Saıasattanýshy, Táýekelderdi baǵalaý tobynyń dırektory Dosym Sátpaev elıtalardy yǵystyrý taqyrybyn talqylaýda.
FOTO: Andreı Lýnın
Dúısenbi, 11 mamyrda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Tótenshe jaǵdaı jónindegi memlekettik komıssııanyń qorytyndy otyrysynda sóılegen sózinde, basqalarmen qatar «ulttyq kompanııalarǵa tıesili jekelegen qurylymdardy sheteldik ıýrısdıkııalardan AIFC-ke kezeń-kezeńimen kóshirý boıynsha jumysty bastaý kerek» dep málimdedi. «Eger ózimizdiń kompanııalar sheteldik ıýrısdıkııalardy tańdasa, biz sheteldik ınvestorlardyń senimin júzege asyra almaımyz» dedi prezıdent.
Bul tezıstiń kezdeısoq paıda bolmaǵany anyq. Qazaqstan ekonomıkasyndaǵy ósip kele jatqan daǵdarys jaǵdaıynda úkimet «sheteldik ıýrısdıkııalarǵa» jatatyn qosymsha qarjy resýrstaryn belsendi izdeýde. Biraq bul taqyryp «óte uzaq áńgime». Esimde, 2017 jyly Nursultan Nazarbaev qazaqstandyq bıznes qurylymdarynan, onyń ishinde keıbir ulttyq kompanııalardan aqshany elge qaıtarýdy jáne ony sheteldik shottarda saqtamaýdy talap etken. Ol kezde áńgime sheteldegi 12,5 mlrd. dollarǵa ıe 18 otandyq kompanııa týraly boldy.
« Kómbege tyqqan aqshany joǵaltasyńdar. Solaı emes pe? Al, sankııalar jaǵdaıynda saǵan eshkim kómektespeıdi. Aqshany qaıtaryp, ony Qazaqstanda saqtańdar. Saǵan qandaı kepildik qajet? Zańdar, jarlyqtar? Men ony isteımin. Muny jasamasańdar, biz ony ózimiz jasaımyz. Renjimeńder », - dedi Nazarbaev sol kezde zildi, buıryqty raıda.
Toqaevtyń qazirgi málimdemesine súıensek, bári sol jerde áńgime kúıinde qalǵan. Úsh jyl burynǵy «sheteldik ıýrısdıkııalarǵa» baǵyttalǵan úndeýler men qatqyl málimdemeler jáne ulttyq kompanııalardyń tyqqan aqshalarynan esh paıda bolmady.
Osyǵan baılanysty ulttyq kompanııalardy baqylaıtyn jáne tapsyrmany oryndaýshylardyń aldyńǵy qatarynda bolýy tıis «Samuryq-Qazyna» ulttyq ál-aýqat qorynyń enjar pozıııasy tańqalarlyq bolyp kórindi. Eger Qasym-Jomart Toqaev bir nárseni sózben emes, is júzinde dáleldegisi kelse, árdaıym «qara jáshikterdiń» qyzmetin atqaratyn ulttyq kompanııalardyń qyzmetin ózgertkisi kelse, osy qordy ( «Samuryq-Qazyna» -avt.) retke keltirýden bastaýy kerek.
Bul jaǵdaı tek ulttyq kompanııalardyń «sheteldik ıýrısdıkııalaryna» qatysty emes. Bizde bılik ókilderi men bıznes-elıtanyń ókilderi birneshe úıde turýdy jón kórdi: bireýi Qazaqstanda, al qalǵandary «shetelde». Nátıjesinde olar myna jaqta qyryp aqsha taýyp, ony jasyryn araldarda saqtady. Munyń birneshe sebepteri boldy.
Birinshiden, kóleńkeli ekonomıka men sybaılas rentanyń bolýy, olar kóleńkeli kiris ákelip, tynysh offshorlyq aımaqtardy izdeıdi.
Ekinshiden, iri bıznes pen úkimettiń tyǵyz baılanysy. Qazaqstanda bıznesti júrgizý óte qaýipti boldy, óıtkeni bıliktiń Olımpinen soqqan kúshti daýyl ár túrli "jelkenderdi" toz toz qylyp, kez-kelgen jergilikti bıliktegi «shatyryńyzdy» ushyryp áketip, qıyn kúnderge saqtap otyrǵan aqshańyzdy shyǵarýǵa májbúrleıdi.
Úshinshiden, aldaǵy ýaqytta jartylaı tranzıttik bıliktiń tolyq tranzıttik formasyna ótýi týraly belgisizdiktiń ósýi, kez-kelgen jaǵdaıda Nazarbaevtyń saıası sahnadan túpkilikti ketýi, eger ol qazir bolmasa da, keıinirek múlikti qaıta bólýge ákeledi. Bos jerdiń toltyrylýy ol tabıǵat zańdylyǵy. Keıbir yqpaldy oıynshylardy beıtaraptandyrý olardyń basqalarmen almastyrylýyna ákeledi. Islam Karımovtyń qyzynan basqa, tuńǵysh prezıdenttiń aınalasyndaǵy adamdardy túrmege japqan kórshi Ózbekstan bizge jaqsy sabaq bolady.
Aıtpaqshy, tótenshe jaǵdaı kezinde Qazaqstan Prezıdentiniń ókilettikteriniń keńeıýi, eń aldymen, ekonomıkalyq qaýipsizdik salasynda boldy. Biraq ádette saıasat - bul ekonomıkanyń shoǵyrlanǵan kórinisi, ásirese olıgarhııalyq toptardyń qyzmetine ekonomıkalyq quraldar arqyly áser etýdiń qosymsha múmkindikteri bolǵan kezde. Tótenshe jaǵdaı - bul qaısysyn qoldaýdy, qaısysyn bas tartýdy sheshýdiń yńǵaıly tetigi. Vırologtardyń boljamdary boıynsha jańa ǵalamdyq pandemııanyń paıda bolýy tek ýaqytty talap etetindigine súıene otyryp, Qazaqstanda tótenshe jaǵdaıdyń engizilýi burynǵyǵa qaraǵanda jıi bolady.
Eger biz offshorǵa oralsaq, onda, árıne, bul aqshanyń bir bóligi offshorlyq kompanııalardyń sheteldik ınvestıııalary arqyly elge qaıtaryldy, biraq kóleńkeli jáne sybaılas kapıtaldyń edáýir bóligi Qazaqstannan tys jerde áli de saqtalýda. Olar qaıtarylýy kerek, óıtkeni biz el ekonomıkasy úshin jumys isteıtin ondaǵan mıllıard dollar týraly aıtyp otyrmyz. Tax Justice Network málimetterine sensek barlyq offshorlyq kompanııalarda 21-32 trln dollar aralyǵyndaǵy aqsha jasyrýly. Bul tórttyń bir bóligi Qazaqstanǵa tıesili. Iaǵnı, ekinshi qazaqstandyq ulttyq qor offshorlyq aımaqta jasyrýly degen sóz.
Al offshorlyq kompanııalarmen jumys eki baǵytta júrýi kerek.
Birinshiden, basqa eldermen birlese otyryp, offshorǵa jasyrylǵan Qazaqstannyń kóleńkeli kapıtalyn anyqtaý jáne oǵan oralý úshin maqsatty jáne qatań saıasat. «Panamageıt» pen Paradise Papers tiziminen bastaýǵa bolady. Shynynda da, «halyqtyń qyzmetshileri» eldi ózderiniń qarttyqtarynyń demalysynyń yńǵaıly qaınar kózi retinde qarastyrýdy jalǵastyra berse jáne Qazaqstandy balalary, nemereleri men shóbereleri turatyn Otany sanamaǵanǵa deıin, ekonomıkany qaıta qurylymdaý kómektespeıdi, óıtkeni bizdiń elıtanyń sanasyn ózgertýden bastaý kerek.
Ekinshiden, kásipkerlerge memleketpen tyǵyz baılanysta bolatyn «qol jetpeıtin» tizimge kirmegendikten, bıznesterin joǵaltyp alýdan qoryqpaı, Qazaqstanda jumys istep, kapıtaldy ınvestıııalaý tıimdi bolatyn el retinde ekonomıkalyq júıeni tolyǵymen jańartý kerek. Óıtkeni, bizdiń eldegi baılyq tek aktıvterdiń, iri jyljymaıtyn múliktiń, kapıtaldyń jáne akııalardyń bolýymen ǵana anyqtalmaıdy. Resýrstardy tikeleı nemese meenat arqyly bólýge únemi qol jetimdilik baılyqty turaqty sanatqa aınaldyrady. Biraq mundaı jaǵdaılarda, eski anegdotta aıtqandaı, «FPG-dan OPG - ǵa analýǵa jáne kerisinshe bolýǵa bir ǵana qadam bar». Skandınavııa elderiniń tájirıbesi kórsetip otyrǵandaı, bıznes tipti joǵary salyqtar jaǵdaıynda da adal jumys isteýge daıyn: bastysy - bári zańǵa sáıkes,taza jáne sheneýnikterdiń qalaýymen oıyn erejelerinde ózgeris bolmasa boldy
Mundaı jaǵdaılar kóbinese demokratııalyq júıelermen qamtamasyz etiletini túsinikti. Sıngapýr mysalynda Lı Kýan Iý óz reformasyn dál elıta tazartýdy onyń adaldyǵy nemese senimsizdigin anyqtaý turǵysynan emes, úkimet ókiliniń óz eli úshin jumys isteýge degen shynaıy nıeti turǵysynan anyqtady. Aıtpaqshy, AIFC-tiń Qazaqstanda aǵylshyndyq nusqamen bolýy elde ınvestorlar úshin jumaq jaǵdaılary bar rezerv paıda bolǵan kezde tańǵajaıyp jaǵdaı týǵyzady, al onyń syrtynda qalǵan qazaqstandyq bıznes jemqorlyq, zańsyzdyq, ádilettilik pen shynaıylyqtyń bolmaýy, memlekettiń ekonomıkadaǵy ústemdigi jaǵdaıynda da ómir súrý úshin kúresti jalǵastyrýda.
Jaqynda qazaqstandyq offshorlyq shottar men qymbat sheteldik jyljymaıtyn múlik ıeleri de qıyn jaǵdaıǵa tap boldy. Kóptegen elderdiń offshorlyq, qupııa banktik shottary, kóleńkeli kapıtaly jáne balanstyq aktıvterimen kúresiniń kúsheıýi elıtanyń júıkesine shı júgirtýde. Ulybrıtanııanyń qymbat jyljymaıtyn múliktiń sheteldik ıelerine qatysty saıasatyn qatańdatý týraly eske túsirgen jón, olardan satyp alýǵa jumsalǵan aqshany qalaı tapqanyn dáleldeýdi talap etýi múmkin.
Osydan birneshe jyl buryn álemniń 300-den astam ekonomısteri memleket basshylaryna «álemdegi sybaılas jemqorlyq deńgeıin arttyryp, halyqaralyq korporaııalarǵa basqalardyń esebinen qarjylyq paıda alýǵa kómektesetin offshorlyq aımaqtardy toqtatýǵa» úndedi. Saıyp kelgende, Batysta offshorlyq kompanııalardyń aınalasyndaǵy "urys-kerister" barlyq ashyqtyqty arttyryp otyrdy, sonymen qatar jahandyq qarjy-ekonomıkalyq daǵdarys saldarynan kóptegen úkimetter óz azamattary men kompanııalarynyń kóleńkeli qarjylyq jaǵdaıyn izdeýge májbúr boldy.
Batystaǵylardan aıyrmashylyǵy, olar Aqordada uzaq ýaqyt boıy kim, qaıda jáne qansha jasyrǵanyn bildi. Eń bastysy - bólisý. Mundaı shottardyń ǵumyry uzaq boldy, sondaı-aq ıelerin kerek jaǵdaı úshin qarmaqta ustaýǵa óte jaqsy syltaý boldy. Biraz ýaqyttan keıin bılik tek qashqyn olıgarhtar men saıası elıtanyń burynǵy ókilderi offshorlyq esepshottarǵa ıe bola alady dep ýáj aıta bastady. Eger qazir elimizde modernızaııalaý maqsatymen reformalar jarııalanatyn bolsa, onda aqıqat aıtylýy tıis. Mıftik obrazdaǵy «kóleńkeli» jáne olıgarhııalyq ekonomıka, «sahna artyndaǵy», memlekettik emes saıasattaǵy, ekonomıkalyq «favorıtterdiń» qatysýymen jáne básekelestiktiń bolmaýymen qurylǵan ekonomıka emes. Tipti bul qysqa tizim ekonomıkany qaıta qurylymdaý men sanany qaıta qurylymdaýdyń naqty áreketi oıynnyń barlyq eski erejelerin jańartýdyń aýyr jáne qaıshylyqty tásili bolatynyn kórsetedi. Biraq onsyz alǵa jyljý bolmaıdy, óıtkeni keıbir sheshilmeıtin túıinderdi «baltamen shabýǵa» týra keledi. Jarty ólshemder men jeńildetilgen málimdemeler kómektespeıdi. Áıtpese, bılik tranzıti aýysý kezinde eski «qol jetimdilerdiń» tizimi jańa «qolmen ustalmaıtyndardyń» tizimimen aýystyrylady jáne "Panamageıtpen" pen Paradise Paper-diń jańa nusqasy paıda bolǵansha bári burynǵydaı aınala beredi.
Dosym Sátpaev,
Forbes.kz
Aýdarǵan "Adyrna" ulttyq portaly
