بيىل قازاقتىڭ ۇلى اقىنى جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ تۋعانىنا 85 جىل تولدى. وسى ورايدا adyrna.kz ۇجىمى سىنشى، ادەبيەتتانۋشى امانگەلدى كەڭشىلىكۇلىنىڭ جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ تۋرالى ەسسەلەر كىتابىن جاريالاپ كەلەدى.
(جالعاسى. «جۇمەكەنگە ورالۋ» اتتى ەسسەدەن)
جۇمەكەن - قازاقتىڭ ۇلى جانى، سوۆەت زامانىنىڭ كومەسكى تارتا باستاعان اسپانىندا كەنەتتەن جارق ەتە قالعان جۇلدىزى مەنىڭ ونەر الەمىندەگى تەمىرقازىعىم بولدى. تۇڭعيىققا باتىرعان ويلارىمەن كوڭىلىمدى سيقىرلاپ العان اقىن ۋاقىت وتە كەلە مەنىڭ مىنا فانيدەگى ەڭ جاقىن سىرلاسىما، ناعىز دوسىما اينالدى. رۋحىمدى تەرەڭىرەك تانۋ ءۇشىن جۇمەكەننىڭ جىر جيناقتارىن پاراقتاپ، جۇلدىزدارى جىمىڭداعان تۇندەردە جان سىرىن ماعان عانا اقتارعان اقىنمەن سىرلاسقان كەزدەرىم كوپ. ءار وقىعان سايىن ول ماعان جاڭا قىرىنان اشىلا ءتۇسىپ، مەنى ۇنەمى تاڭ قالدىرا تۇسەتىن. جانىما تىنىشتىق بەرمەي جۇرگەن كوپتەگەن ساۋالداردىڭ جاۋابىن مەن جۇمەكەننەن تاپتىم. ەڭ العاش اقىن شىعارمالارىن وقىعان كەزدەگى العان اسەرىمدى ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتا المايمىن.
بۇل 1985 جىلى بولدى. ول كەزدە مەن ورتا مەكتەپتى ءبىتىرىپ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسكەن ەدىم. وقۋ ورنىمىزدىڭ جاتاقحاناسى ارانىڭ ۇياسىنداي ۋىلدەپ جاتاتىن. جاستاردىڭ ءبارى دە ول كەزدە شەتىنەن ادەبيەتكە جانى قۇمار، ارمانشىل بولىپ، بيىك مۇراتتارعا قولىن سوزاتىن. ادەبيەتكە قاتىستى پىكىرتالاستاردىڭ كورىگى قىزىپ، ءار كىم ءوزىنىڭ جاقسى كورەتىن اقىنىن ءپىر تۇتىپ، ءبىر-بىرىمىزگە جەڭىستىك بەرمەي، داۋلاسىپ جاتاتىنبىز.
سول جىلدارى ءتۇرلى باسپالاردان تاياۋدا عانا دۇنيە سالعان اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ «قىران-قيا»، «مەنىڭ توپىراعىم» جىر جيناقتارى جارىق كورىپ، بۇل ادەبيەتتەگى عانا ەمەس، جالپى حالىقتىڭ رۋحاني ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعا بولدى.
اسىرەسە، مىنا ءبىز سياقتى جۇرەگى لۇپىلدەپ، رۋحاني كەڭىستىكتەگى كەز-كەلگەن جاڭالىققا كوڭىلى ەلەڭدەپ، قۇلاعىن ءتۇرىپ جۇرەتىن جاستارعا جۇمەكەن تۋىندىلارىمەن تانىسۋدىڭ تيگىزگەن شاراپاتى كول-كوسىر. ۇيقاسىن كەلىستىرىپ، جالعان ءپالساپا سوققان قارابايىر ولەڭدەردەن ابدەن جالىققان بىزگە تابيعاتى بولەك، جۇمباعى مول، تىلسىمى تەرەڭ تۇتاس ءبىر الەمنىڭ ەسىگى ايقارا اشىلعانداي بولدى.
كەۋدەمىزدە جاستىقتىڭ وتى جالىنداپ، ءبىرىمىزدىڭ ءسوزىمىزدى ەكىنشىمىز تەرىسكە شىعارىپ، پىكىرتالاستىڭ وتى ءجيى تۇتانىپ قالاتىن ءبىزدىڭ ورتامىزدا كەلىسپەۋشىلىك ءجيى ورىن الىپ تۇراتىن. الايدا، جۇمەكەن پوەزياسىنا دەگەن ماحاببات ءبىزدىڭ «ءبىر قازانعا سىيماي جۇرگەن باسىمىزدى» ويلاماعان جەردەن بىرىكتىرىپ جىبەردى. ءبارىمىز دە ونىڭ ۇلىلىعىن مويىنداپ، اقىن ولەڭدەرىنىڭ رۋحىمەن تىنىستاپ، ءلاززات الدىق. ءبىز ول جىلدارى «مۇقاعالي – ءبىرىنشى، جۇمەكەن – ەكىنشى اقىنىمىز» دەگەن سوزدەردى ايتقان ەمەسپىز. ۇلى اقىندارىمىزدىڭ ءبارىن دە ءبىز ول كەزدە حالقىمىزدىڭ بولۋگە بولمايتىن جانىنداي ايالاپ، ۇلتىمىزدىڭ اقىل-پاراساتىنداي قاستەرلەدىك.
اقىننىڭ ءبىراز جىل باسپادا شاڭ باسىپ جاتىپ قالعان «مەنىڭ توپىراعىم» جيناعى كەنەتتەن جارىق كورگەندە ءوز كىتابىمىز شىققانداي كوڭىلىمىز الىپ-ۇشىپ، ءماز-ءمايرام بولىپ قۋاندىق. سىرتى جاسىل جۇمەكەننىڭ سول ءبىر تومدىعىن ءبىر-بىرىمىزدەن سۇراپ الىپ، جاتاقحانانىڭ شاعىن عانا بولمەسىندە كۋرستاس دوستارىم جۇماباي، مارتبەك، ماقساتپەن بىرگە ءتۇنى بويى ۇيىقتاماي ولەڭدەرىن قايتا-قايتا وقىپ، لەكتسياعا بارا الماي قويعان باقىتتى كۇندەرىمدى قالاي ۇمىتامىن. جۇمەكەن جىرلارىن ەڭ العاش وقىپ، كوڭىلىمىز الابۇرتقان ول جىلداردى ۇمىتۋ مۇمكىن بە؟ بىرىنەن ءبىرى اسىپ تۇسەتىن تۋىندىلارى سانامدى سىلكىندىرىپ، جان دۇنيەمدى تەڭسەلتىپ جىبەرگەندەي بولعان ول كۇندەر كەلمەسكە كەتتى عوي، شىركىن. جۇمەكەن الەمىمەن تانىسۋ ماعان ەرەكشە شابىت پەن قۋانىش سىيلاعان جوق پا ەدى، سول جىلدارى. اتتەڭ، سول ءبىر كۇندەردىڭ قايتىپ ورالمايتىنى، قانداي وكىنىشتى.
سىڭعىرلاعان ءسوزدىڭ ەمەس، ويدىڭ ماڭىزدىلىعىنا زور ءمان بەرگەن اقىن جىرلارىنان ءبىزدىڭ ءبارىمىز پاراساتتىڭ كەنىشىن تاپتىق. جۇمەكەن بىزگە رۋحاني تەرەڭدىگىمىزدى قايتارىپ بەرگەندەي بولدى. ولەڭدەرىندە قيراتۋشى كۇشتىڭ قۋاتى شوعىرلانعان اقىن جىرلارىن وقي وتىرىپ، ۇلتتىق توپىراقتان ءنار العان قازاق پوەزياسىنىڭ بۇتاقتارىنىڭ بيىكتەپ، تامىرلارىنىڭ تەرەڭدەپ كەتكەنىنە سۇيسىندىك.
ساعان دا كەرەك توپىراق،
ماعان دا كەرەك توپىراق،
توپىراق كەرەك باسقاعا،
تىكەن بوپ كوكتەۋ ءۇشىن دە توپىراق كەرەك ماسقارا.
سالقىنى ۇرىپ «سايتاننىڭ»،
«جىننىڭ» جەلى قاقسا دا،
توپىراقتىڭ كيەسى قاقپاۋى ءۇشىن، جاقسى اعا.
ۇركىتپەۋ ءجون قۇستارىن،
كوبەلەگىن جاسقاما!
بوتەن ويىم جوق، تەگى،
بولەكتىگىم تەك مەنىڭ:
مەن - بالا بوپ تۋعانمەن،
شىبىق بولىپ كوكتەدىم.
ءبىر كوكتەمدە ءبۇر شاشقام،
كۇن استىندا كوگەردىم،
سارعايتقاندا ءبىر كۇز كەپ
جاپىراعىمدى توگەرمىن.
كوپ شايقالدىم داۋىلدا،
ءزىلزالار سوقتى ۇدەپ،
كوكتەم لەبى – ەپتىرەك،
قۇيىن دا ۇردى كوك تىرەپ –
مايىسقانىم بولماسا،
ماعان قاۋىپ جوق ەمگە:
بۇتاقتارىم – بيىكتە،
تامىرلارىم – تەرەڭدە.
ادەبيەتتىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ، شىندىق ءۇشىن جانى تالاي جارالانعان اقىننىڭ وسىلاي سويلەۋگە مورالدىق قۇقى بار-تىن. ويتكەنى ول ەلى مەن جەرىنىڭ، ءدىلى مەن تۋعان ءتىلىنىڭ تاعدىرىن جىرلاعان اقىن عانا ەمەس، حالىقتىق قاسيەتىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەسىپ، پاراسات بيىگىنە كوتەرىلگەن كەمەڭگەرىمىز، قيىن ۋاقىتتا ءبىزدى اداستىرماي رۋحاني تەرەڭدىكتەرىمىزدى تابۋعا كومەكتەسكەن اۋليەمىز دە ەدى. سوندىقتان دا ءبىز اقىننىڭ ءار ءسوزىنىڭ استارىندا تەرەڭ ماعىنا جاتقان «مەنىڭ توپىراعىم» اتتى جىر جيناعىن اللانىڭ سوزدەرى جازىلعان قۇرانداي باسىمىزعا جاستانىپ وقىدىق. ولەڭنىڭ سان قىرلى تابيعاتى ارقىلى ناعىز ومىردەگىدەن دە تەرەڭ قۇدايلىق شىندىقتى قازعان شىعارماشىلىق شەبەرلىگىنە ءتانتى بولىپ، اۋزىمىزدى اشىپ، كوزىمىزدى جۇمىپ تاڭ قالدىق. .
بارىمىزگە تاعدىر بىرەۋ،
ءبىر ىرعاق،
انا ءتىلىن شامامىزشا جۇمىرلاپ
كەلەمىز عوي، سول ءتىل ءۇشىن ەگەس قىپ،
سەن – قۇرىساڭ،
مەن – قۇرىسام ەمەس تۇك،
بىرەر كىتاپ تۋماي قالار مىقتاسا،
ودان ەشكىم ۇتىلمايدى – ۇتپاسا.
ەگەر، ەگەر ءتىل قۇرىسا؟..
ساقتا، «اللا»،
توقتىعىڭا،
كوپتىگىڭە ماقتانبا!
استاناسىندا ءبىر-اق قازاق مەكتەبى بار حالقىمىزعا ءتونىپ تۇرعان رۋحاني قاۋىپتىڭ كۇشتى ەكەنىن سەزىپ، «انا ءتىلىڭدى اسىرا!» دەگەن اششى شىندىقتى سول زاماندا ەڭ العاش ايتا بىلگەن دە - تاپ وسى جۇمەكەن بولاتىن. «حالقىنىڭ قايعى-قاسىرەتىن بار تابيعاتىمەن، بار جان-جۇرەگىمەن، بار بولمىس-بىتىمىمەن سەزىنگەنى» (تەمىرحان) ءۇشىن دە ءبىز ونى جاقسى كوردىك. باقيلىق بولىپ كەتسە دە، رۋحىمەن جەلەپ-جەبەپ، ءسوزىمىزدى سويلەپ، انا ءتىلىمىزدىڭ كەلەشەگى ءۇشىن بىزبەن بىرگە كۇرەسكەن قايسارلىعى ءۇشىن ونى ەرەكشە قۇرمەتتەدىك. اقىن جىرلارى ماڭگۇرتتەرمەن بولعان «مىلتىقسىز مايداندا» ۇستىمىزگە كيىپ شىققان ساۋىتىمىزداي بولدى.
مەيلى ەسەرلەر مەنسىنبەسە قول سىلتەپ –
ءتىلىم ءتىرى بولسىن تەك!
تىلدەن قالىپ ءومىر سۇرگەن جوق حالىق –
شىندىق وسى;
سول شىندىقتى نوقتا عىپ
كيگەن دۇرىس – مال بولساڭ دا – باسىڭا،
اشتان ولسەك – ءبىز ولەيىك – جاسىما،
سەنىڭ ەركىڭ، باقپاي قويساڭ بالاڭدى،
اسىراما، - ارسىز بول دا اناڭدى –
.......................................................
اينالايىن،
انا ءتىلىڭدى اسىرا!
جاستاردىڭ عانا ەمەس، سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىندا جالپى ادەبي ورتانىڭ جۇمەكەن پوەزياسىنا دەگەن ىقىلاسى ويانىپ كەلە جاتقان-تىن. قازاق پوەزياسىنىڭ ۇلى تەڭىزىنە كۇركىرەپ اققان وزەندەي بولىپ قۇيىلعان جاس اقىنداردىڭ ىشىندە سول كەزدەرى جۇمەكەنگە ەلىكتەپ، ولەڭ سىندىرۋدى ۇيرەنبەگەندەرى كەمدە-كەم.
جيىرماسىنشى عاسىر باسىندا رەسەيدەگى كۇمىس عاسىر اقىندارىنىڭ تولىسۋىنا تيۋتچەۆتىڭ تۋىندىلارى قالاي اسەر ەتسە، سول ۋاقىتتاعى قازاق پوەزياسىنىڭ جاڭا جول ىزدەپ، ويىنىڭ تەرەڭدەي تۇسۋىنە جۇمەكەن شىعارمالارىنىڭ تيگىزگەن ءدال سونداي زور ىقپالى بولعانىن ايتا كەتۋدى پارىزىم سانايمىن.
ءسوزىمىزدىڭ شىندىعىنا كوڭىلىڭىزدى سەندىرىپ، كوز جەتكىزگىڭىز كەلسە، سول جىلدارى پوەزيامىزدىڭ شاڭىراعىنا ءبىر ۋىق بولىپ قادالىپ، تىرناقالدى تۋىندىلارى جارىق كورگەن اقىندارىمىزدىڭ جىرلارىن سارالاپ، وي تالقىسىنان وتكىزىپ كورىڭىز. ونەردە وزىنە عانا ءتان جولىن تاۋىپ، قولتاڭباسىن قالدىرۋعا ۇمتىلىپ، ىزدەنىس جولىنا تۇسكەن سولاردىڭ كوبىسىنىڭ شىعارماشىلىعىنا جۇمەكەن پوەزياسىنىڭ قاتتى ىقپالى بولعانى تايعا تاڭبا باسقانداي انىق كورىنىپ تۇر. اتتەڭ، سول ۋاقىتتا پوەزيامىزعا لەك-لەگىمەن كەلگەن اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن جىلىكتەپ-تالداپ ءبىر ۇلكەن ماقالا جازۋعا ۋاقىت مۇرنىمىزدان ءسۇرىندىرىپ، مۇرشامىزدى كەلتىرمەي ءجۇر. ايتپەسە، اۋزىمىزدىڭ سۋى قۇرىپ «جاڭالىق»، «قۇبىلىس» بولىپ ماقتالىپ جاتقان تالاي-تالاي دۇنيەلەردىڭ جۇمەكەن ولەڭدەرىنىڭ ءالسىز ۆارياتسياسى ەكەنىن دالەلدەپ بەرۋگە شامامىز كەلەدى دەگەن ويدامىن. ايتپاقشى، ولگەننەن كەيىن وعان ەلىكتەپ جىر جازاتىنداردىڭ كوپ بولاتىنىن اۋليە اقىننىڭ ءوزى دە كورىپكەلدىكپەن ايتىپ كەتكەن جوق پا ەدى، ءبىر ولەڭىندە.
جاڭبىر جاۋسىن!
جاۋماي قويسىن!
بىلاي دا
قاتىسىم جوق قارا بۇلتقا، قۇدايعا.
سەن – كوكتەيسىڭ،
تۇرعان شاقتا مەن امان،
بۇتاقتارىم، جاپىراقتارىم، مۇڭايما!
مەن اماندا جارقىراپ ءبىر شىعىپ قال،
جاپىراقتار، شي-بۇتالار، شىبىق-تال!
جەل، شۋاققا كورگەن ەمەن ەلەڭدەپ،
قۇس، كوبەلەك جازعان ەمەس مەنى ەمدەپ.
كوتەرىلگەن سايىن سەندەر بيىككە
جەرگە كىرىپ بارامىن مەن تەرەڭدەپ.
بۇتاق، ساعان بۇلبۇل كەلىپ قونادى،
سايراپ وتىر، سايراپ وتىر ول انە.
جاپىراق، سەنىڭ وبالىڭ جوق، وبالىڭ –
شىمشىقتى دا كوتەرەتىن جوق ءالىڭ.
ال مەن تۋعان توپىراعىمدا توڭامىن:
جاۋىن قۇرتى – مەنىڭ جالعىز قوناعىم.
جيعان ءسولىم توپىراق سورىپ جاتىپ اپ –
سونى، سونى سەن اكەتتىڭ، جاپىراق!
ەلەپ كوزگە ىلگەن ەمەس مەنى ەشكىم،
كورىنۋگە مەن دە ۇمتىلعان ەمەسپىن.
قالدىم اقىر قان، بوياۋدان جۇتاپ بار،
ەسەسىنە، سەن ءوستىڭ، شي-بۇتاقتار.
مەنىڭ ءنارىم – جەلگە ۇشاتىن قاڭباق پا،
جەلدەي تاراپ اپ كەتتىڭدەر جان-جاققا.
جو-جوق، بۇلداپ جاتقانىم جوق ونى اسا –
ءوز بۇتاعىم توناسىنشى – توناسا!
رازىمىن تاعدىرىما!
بۇل دا راس:
تاعدىرلاستار، و، تامىرلار، قۇربىلاس،
عۇمىر بويى سورىپ ءبىزدى جۇتاتقان
ءبىر-اق تىلەك تىلەيىكشى بۇتاقتان،
جاپىراقتان شاڭداقتاعى، جولداعى.
نە سولعاندا قۇلاقتارى سالبىراپ
نە تولعاندا جاسىل باسى جالبىراپ
ءبىزدى ەسىنە الىپ قويسا – بولعانى...
بۇگىنگى كۇننىڭ بيىگىنەن قاراساق، سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعى ونەردەگى بارىمىزدى باعالاپ، قادىرىنە جەتۋگە تىرىسقان ادەبيەتىمىزدىڭ التىن كەزەڭى بولىپتى. مىنە وسىنداي «ءشاي ءىشىپ، ءبىر ادەمى اڭگىمە سوعاتىنداي» مامىراجاي ۋاقىتقا تانىلۋى تاپ كەلگەن مۇقاعالي تۆورچەستۆوسىنىڭ باعى جانىپ، ول ءوز وربيتاسىنا تەز شىعىپ كەتتى. جۇرتتىڭ ءبارى ۇلى اقىنعا كوزى تىرىسىندە كورە الماعان قۇرمەتىن ءبىلدىرىپ، تىرلىگىندە قيانات جاساعاندارعا دەيىن رۋحىنان كەشىرىم سۇراپ، ماقالا جازىپ جاتتى. مۇقاعاليعا تابىنۋدى سانگە اينالدىرىپ جىبەرگەن جاعدايىمىز دا جوق ەمەس. ءتىپتى، قىزعانىشپەن ايتىلعان قاڭقۋ سوزدەر دە حالىقتىڭ مۇقاعاليعا دەگەن ماحابباتىنىڭ سەل-تاسقىنىن توقتاتا العان جوق. تالانتتى سىنشى تۇرسىنجان شاپايدىڭ سوزىمەن ايتساق، 80-ءشى جىلدار – شارتتى تۇردە «مۇقاعالي ءداۋىرى» بولىپ، جىرقۇمار قاۋىمنىڭ ەڭ ىستىق ءىلتيپاتى اقىن تۆورچەستۆوسىنا ارنالدى.
مەن ۋنيۆەرسيتەتكە وقۋعا تۇسكەن جىلدارى ادەبيەتىمىزدەگى جۇمەكەن ءداۋىرىنىڭ تاڭى ەندى سىبىرلەپ اتىپ كەلە جاتقان بولاتىن. ءتۇرلى باسپالاردان جىرىمدالىپ، جۇلىمدانىپ شىققان ءبىر-ەكى جىر جيناعى قولىمىزعا تيگەنىنە ءماز بولىپ قۋانىپ، كوڭىلىمىز ەلەڭدەپ «جۇمەكەنتانۋ» كەزەڭىنىڭ تەزىرەك باستالۋىن ءبارىمىز دە اسىعا كۇتكەنبىز. وكىنىشكە قاراي، توقسانىنشى جىلداردىڭ الاپات داۋىلى جانىپ كەلە جاتقان ءۇمىتىمىزدى ءسوندىرىپ تاستاپ، ادەبيەتىمىز ەسكەگى جوق قايىقتاي باعىتىنان ايىرىلىپ قالدى.
جالعاسى بار
