل ەكونوميكاسى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن ونداعان ميلليارد دوللار تۋرالى ايتىپ وتىرمىز. Tax Justice Network مالىمەتتەرىنە سەنسەك بارلىق وففشورلىق كومپانيالاردا 21-32 ترلن دوللار ارالىعىنداعى اقشا جاسىرۋلى. بۇل ءتورتتىڭ ءبىر بولىگى قازاقستانعا تيەسىلى. ياعني، ەكىنشى قازاقستاندىق ۇلتتىق قور وففشورلىق ايماقتا جاسىرۋلى دەگەن ءسوز.
ال وففشورلىق كومپانيالارمەن جۇمىس ەكى باعىتتا ءجۇرۋى كەرەك.
بىرىنشىدەن، باسقا ەلدەرمەن بىرلەسە وتىرىپ، وففشورعا جاسىرىلعان قازاقستاننىڭ كولەڭكەلى كاپيتالىن انىقتاۋ جانە وعان ورالۋ ءۇشىن ماقساتتى جانە قاتاڭ ساياسات. «پاناماگەيت» پەن Paradise Papers تىزىمىنەن باستاۋعا بولادى. شىنىندا دا، «حالىقتىڭ قىزمەتشىلەرى» ەلدى وزدەرىنىڭ قارتتىقتارىنىڭ دەمالىسىنىڭ ىڭعايلى قاينار كوزى رەتىندە قاراستىرۋدى جالعاستىرا بەرسە جانە قازاقستاندى بالالارى، نەمەرەلەرى مەن شوبەرەلەرى تۇراتىن وتانى ساناماعانعا دەيىن، ەكونوميكانى قايتا قۇرىلىمداۋ كومەكتەسپەيدى، ويتكەنى ءبىزدىڭ ەليتانىڭ ساناسىن وزگەرتۋدەن باستاۋ كەرەك.
ەكىنشىدەن، كاسىپكەرلەرگە مەملەكەتپەن تىعىز بايلانىستا بولاتىن «قول جەتپەيتىن» تىزىمگە كىرمەگەندىكتەن، بيزنەستەرىن جوعالتىپ الۋدان قورىقپاي، قازاقستاندا جۇمىس ىستەپ، كاپيتالدى ينۆەستيتسيالاۋ ءتيىمدى بولاتىن ەل رەتىندە ەكونوميكالىق جۇيەنى تولىعىمەن جاڭارتۋ كەرەك. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ەلدەگى بايلىق تەك اكتيۆتەردىڭ، ءىرى جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ، كاپيتالدىڭ جانە اكتسيالاردىڭ بولۋىمەن عانا انىقتالمايدى. رەسۋرستاردى تىكەلەي نەمەسە مەتسەنات ارقىلى بولۋگە ۇنەمى قول جەتىمدىلىك بايلىقتى تۇراقتى ساناتقا اينالدىرادى. بىراق مۇنداي جاعدايلاردا، ەسكى انەگدوتتا ايتقانداي، «فپگ-دان وپگ - عا انالۋعا جانە كەرىسىنشە بولۋعا ءبىر عانا قادام بار». سكانديناۆيا ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسى كورسەتىپ وتىرعانداي، بيزنەس ءتىپتى جوعارى سالىقتار جاعدايىندا دا ادال جۇمىس ىستەۋگە دايىن: باستىسى - ءبارى زاڭعا سايكەس،تازا جانە شەنەۋنىكتەردىڭ قالاۋىمەن ويىن ەرەجەلەرىندە وزگەرىس بولماسا بولدى
مۇنداي جاعدايلار كوبىنەسە دەموكراتيالىق جۇيەلەرمەن قامتاماسىز ەتىلەتىنى تۇسىنىكتى. سينگاپۋر مىسالىندا لي كۋان يۋ ءوز رەفورماسىن ءدال ەليتا تازارتۋدى ونىڭ ادالدىعى نەمەسە سەنىمسىزدىگىن انىقتاۋ تۇرعىسىنان ەمەس، ۇكىمەت وكىلىنىڭ ءوز ەلى ءۇشىن جۇمىس ىستەۋگە دەگەن شىنايى نيەتى تۇرعىسىنان انىقتادى. ايتپاقشى، AIFC-ءتىڭ قازاقستاندا اعىلشىندىق نۇسقامەن بولۋى ەلدە ينۆەستورلار ءۇشىن جۇماق جاعدايلارى بار رەزەرۆ پايدا بولعان كەزدە تاڭعاجايىپ جاعداي تۋعىزادى، ال ونىڭ سىرتىندا قالعان قازاقستاندىق بيزنەس جەمقورلىق، زاڭسىزدىق، ادىلەتتىلىك پەن شىنايىلىقتىڭ بولماۋى، مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاداعى ۇستەمدىگى جاعدايىندا دا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن كۇرەستى جالعاستىرۋدا.
جاقىندا قازاقستاندىق وففشورلىق شوتتار مەن قىمبات شەتەلدىك جىلجىمايتىن مۇلىك يەلەرى دە قيىن جاعدايعا تاپ بولدى. كوپتەگەن ەلدەردىڭ وففشورلىق، قۇپيا بانكتىك شوتتارى، كولەڭكەلى كاپيتالى جانە بالانستىق اكتيۆتەرىمەن كۇرەسىنىڭ كۇشەيۋى ەليتانىڭ جۇيكەسىنە شي جۇگىرتۋدە. ۇلىبريتانيانىڭ قىمبات جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ شەتەلدىك يەلەرىنە قاتىستى ساياساتىن قاتاڭداتۋ تۋرالى ەسكە تۇسىرگەن ءجون، ولاردان ساتىپ الۋعا جۇمسالعان اقشانى قالاي تاپقانىن دالەلدەۋدى تالاپ ەتۋى مۇمكىن.
وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن الەمنىڭ 300-دەن استام ەكونوميستەرى مەملەكەت باسشىلارىنا «الەمدەگى سىبايلاس جەمقورلىق دەڭگەيىن ارتتىرىپ، حالىقارالىق كورپوراتسيالارعا باسقالاردىڭ ەسەبىنەن قارجىلىق پايدا الۋعا كومەكتەسەتىن وففشورلىق ايماقتاردى توقتاتۋعا» ۇندەدى. سايىپ كەلگەندە، باتىستا وففشورلىق كومپانيالاردىڭ اينالاسىنداعى "ۇرىس-كەرىستەر" بارلىق اشىقتىقتى ارتتىرىپ وتىردى، سونىمەن قاتار جاھاندىق قارجى-ەكونوميكالىق داعدارىس سالدارىنان كوپتەگەن ۇكىمەتتەر ءوز ازاماتتارى مەن كومپانيالارىنىڭ كولەڭكەلى قارجىلىق جاعدايىن ىزدەۋگە ءماجبۇر بولدى.
باتىستاعىلاردان ايىرماشىلىعى، ولار اقوردادا ۇزاق ۋاقىت بويى كىم، قايدا جانە قانشا جاسىرعانىن ءبىلدى. ەڭ باستىسى - ءبولىسۋ. مۇنداي شوتتاردىڭ عۇمىرى ۇزاق بولدى، سونداي-اق يەلەرىن كەرەك جاعداي ءۇشىن قارماقتا ۇستاۋعا وتە جاقسى سىلتاۋ بولدى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن بيلىك تەك قاشقىن وليگارحتار مەن ساياسي ەليتانىڭ بۇرىنعى وكىلدەرى وففشورلىق ەسەپشوتتارعا يە بولا الادى دەپ ءۋاج ايتا باستادى. ەگەر قازىر ەلىمىزدە مودەرنيزاتسيالاۋ ماقساتىمەن رەفورمالار جاريالاناتىن بولسا، وندا اقيقات ايتىلۋى ءتيىس. ميفتىك وبرازداعى «كولەڭكەلى» جانە وليگارحيالىق ەكونوميكا، «ساحنا ارتىنداعى»، مەملەكەتتىك ەمەس ساياساتتاعى، ەكونوميكالىق «فاۆوريتتەردىڭ» قاتىسۋىمەن جانە باسەكەلەستىكتىڭ بولماۋىمەن قۇرىلعان ەكونوميكا ەمەس. ءتىپتى بۇل قىسقا ءتىزىم ەكونوميكانى قايتا قۇرىلىمداۋ مەن سانانى قايتا قۇرىلىمداۋدىڭ ناقتى ارەكەتى ويىننىڭ بارلىق ەسكى ەرەجەلەرىن جاڭارتۋدىڭ اۋىر جانە قايشىلىقتى ءتاسىلى بولاتىنىن كورسەتەدى. بىراق ونسىز العا جىلجۋ بولمايدى، ويتكەنى كەيبىر شەشىلمەيتىن تۇيىندەردى «بالتامەن شابۋعا» تۋرا كەلەدى. جارتى ولشەمدەر مەن جەڭىلدەتىلگەن مالىمدەمەلەر كومەكتەسپەيدى. ايتپەسە، بيلىك ءترانزيتى اۋىسۋ كەزىندە ەسكى «قول جەتىمدىلەردىڭ» ءتىزىمى جاڭا «قولمەن ۇستالمايتىنداردىڭ» تىزىمىمەن اۋىستىرىلادى جانە "پاناماگەيتپەن" پەن Paradise Paper-ءدىڭ جاڭا نۇسقاسى پايدا بولعانشا ءبارى بۇرىنعىداي اينالا بەرەدى.
دوسىم ساتپاەۆ،
Forbes.kz
اۋدارعان "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
