ازامات سوعىسى اياقتالعاننان كەيىن كەڭەس حالقىن تاعى ءبىر زۇلمات اۋىر سىناق كۇتىپ تۇردى. 1921 جىلعى قىستا قاردىڭ، جازدا جاۋىننىڭ بولماۋى كەڭەس ەلىنىڭ كوپتەگەن وڭىرلەرىن اسىرەسە، ەدىل بويى اۋداندارىن قۇرعاقشىلىققا ۇشىراتىپ، ونىڭ سوڭى اشارشىلىق ناۋبەتىنە اكەلدى. 1921 جىلدىڭ كۇزىنە قاراي بۇكىل ەل بويىنشا 20 ملن استام ادام اشتىققا ۇشىرادى [1, 184 - ب.]. وسى تۇستا بوكەي گۋبەرنياسىنىڭ حالقى دا 1920-1922 جىلدارى ارالىعىنداعى اشارشىلىق قاسىرەتىن باسىنان وتكىزگەنىن باتىس قازاقستان وبلىستىق مەملەكەتتىك ارحيۆ قورىندا ساقتالعان تاريحي دەرەكتەردەن انىق كورەمىز.
ماسەلەن، بوكەي گۋبەرنيالىق كەڭەسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 1920 جىلى 16 ناۋرىز كۇنى وتكەن ماجىلىسىندە قامىس - سامار ۋەزى، ءى تەڭىز وكرۋگى مەن نارىن قيسىمىنداعى اشارشىلىققا ۇشىراعان حالىقتىڭ اۋىر جاعدايى تۋرالى قامىس-سامار ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ وكىلدەرى جۇسىپقاليەۆ پەن ب.جانەكەشوۆتىڭ بايانداماسى تىڭدالالىپ، اشىققاندارعا كومەك ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ءى تەڭىز وكرۋگىنە شىنتاەۆ پەن دىبىسقاليەۆ، قامىس-سامار قيسىمىنا ن.زاليەۆ، نارىن قيسىمىنا يزمايلوۆ سياقتى پارتيا قىزمەتكەرلەرىن جىبەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانادى. سونىمەن بىرگە ولكەدەگى قالىپتاسقان اسا اۋىر جاعدايدى مالىمدەپ، موسكۆاداعى قىرعىز (قازاق – ب.ب.) وكىلدىگى ارقىلى 3 مەكەنجايعا تومەندەگىدەي جەدەلحات جونەلتىلەدى.
سروچنو
ۆنە وچەرەدي موسكۆا
تري ادرەسا ناركومترۋدوسوبەز
ناركومپرود
تەلەگرامما 20 مارتا № 610
«بۋكەەۆسكي گۋبيسپولكوم دونوسيا ۋجاسايۋششەم پلوجەني ناسەلەنيا چاستياح بۋكستەپي وسبوۆوجدەننىح بەلوگۆاردەيتسەۆ پروسيل دليا سپاسەنيا گولودايۋششيح ەكسترەننوي پوموششي تسەنترا وتپۋسكام 100 ملن رۋبلەي ي پرەدوستاۆلەنيا ۆنە ۆسياكوي رازۆەرستي ناريادا نا بۋكستەپ نا پرەدمەتى پرودوۆولستۆيا. دو سيح پور نەت ني وتۆەتا ني پوموششي. گۋبيسپولكوم ۆنوۆ ناستويچيۆو پروسيت سپاستي ۋميرايۋششيح وت گولودا سروچنىم راسپورياجەنيەم وكازانيا نۋجنوي پوموششي.
№ 986 26 اپرەليا 1921گ.
پرەد. بۋكەەۆسكوگو گۋبيسپولكوما بەرگاليەۆ
چلەن سەكرەتار چينيتاەۆ» [2, 4-پ.].
سونداي-اق بوكەي وبلىستىق قامىس-سامار ۋەزى ازىق-تۇلىك كوميسسارىنىڭ جازعان مىنا مالىمدەمەسى ولكەدەگى اشارشىلىقتىڭ نەگىزگى سەبەبتەرىن اڭعارتادى:«ۆ 1919 گودۋ ۆ دەكابرە مەسياتسە ۆ كامىش - سامارسكوي چاستي بىلي ۆوسستانوۆلەنا سوۆەتسكايا ۆلاست. ۆ توجە ۆرەميا بىل وسنوۆان پرودوۆولستۆەننىي وتدەل، كوتورىي ي فۋنكتسيونيروۆال پو ماي مەسياتس 1920 گودا. ەكونوميچەسكوە پولوجەنيە ۋەزدا ك ەتومۋ ۆرەمەني پريبليزيتەلنو بىل توكوۆوە: كامىش - سامارسكايا چاست، كاك گرانيچاششايا س ۋرالسكوي وبلاستيۋ ەستەستۆەننو بولشە ۆسەگو پودۆەرگالاس وپۋستوشەنيۋ سو ستورونى ۋرالسكوگو كازاچەستۆا، كوتوروە ۆەلو ۋپورنۋيۋ، گراجدانسكۋيۋ ۆوينۋ پروتيۆ سوۆەتسكوي ۆلاست. ۆ ەتوم ۋراگانە گراجدانسكوي ۆوينى ۋرالسكوە كازاچەستۆو برالو يز كامىش - سامارسكوگو ۋەزدا ۆسە: سكوت دليا پرودوۆولستۆيا ي ترانسپورتا، سەنو دليا فۋراجا، حوزيايستۆەننىي ينۆەنتار تەلەگي، سبرۋيۋ، كوشمى، سەدلا ي تاكجە حوزيايستۆەننىە پرينادلەجنوستي» [3, 159-پ.]. دەمەك، بىرىنشىدەن، ازاماتتىق قارسىلاسۋ سوعىسى، ولكەدەگى اق گۆاردياشىلار مەن كازاك اسكەرلەرىنىڭ جەرگىلىكتى حالىقتى قىرىپ-جويىپ توناۋشىلىق كورسەتكەن قياناتى، وزبىرلىعى، ەكىنشىدەن، ولكەدە ورنى العان قۋاڭشىلىق، جۇت سالدارىنان جاپپاي مالدىڭ قىرىلۋى 1920-1922 جىلدارى بوكەي گۋبەرنياسىنىڭ حالقىن اشارشىلىققا ۇشىراتىپ، كۇيزەلتتى.
تاريحي وسى كەزەڭدە بوكەي گۋبەرنياسىنداعى جىلقى سانى 146,0 مىڭنان 49,0 مىڭعا، ال قوي باسى 1,3 ميلليوننان 0,4 ميلليونعا كەمىگەن. ءسويتىپ، 1921 جىلى بوكەي ولكەسىندە سوعىسقا دەيىنگى مال سانىنىڭ 20% عانا قالادى [4, 109 - ب.].
اشارشىلىققا ۇشىراعان ەلدەگى حالىقتىڭ اۋىر جاعدايىن سول كەزەڭدە تارعىن ۋەزدىك كەڭەسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولعان ح. چۋرين: «1919-1921 جىلداردا اسىرەسە بوكەي گۋبەرنياسى مەن وعان شەكتەس وبلىستاردا باندالىق كۇشەيىپ كەتتى. ... 1921 جىل وتە اۋىر بولدى. ۆولگا جانە بوكەي گۋبەرنياسىندا بولعان قۋاڭشىلىق سالدارىنان حالىق اشارشىلىققا ۇشىرادى. اشتىقپەن قاباتتاسىپ، سۇزەك، تىرىسقاق اۋرۋلارى ەتەك الدى. بوكەي گۋبەرنياسىنىڭ وڭتۇستىك شاعىل قۇمدى بولەگىنىڭ جاعدايى وزگەلەردەن ءبىرشاما ءتاۋىر بولدى. ولار قۇمدا وسكەن قۇمارشىقپەن كۇنەلتىس جاسادى. بۇل ايماقتا مال جايىلىمى دا جاقسى بولدى. ال وبلىستىڭ قۇرعاق دالالى تارعىن، تالوۆكا، جاڭاقالا ۋەزدەرىنىڭ حالقى اشارشىلىقتان مىقتاپ جاپا شەكتى. بۇل ەلدەر قولىنداعى بار مالىن سويىپ الدى. بىراق استىقسىز ءبىر عانا ەت ادامعا ءجوندى ازىق بولا المادى. 1921 جىلدىڭ اياق كەزىندە كوپتەگەن سەميالار ابدەن اشىعىپ ولە باستادى. جۇت جەتى اعايىندى دەگەندەي، وسىندايدا جاۋ جاعادان الىپ، اق گۆاردياشىل باندالار دا جاۋىزدىقتى ءورشىتتى. ولار ونسىز دا اشىعىپ وتىرعان حالىقتىڭ اقتىق استىعىن، مالىن تارتىپ الىپ، تالان تاراجىعا ءتۇسىردى» [5,104- ب.] ،- دەپ باياندايدى.
1921 جىلدىڭ جازىندا تاعى دا قۋاڭشىلىق بولىپ، كەڭەس ەلىن، اسىرەسە پوۆولجەنى تۇتاس اشتىق جايلادى. جالپى دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، 1921 جىلدىڭ كۇزىنە قاراي بۇكىل ەل بويىنشا 20 ميلليوننان استام ادام اشارشىلىق ناۋبەتىنە ۇشىراعان [1, 184-ب.].
رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى 1921 جىلى 17 شىلدەدەگى ارنايى ۇندەۋىندە ەلدەگى اشارشىلىقتىڭ سەبەبىن: «اشارشىلىق – تەك قۇرعاقشىلىق ناتيجەسى ەمەس، ونىڭ سەبەبى اگرارلىق سەكتوردىڭ ارتتا قالۋىندا، اۋىل شارۋاشىلىق ءبىلىمى دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىندە، اۋىسپالى ەگىس نىساندارىنىڭ ەسكىلىگىندە، بۇل سوعىس پەن اسكەري قورشاۋدىڭ، سونداي-اق پومەششيكتەر مەن كاپيتاليستەردىڭ جانە ولاردىڭ وتارشىلارىنىڭ بىزگە قارسى كۇرەسىنىڭ باسەڭسىمەي وتىرعانىنىڭ دا سالدارى» دەپ ءتۇسىندىردى. الايدا، ۇندەۋدە ايتىلعان بۇل سەبەپتەرمەن قاتار، جاپپاي اشارشىلىق كەڭەس وكىمەتى قاتاڭ جۇرگىزگەن، حالىق شارۋاشىلىعىنا، اسىرەسە اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا قاتتى سوققى بولىپ تيگەن «اسكەري كوممۋنيزم» ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندەگى توتەنشە ەكونوميكالىق جاعدايلارعا دا بايلانىستى تۋىندادى [1, 185 - ب.].
ويتكەنى سوعىس جاعدايىندا قابىلدانعان «اسكەري كوممۋنيزم» ساياساتىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – ازىق-تۇلىك سالعىرتى بولعاندىقتان قىزىل ارميانىڭ مۇقتاجدارى ءۇشىن اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرى شارۋالاردان جيناپ الىنىپ وتىردى. بولشەۆيكتەردىڭ جۇرگىزگەن ازىق-تۇلىك ساياساتىنداعى استىقتى «دىم قالدىرماي» جيناپ الۋ ءپرينتسيپى اگرارلىق وندىرىسكە كەرى اسەرىن تيگىزدى. سوندىقتان امالى تاۋسىلعان شارۋالار ەندى ءونىم كولەمىن قىسقارتىپ، ءوزىن-ءوزى قامتۋ قامىنا كوشە باستادى. ارتىق ءونىم ءوندىرۋشى شارۋاشىلىقتار سانىنىڭ كۇرت ازايىپ، شارۋالاردىڭ ەگىس القابىن قىسقارتۋىنىڭ مەملەكەت ءۇشىن زاردابى اۋىر بولدى. ەكونوميكانىڭ تابيعي زاردابىن ەلەمەۋ، شارۋالارعا ۇنەمى قىسىم كورسەتىپ، زورلىق جاساۋ اۋىل شارۋاشىلىعىن اۋىر كۇيزەلىسكە ۇشىراتتى.
ماسەلەن، رك(ب)پ وك قاكسر-ءدىڭ ازىق-تۇلىك ورگاندارىنا جىبەرگەن كونسپيراتسيالى ۇندەۋىندە: «سىزدەر ازىق-تۇلىكتى اشتار ءۇشىن تويعانداردان عانا الىپ قويماڭىزدار، سونىمەن قاتار جارتىلاي اش جالاڭاشتاردان دا الىڭىزدار. سىزدەرگە باسقاشا جاساۋ مۇمكىن ەمەس. ەڭبەكشىلەردىڭ اش مايدانىنداعى سولداتتار سياقتى سىزدەر قاتتى، يىلمەيتىن، قاتاڭ، كەيدە قاتىگەز بولۋلارىڭىز كەرەك» [6, س. 45] ،-دەپ قاتاڭ ەسكەرتتى.
ازىق-تۇلىك سالعىرتىن جيناۋداعى مۇنداي ءامىرشىل-اكىمشىلىك كۇش كورسەتۋدى قىزىل تۋ گازەتى: «ازىق-تۇلىك سالعىرتى ەشنارسەمەن ساناسپاستان تۇرعىنداردىڭ قولىنداعى ەڭ سوڭعى ازىق-تۇلىگىن تارتىپ الۋ جاعدايىندا ءجۇرىپ جاتىر» [4.109 - ب.]،-دەپ جازدى. مىنە، كۇشتەۋ مەحانيزمى نەگىزىندە شارۋالاردان ارتىق استىق قانا ەمەس، تۇقىمدىق، ءتىپتى كۇندەلىكتى جەيتىن استىق تا تارتىپ الىنىپ وتىردى. رەپرەسسياعا ۇشىراماۋ ءۇشىن شارۋا بايعۇس ازىق-تۇلىك سالعىرتىنا قولدارىنداعى تۇقىم قورىندا تاپسىرۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرعان. بۇل شارۋاشىلىقتارداعى تۇقىمدىق استىقتىڭ جويىلۋىنا اكەلىپ سوقتىردى. ونىڭ ۇستىنە سالعىرت مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ وتىرعان قازاق اۋىلدارىنا دا سالىنعاندىقتان ەگىن سالمايتىن قازاق مالىن ساتىپ، اقشاسىنا بيداي الىپ مەملەكەتكە وتكىزۋگە ءماجبۇر بولدى.
1920 جىلعى سالعىرت بويىنشا ورال گۋبەرنياسىنان 1.5 ملن. پۇت استىق تارتىپ الىندى. بۇعان ەت جانە تاعى باسقا قوسىمشا سالىقتار قوسىلدى. وسىنداي ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە 1921 جىلى قازاقستاننىڭ كوپتەگەن اۋداندارىن اشتىق جايلادى. استىق شىقپاعان ورىنبور، قوستاناي، اقتوبە، بوكەي گۋبەرنيالارىندا 1921 جىلى بار بولعانى 4719391 پۇت استىق جينالدى، ال كۇن كورىس ءۇشىن 22105864 پۇت استىق قاجەت بولاتىن، مۇنىڭ ءوزى جەتى ەسە ارتىق ەدى. وسىلايشا 17,5 ملن. پۇت استىق كۇنكورىسكە جانە تۇقىمعا جەتپەي قالدى [7, 163-ب.].
دەمەك، 1921 جىلدىڭ تامىز ايىندا قازاقستاننىڭ ورىنبور، اقتوبە، ورال جانە قوستاناي گۋبەرنيالارى مەن بىرگە بوكەي گۋبەرنياسى دا اشتىقتان زارداپ شەككەن ايماقتار تىزىمىنە رەسمي تۇردە ەنگىزىلدى [1,185-ب.]. بۇل گۋبەرنيالاردا اشارشىلىق 1558927 تۇرعىنى بار 1048100 شارشى مەتر اۋماقتى قامتىپ، بارلىق اشىققان ادامدار سانى 1508900, ونىڭ ىشىندە 176500 ادام بوكەي گۋبەرنياسىنىڭ ۇلەسىنە تيەدى [8, 3- پ.].
1921 جىلدان باستاپ بوكەي گۋبەرنياسىندا، اسىرەسە تارعىن، تالوۆ ۋەزىنىڭ جەرلەرىندەگى اشارشىلىق قاسىرەتى تۋرالى ح. چۋرين «داۋىلدى جىلداردا» اتتى ەڭبەگىندە:«بوكەي گۋبەرنياسىنىڭ تەك سولتۇستىك شاعىل قۇمدى بولەگىنىڭ جاعدايى وزگەلەردەن ءبىرشاما ءتاۋىر بولدى. ولار قۇمدا وسكەن قۇمارشىقپەن كۇنەلتىس جاسادى. بۇل ايماقتا مال جايىلىمى دا جاقسى بولدى. ال وبلىستىڭ قۇرعاق دالالى تارعىن، تالوۆكا، جاڭاقالا، ۋەزدەرىنىڭ حالقى اشارشىلىقتان مىقتاپ جاپا شەكتى. بۇل ەلدەر قولىنداعى بار مالىن سويىپ، الدى، بىراق استىقسىز ءبىر عانا ەت ادامعا ءجوندى ازىق بولا المادى. 1921 جىلدىڭ اياق كەزىندە كوپتەگەن سەميالار ابدەن اشىعىپ، ولە باستادى. جۇت جەتى اعايىندى دەگەندەي، وسىندايدا اق گۆاردياشىل باندىلار دا جاۋىزدىقتى ءورشىتتى. ولار ونسىز دا اشىعىپ وتىرعان حالىقتىڭ اقتىق استىعىن، مالىن تارتىپ الىپ، تالان-تاراجىعا ءتۇسىردى»،- دەپ باياندايدى. سونداي-اق اشتىق اپتىن كوزىمەن كورگەن ول: «1921-1922 جىلداردىڭ قىسىندا ادامدار اشتان كوپ ءولدى. ۋەزد ورتالىعى بولعان كەنتتىڭ كوشەلەرىندە ءبىز تاڭعى ساعات 5-6-لاردا كەيدە ونداعان ادام ولىكتەرىن جينايتىنبىز. مىنانداي ءبىر وقيعا مەنىڭ ەسىمدە قالىپتى. 1922 جىلى ماي ايىندا ءبىر كۇنى جانىبەك پوسەلكەسىنە جاقىن جەردەگى تانىسىمنىڭ ۇيىنە باردىم. سول كەزدە الدەقايدان جاياۋلاپ ءبىر اش ادام كەلدى. ول باياعى جالشى ءنابي تۇراليەۆ ەكەن. 1921 جىلى الىستاعى ءبىر داۋلەتتى ادامعا جالشىلىققا تۇرىپتى. سول جىلى مال قىرىلىپ، جالداعان قوجالارى جۇتاپ، اشتان ءولىپتى دە، تۇرالايەۆ تالاي جەر ءجۇرىپ، ۋەزد ورتالىعىنا ارەڭ جەتىپتى. بەيشارا كۇپتەي بولىپ ءىسىپ كەتكەن، كوزدەرى مۇلدەم كورىنبەيدى. مەن ءۇي يەلەرىنە الدىن الا ەسكەرتىپ، وعان تاماقتى بىردەن كوپ بەرمەۋ كەرەك دەدىم، ال ول ءۇي يەسىنىڭ بەرگەن تاماعىن مىسە تۇتپاي قايتا-قايتا تاماق سۇراپ جالىنا باستادى. بىردەن تاماق كوپ جەسە، ءولىپ كەتەتىنىن ەسكەرتكەننەن كەيىن عانا ول ءبىراز تىنىشتالدى. ءۇي يەسى ايەل قالعان تاماقتى تىعىپ قويىپتى. مەن ول اۋىلدان كەتىپ قالدىم. ال الگى ادام ايەلدىڭ قالعان تاماقتى قايدا قويعانىن بايقاپ قالسا كەرەك، ۇيدەگىلەر سىرتقا شىعىسىمەن قالعان تاماقتى الىپ جەيدى دە ۇيدەن كەتەدى. ەكى ءجۇز قادامداي جەرگە بارعاندا اۋىرىپ، ويبايلاپ، دومالاپ، جىلاپ-ەڭىرەپ اجالدان قۇتقارا كورىڭدەر دەپ جالبارىنادى. بىراق ول سورلىنىڭ ومىرىنە اراشا تۇرۋعا مۇمكىندىك بولماعان، بەيشارا تاماققا تويعاننان كەيىن ءۇش ساعاتتان سوڭ اۋىر ازاپتان ولەدى» [5,105-ب.]،- دەپ جازدى.
بۇكىلروسسيالىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (بواك) دەكرەتى بويىنشا 1921 جىلدىڭ 8 شىلدەسىندە اشىققان ادامدارعا جاردەم بەرۋ ءۇشىن ارنايى كوميسسيا (تسك پومگول) قۇرىلادى [9, س. 122-123]. بواك-ءنىڭ توراعاسى م.ي.كالينين باسقارعان بۇل كوميسسيانىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى: اشتىقتىڭ كولەمىن انىقتاۋ، جەكە گۋبەرنيالار مەن ۋەزدەردەن كەلىپ تۇسكەن شاعىمداردى قاراستىرۋ، اشارشىلىققا قارسى كۇرەس قىزمەت تۇرلەرىن ۇيىمداستىرۋ بولدى.
ورتالىقتىڭ قابىلداعان شەشىمىنەن سوڭ ىلە - شالا 1921 جىلى 18 شىلدەدە رك(ب)پ-نىڭ قازاق وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ارنايى شاقىرىلعان پلەنۋمىندا قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى جانىنان جەرگىلىكتى اشىققان حالىققا كومەك كورسەتۋ ءۇشىن كوميسسيا (كومپومگول) كۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. كوميسسيا قۇرامى قازاق واك، ۇلتتار حالكومى، جەر قاتىناسى حالكومى، الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ حالكومى، باس ستاتبيۋرو وكىلدەرى كىردى [6, س. 44-50].
ءسويتىپ، 1921 جىلدىڭ 20 قىركۇيەگىندە قازواك-تىڭ جانىنان اشىققاندارعا كومەك بەرۋ كوميسسياسى (بۇدان ءارى كومپومگول) قۇرىلدى. اتالمىش كوميسسيا توراعاسى بولىپ س.مەندەشوۆ، ونىڭ ورىنباسارلارى ا.بايتۇرسىنوۆ پەن م.اۋەزوۆ سايلاندى [10, س. 264]. وسىلايشا ەلدەگى بارلىق كوميسسيالار قىزمەتىن قازاقستان واك-ءى جانىنان ۇيىمداستىرىلعان، اشىققاندارعا كومەك كورسەتۋ جونىندەگى ورتالىق كوميسسيا ۇيلەستىرىپ وتىردى.
رەسپۋبليكانىڭ گۋبەرنيالىق جانە ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەت جاندارىنان اشىققاندارعا كومەك كورسەتۋ جونىندە ارناۋلى كومسسيا قۇرىلدى. ماسەلەن، اشىققاندارعا كومەك كورسەتۋ جونىندەگى ورتالىق كوميسسيانىڭ №18995 ساندى جەدەلحاتىنىڭ نەگىزىندە 1921 جىلى 8 تامىزدا بوكەي گۋبەرنياسىندا اشىققاندارعا كومەك كورسەتۋ جونىندەگى كوميسسيا قۇرىلىپ، ول جەدەل تۇردە جەرگىلىكتى بولىمشەلەردىڭ اشىققانداردارعا كومەك كورسەتۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرىپ باسقارۋعا كىرىسەدى [11, 6-پ.].
بۇل اتالمىش كوميسسيا ۋەزدىك جانە بولىستىق كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ اتقاراتىن ناقتى تاپسىرمالارىن كورسەتىپ 10 پۋنكتتەن قۇرالعان ارنايى نۇسقاۋ (ينسترۋكتسيا) دايىندايدى. نۇسقاۋدا ۋەزدىك جانە بولىستىق جەرلەردە كوميسسيا بولىمشەلەرىن قۇرۋ قاجەتتىگى، اۋقاتتى ادامداردان قارىزعا العان مالدى سويىپ اشىققانداردى تاماقتاندىرۋ، اتا-اناسى جوق قاراۋسىز قالعان بالالار ءۇشىن جاتاحانالار اشۋ، جۇقپالى اۋرۋلارعا قارسى كۇرەس شارالارىن ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى كورسەتىلىپ، اشارشىلىققا قارسى اتقارىلعان ىستەر تۋرالى گۋبەرنيالىق كوميسسياعا 2 اپتادا ءبىر رەت ەسەپ بەرۋ مىندەتتەلدى [12, 4-پ.].
قامىس-سامار قيسىمىنداعى اشتىقپەن كۇرەس كوميسسياسىنىڭ جۇرگىزگەن جۇمىستارى تۋرالى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنە جاساعان مالىمدەمەسىندە: بولىستىق كوميسسيالار قۇرىلىپ، تاماقتاندىرۋ پۋنكتتەرىنىڭ اشىلعانى، سويۋعا مال تاپپاعان اۋىلداردا بالىق اۋلاۋ توپتارىن قۇرىپ، اش ادامدارعا بالىق ۇلەستىرىلگەنى، جاڭاقالا اۋىلىندا جەتىمدەر ءۇشىن 50 كىسىلىك اسحانا اشىلعانى، اش جانە اۋرۋ ادامدار ءۇشىن 50 پۇت استىق بەرىلگەنىن، الايدا قيسىم تەرريتورياسىندا ءىش سۇزەگى اۋرۋى ازايعانمەن ەڭ قاتەرلى وبا پايدا بولدى. مەديتسينا شتاتىنىڭ قىزمەتىن كۇشەيتۋ قاجەت دەپ كورسەتكەن [13, 8-پ.].
ال گۋبەرنيانىڭ تارعىن ۋەزىندەگى اشارشىلىققا قارسى كۇرەس جونىندەگى توتەنشە كوميسسيا جانىبەك كەنتىنە ورنالاستى. كەڭەس اپپاراتىنىڭ جانە پارتيانىڭ ۋەزدىك ورگاندارىنىڭ بارلىق قىزمەتكەرلەرى دەرلىك اشارشىلىقپەن كۇرەستى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن شالعاي اۋىلدارعا جىبەرىلەدى. ۋەزد ورتالىعىندا اشىققاندارعا ارنالعان 8 تاماقتاندىرۋ پۋنكتى جۇمىس ىستەدى، اتا-اناسىز قالعان بالالار ءۇشىن جاتاحانا ۇيىمداستىرىلدى [1,189-ب. ].
1922 جىلدان باستاپ اشتىق بوكەي گۋبەرنياسىندا، اسىرەسە تارعىن، تالوۆ جانە جاڭاقالا اۋداندارىندا ءورشي تۇسەدى. جەرگىلىكتى وكىمەت ورگاندارىنىڭ اشتىقپەن كۇرەس جونىندەگى قىزمەتى جانە رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ اشىققان اۋداندارعا كومەگى تۋرالى گۋبەرنياداعى اشارشىلىق قاسىرەتىن كوزىمەن كورگەن ح. چۋرين مەن ج. سارسەكوۆتىڭ جازبالارىندا بىلايشا سيپاتتالادى: «...مەملەكەت تاراپىنان كورسەتىلگەن كومەككە قوسا جەرگىلىكتى جەرلەردەن قوسىمشا كومەك كوزدەرىن ىزدەستىرۋگە تۋرا كەلدى. تەمىرجولدان شالعايداعى قۇم جوتالارى اراسىندا جاتقان بولىستاردىڭ بىرقاتار ادامدارىن قۇتقارۋ ءۇشىن توتەنشە جەدەل شارالار قولدانىلدى. اشىققن حالىققا كومەك كورسەتۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن جانىبەككە س. مەڭدەشوۆ كەلدى. «سىزدەر ءالى جاس بولساڭىزدار دا، – دەدى ول – دەگەنمەن ۋەزدى باسقارىپ وتىرسىزدار ... پارتيا مەن ۇكىمەت سىزدەرگە بارلىق ادامداردى اشتىقتان قۇتقارۋ مىندەتىن جۇكتەپ وتىر. اۋقاتتى شارۋالاردىڭ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرۋ قاجەت، رەۆوليۋتسيالىق زاڭنىڭ رەۆوليۋتسيالىق قاتال ءتارتىبى دە بولادى. وسىدان كەيىن ءبىز ءار بولىسقا ءبىر-ءبىر ادامنان جىبەردىك. ولار بولىستىق اتقارۋ كويتەتتەرىنىڭ جاندارىنان كوميسسيالار ۇيىمداستىرۋى، كومەك رەتىندە، كىمدە قانشا مال، قانشا استىق، قانشا اقشا بار، سونىڭ ءتىزىمىن جاساۋى ءتيىس بولدى وسى تىزىمدەر بولىستىق اتقارۋ كوميتەتتەرىنىڭ بەكىتۋىنە جاتقىزىلدى» [14, 115-116-بب.].
بوكەي ولكەسىندەگى اشارشىلىق اپاتى سۇزەك، تىرىسقاق، وبا جانە باسقا دا، جۇقپالى اۋرۋلارمەن قوسا قابات ءجۇرىپ وتىردى. بۇعان دالەل 1922 جىلى 30 قازان كۇنى بوكەي گۋبەرنيالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى گۋبەرنيالىق اشتىق سالدارىمەن كۇرەس كوميسسياسىنا مىنانداي مالىمدەمە جىبەرەگەن: «زدراۆوتدەل ناستوياششيم سووبششاەت، چتو زا پەريود س 1-گو يانۆاريا پو 1-گو يۋليا، ت.ە. زا 6 مەسياتسەۆ ەپيدەميچەسكيح زابولەۆاني زارەگيستريروۆانو. تيف بريۋشنوي زابولەلو 118, ۋمەرلو 8, تيف سىپنوي زابولەلو 232, ۋمەرلو 35 ي نا پوچۆە گولودا زابولەلو 1272, ۋمەرلو 255. حولەروي زابولەلو 423, ۋمەرلو 227 چەلوۆەك. مەرى بوربى، زا وتسۋتستۆيەم سپەتسوتريادوۆ نا مەستا ۆسپىشەك وتپراۆليايۋتسيا مەستنىي مەدپەرسونال. ۆ نازناچەننوي سروك پولۋچەنو بىلو وت كنكز پولۋتورا ميلليارتا رۋبلەي، ي ۆ ناستوياششەە ۆرەميا يمەەتسيا كرەديت ۆ تاكجە سۋممە نا بوربۋ س ەپيدبولەزنيامي» [14,133-پ.].
ال بۇل ارحيۆ دەرەگىن جوعارىدا ايتىلعان ح.ءچۋريننىڭ: «1922 جىلدىڭ باسىندا اشتىقتىڭ ەتەك العانى سونشالىق، ۇكىمەت اشىعىپ جاتقان حالىققا ازىق- تۇلىك جونىنەن دەرەۋ جاردەم بەرۋگە ءماجبر بولدى. گۋبەرنيالىق جانە ۋەزدىك ازىق-تۇلىك كوميتەتتەرى جەرگىلىكتى سوۆەتتەر ارقىلى اشىققاندارعا ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن – ۇن، شاي، وسىمدىك مايىن ۇلەستىرىپ بەرە باستادى. ەلدى مەكەندەردە، پوسەلكەلەردە، تەمىر جول ستانتسيالارىندا اشتارعا ارناپ تاماقتاندىرۋ پۋنكتتەرى جانە ولاردىڭ جانىنان جاتاحانالار ۇيىمداستىرىلدى. ۇكىمەت تاراپىنان كورسەتىلگەن كومەك مولشەرىن تولىق كەلتىرە المايمىن. دەگەنمەن وسى كومەكتىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن سەميالار ولىمنەن امان قالدى» دەگەن ەستەلىگى دالەلەدەي تۇسەدى [5, 104-ب. ].
وسىلايشا بوكەي گۋبەرنياسىنداعى اشارشىلىقتىڭ سالدارىنان حالىقتىڭ جاپپاي قاتەرلى جۇقپالى اۋرۋلارعا شالدىعۋى، ولكەدە ەمحانالار مەن اۋرۋحانالاردىڭ جانە ءدارى – دارمەكتەردىڭ جەتىسپەۋى ەل ىشىندە ادام ءولىمىنىڭ سانىن كوبەيتىپ، ناتيجەسىندە بۇل بوكەي ءوڭىرىنىڭ دەموگرافيالىق قۇلدىراۋىنا اكەلىپ سوقتىرادى.
1925 جىلى ورال جانە بوكەي گۋبەرنياسى كەڭەستەرىنىڭ بىرىككەن سەزىندە بايانداما جاساعان گۋبەرنيالىق جەر باسقارماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ت.قوجانوۆ وتە كوپ ادام شىعىنىنا ۇشىراعان بوكەي ايماعىنىڭ اشارشىلىق قاسىرەتىن ەڭ باستى وقيعا رەتىندە اتاپ كورسەتكەن ەدى. ساندىق مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك ەگەر بوكەي گۋبەرنياسى تۇرعىندارىنىڭ سانى 1917 جىلى 251 مىڭ بولسا، 1920 جىلى 181 مىڭ ادام ءومىر سۇرگەن، ياعني 3 جىلدىڭ ىشىندە تۇرعىندار سانى 70 مىڭ ادامعا ازايعان [4,112 - ب.].
تۇيىندەپ ايتقاندا، بوكەي گۋبەرنياسىنداعى 1920-1922 جىلدارداعى اشارشىلىق ەلگە زۇلمات اكەلىپ، ايماقتاعى شارۋاشىلىقتاردى كۇيزەلتىپ قانا قويمادى، حالىقتىڭ دەموگرافيالىق وسۋىنە دە ءوز زاردابىن تيگىزدى. دەمەك، ولكەدەگى حالىق سانىنىڭ تومەندەۋى ايماقتاعى ەكونوميكانىڭ دامۋىن تەجەدى. ناتيجەسىندە بوكەي دالاسى ەلدى مەكەندەر سيرەك قونىستانعان ايماققا اينالدى.
باقتىلى سانسىزبايقىزى بورانباەۆا،
م.وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك
ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
- قازاقستان تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 4 ت. – الماتى: «اتامۇرا»، 2010. – 752 ب.
- بقومم 312 - قور، 1-ت.، 6-ءىس،
- بقومم 312 - قور، 1-ت.، 8-ءىس،
- بوكەي وردا تاريحى. – ورال. 2001. – 235 ب.
- ح.چۋرين داۋىلدى جىلداردا – الماتى: «قازاقستان»، 1971. – 154 ب.
- كپسس ۆ رەزوليۋتسياح ي رەشەنياح سەزدوۆ، كونفەرەنتسي ي پلەنۋموۆ تسك. – م.، پوليتيزدات، 1970. ت. 1.
- باتىس قازاقستان تاريحى. ءىى ت. – اقتوبە. 2009. – 335 ب.
- قر ومم 40 - قور، 1 - ت.، 264 - ءىس،
- سترانيتسى يستوري سوۆەتسكوگو وبششەستۆا. پود رەد. ا.ت.كينكۋلكينا م.: پوليتيزدوت. 1989.
- كۇزەمبايۇلى ا. ابيل ە. يستوريا رەسپۋبليكي كازاحستان. – استانا: «فوليانت»، 2002.
- بقومم. 19 - قور. 1- ت.، 2 - ءىس،
- بقومم. 312 - قور. 1 - ت.، 2 - ءىس،
- بقومم. 312 - قور. 1 - ت.، 9 - ءىس،
- چۋرين ح.، سارسەكوۆ ج. كۇرەس كۇندەرىندە. – الماتى: «قازاقستان»، 1960. – 163 ب.
References
1 Kazakhstan tarikhy. Kone zamannan boqinqe deiyn. Bes tomdyk. 4. T. – Almaty: «Atamyrا»، 2010. – 752 b.
- BKOMM 312 - kor, 1 - t, 6 - is.
- BKOMM 312 - kor, 1 - t, 8 - is.
- Bokei Orda tarikhy. – Oral. 2001. – 235 b.
- Churin H. dauyldy zhyldarda – Almaty: «Kazakhstan»، 1971. – 154 b.
- KRSS v rezoluciah i resheviah siezbov, konferencii i plenumov CK. ت. – Moskva: «Politizdat»، 1970.
- Batys Kazakhstan tarikhy. 2.T. – Aktobe. – 335 b.
- KROMM 40- kor, 1 - t, 264 - is.
- Stranicy istorii sovetskoqo obshestna. Pod. Red.A.T. Kinkul’kina. – Moskva: «Politizdat»، 1989.
- KuzembaiulyA, Abil E. Istoria Respubliki Kazakshtan. – Astana: «Foliant»،
- BKOMM 19 - kor, 1 - t, 2 - is.
- BKOMM 312 - kor, 1- t, 2 - is.
- BKOMM 312 - kor, 1- t, 9 - is.
- Churin H.، Sarsekov Zh. Kures kunderinde. – Almaty: «Kazakhstan»، 1960. – 163 b.
