Azamat soǧysy aiaqtalǧannan keiın keŋes halqyn taǧy bır zūlmat auyr synaq kütıp tūrdy. 1921 jylǧy qysta qardyŋ, jazda jauynnyŋ bolmauy keŋes elınıŋ köptegen öŋırlerın äsırese, Edıl boiy audandaryn qūrǧaqşylyqqa ūşyratyp, onyŋ soŋy aşarşylyq näubetıne äkeldı. 1921 jyldyŋ küzıne qarai bükıl el boiynşa 20 mln astam adam aştyqqa ūşyrady [1, 184 - b.]. Osy tūsta Bökei guberniiasynyŋ halqy da 1920-1922 jyldary aralyǧyndaǧy aşarşylyq qasıretın basynan ötkızgenın Batys Qazaqstan oblystyq memlekettık arhiv qorynda saqtalǧan tarihi derekterden anyq köremız.
Mäselen, Bökei guberniialyq Keŋesı atqaru komitetınıŋ 1920 jyly 16 nauryz künı ötken mäjılısınde Qamys - Samar uezı, I Teŋız okrugı men Naryn qisymyndaǧy aşarşylyqqa ūşyraǧan halyqtyŋ auyr jaǧdaiy turaly Qamys-Samar uezdık atqaru komitetınıŋ ökılderı Jüsıpqaliev pen B.Janekeşovtyŋ baiandamasy tyŋdalalyp, aşyqqandarǧa kömek ūiymdastyru üşın I Teŋız okrugıne Şyntaev pen Dybysqaliev, Qamys-Samar qisymyna N.Zaliev, Naryn Qisymyna İzmailov siiaqty partiia qyzmetkerlerın jıberu turaly şeşım qabyldanady. Sonymen bırge ölkedegı qalyptasqan asa auyr jaǧdaidy mälımdep, Moskvadaǧy qyrǧyz (qazaq – B.B.) ökıldıgı arqyly 3 mekenjäiǧa tömendegıdei jedelhat jöneltıledı.
Srochno
Vne ocheredi Moskva
Tri adresa Narkomtrudosobez
Narkomprod
Telegramma 20 marta № 610 «Bukeevskii Gubispolkom donosia ujasaiuşem plojenii naseleniia chastiah Bukstepi osbovojdennyh belogvardeisev prosil dlia spaseniia golodaiuşih ekstrennoi pomoşi Sentra otpuskam 100 mln rublei i predostavleniia vne vsiakoi razverstii nariada na Bukstep na predmety prodovolstviia. Do sih por net ni otveta ni pomoşi. Gubispolkom vnov nastoichivo prosit spasti umiraiuşih ot goloda srochnym rasporiajeniem okazaniia nujnoi pomoşi. № 986 26 aprelia 1921g. Pred. Bukeevskogo Gubispolkoma Bergaliev Chlen sekretar Chinitaev» [2, 4-p.]. Sondai-aq Bökei oblystyq Qamys-Samar uezı azyq-tülık komissarynyŋ jazǧan myna mälımdemesı ölkedegı aşarşylyqtyŋ negızgı sebebterın aŋǧartady:«V 1919 godu v dekabre mesiase v Kamyş - Samarskoi chasti byli vosstanovlena Sovetskaia vlast. V toje vremia byl osnovan prodovolstvennyi otdel, kotoryi i funksioniroval po mai mesias 1920 goda. Ekonomicheskoe polojenie uezda k etomu vremeni priblizitelno byl tokovoe: Kamyş - Samarskaia chast, kak granichaşaia s Uralskoi oblastiu estestvenno bolşe vsego podvergalas opustoşeniiu so storony Uralskogo kazachestva, kotoroe velo upornuiu, grajdanskuiu voinu protiv Sovetskoi vlast. V etom uragane grajdanskoi voiny Uralskoe kazachestvo bralo iz Kamyş - Samarskogo uezda vse: skot dlia prodovolstviia i transporta, seno dlia furaja, hoziaistvennyi inventar telegi, sbruiu, koşmy, sedla i takje hoziaistvennye prinadlejnosti» [3, 159-p.]. Demek, bırınşıden, azamattyq qarsylasu soǧysy, ölkedegı aq gvardiiaşylar men kazak äskerlerınıŋ jergılıktı halyqty qyryp-joiyp tonauşylyq körsetken qiianaty, ozbyrlyǧy, ekınşıden, ölkede orny alǧan quaŋşylyq, jūt saldarynan jappai maldyŋ qyryluy 1920-1922 jyldary Bökei guberniiasynyŋ halqyn aşarşylyqqa ūşyratyp, küizelttı. Tarihi osy kezeŋde Bökei guberniiasyndaǧy jylqy sany 146,0 myŋnan 49,0 myŋǧa, al qoi basy 1,3 millionnan 0,4 millionǧa kemıgen. Söitıp, 1921 jyly Bökei ölkesınde soǧysqa deiıngı mal sanynyŋ 20% ǧana qalady [4, 109 - b.]. Aşarşylyqqa ūşyraǧan eldegı halyqtyŋ auyr jaǧdaiyn sol kezeŋde Tarǧyn uezdık Keŋesı atqaru komitetınıŋ töraǧasy bolǧan H. Churin: «1919-1921 jyldarda äsırese Bökei guberniiasy men oǧan şektes oblystarda bandalyq küşeiıp kettı. ... 1921 jyl öte auyr boldy. Volga jäne Bökei guberniiasynda bolǧan quaŋşylyq saldarynan halyq aşarşylyqqa ūşyrady. Aştyqpen qabattasyp, süzek, tyrysqaq aurulary etek aldy. Bökei guberniiasynyŋ oŋtüstık şaǧyl qūmdy bölegınıŋ jaǧdaiy özgelerden bırşama täuır boldy. Olar qūmda ösken qūmarşyqpen küneltıs jasady. Būl aimaqta mal jaiylymy da jaqsy boldy. Al oblystyŋ qūrǧaq dalaly Tarǧyn, Talovka, Jaŋaqala uezderınıŋ halqy aşarşylyqtan myqtap japa şektı. Būl elder qolyndaǧy bar malyn soiyp aldy. Bıraq astyqsyz bır ǧana et adamǧa jöndı azyq bola almady. 1921 jyldyŋ aiaq kezınde köptegen semialar äbden aşyǧyp öle bastady. Jūt jetı aǧaiyndy degendei, osyndaida jau jaǧadan alyp, aq gvardiiaşyl bandalar da jauyzdyqty örşıttı. Olar onsyz da aşyǧyp otyrǧan halyqtyŋ aqtyq astyǧyn, malyn tartyp alyp, talan tarajyǧa tüsırdı» [5,104- b.] ,- dep baiandaidy. 1921 jyldyŋ jazynda taǧy da quaŋşylyq bolyp, Keŋes elın, äsırese Povoljenı tūtas aştyq jailady. Jalpy derekterge jügınsek, 1921 jyldyŋ küzıne qarai bükıl el boiynşa 20 millionnan astam adam aşarşylyq näubetıne ūşyraǧan [1, 184-b.]. RK(b)P Ortalyq Komitetı 1921 jyly 17 şıldedegı arnaiy ündeuınde eldegı aşarşylyqtyŋ sebebın: «Aşarşylyq – tek qūrǧaqşylyq nätijesı emes, onyŋ sebebı agrarlyq sektordyŋ artta qaluynda, auyl şaruaşylyq bılımı deŋgeiınıŋ tömendıgınde, auyspaly egıs nysandarynyŋ eskılıgınde, būl soǧys pen äskeri qorşaudyŋ, sondai-aq pomeşikter men kapitalisterdıŋ jäne olardyŋ otarşylarynyŋ bızge qarsy küresınıŋ bäseŋsımei otyrǧanynyŋ da saldary» dep tüsındırdı. Alaida, ündeude aitylǧan būl sebeptermen qatar, jappai aşarşylyq Keŋes ökımetı qataŋ jürgızgen, halyq şaruaşylyǧyna, äsırese auyl şaruaşylyǧy salasyna qatty soqqy bolyp tigen «Äskeri kommunizm» saiasatynyŋ nätijesındegı tötenşe ekonomikalyq jaǧdailarǧa da bailanysty tuyndady [1, 185 - b.]. Öitkenı soǧys jaǧdaiynda qabyldanǧan «Äskeri kommunizm» saiasatynyŋ negızgı maqsaty – azyq-tülık salǧyrty bolǧandyqtan Qyzyl Armiianyŋ mūqtajdary üşın auyl şaruaşylyq önımderı şarualardan jinap alynyp otyrdy. Bolşevikterdıŋ jürgızgen azyq-tülık saiasatyndaǧy astyqty «dym qaldyrmai» jinap alu prinsipı agrarlyq öndırıske kerı äserın tigızdı. Sondyqtan amaly tausylǧan şarualar endı önım kölemın qysqartyp, özın-özı qamtu qamyna köşe bastady. Artyq önım öndıruşı şaruaşylyqtar sanynyŋ kürt azaiyp, şarualardyŋ egıs alqabyn qysqartuynyŋ memleket üşın zardaby auyr boldy. Ekonomikanyŋ tabiǧi zardabyn elemeu, şarualarǧa ünemı qysym körsetıp, zorlyq jasau auyl şaruaşylyǧyn auyr küizelıske ūşyratty. Mäselen, RK(b)P OK QAKSR-dıŋ azyq-tülık organdaryna jıbergen konspirasiialy ündeuınde: «Sızder azyq-tülıktı aştar üşın toiǧandardan ǧana alyp qoimaŋyzdar, sonymen qatar jartylai aş jalaŋaştardan da alyŋyzdar. Sızderge basqaşa jasau mümkın emes. Eŋbekşılerdıŋ aş maidanyndaǧy soldattar siiaqty sızder qatty, iılmeitın, qataŋ, keide qatygez bolularyŋyz kerek» [6, s. 45] ,-dep qataŋ eskerttı. Azyq-tülık salǧyrtyn jinaudaǧy mūndai ämırşıl-äkımşılık küş körsetudı Qyzyl Tu gazetı: «Azyq-tülık salǧyrty eşnärsemen sanaspastan tūrǧyndardyŋ qolyndaǧy eŋ soŋǧy azyq-tülıgın tartyp alu jaǧdaiynda jürıp jatyr» [4.109 - b.],-dep jazdy. Mıne, küşteu mehanizmı negızınde şarualardan artyq astyq qana emes, tūqymdyq, tıptı kündelıktı jeitın astyq ta tartyp alynyp otyrdy. Repressiiaǧa ūşyramau üşın şarua baiǧūs azyq-tülık salǧyrtyna qoldaryndaǧy tūqym qorynda tapsyruǧa mäjbür bolyp otyrǧan. Būl şaruaşylyqtardaǧy tūqymdyq astyqtyŋ joiyluyna äkelıp soqtyrdy. Onyŋ üstıne salǧyrt mal şaruaşylyǧymen ainalysyp otyrǧan qazaq auyldaryna da salynǧandyqtan egın salmaityn qazaq malyn satyp, aqşasyna bidai alyp memleketke ötkızuge mäjbür boldy. 1920 jylǧy salǧyrt boiynşa Oral guberniiasynan 1.5 mln. pūt astyq tartyp alyndy. Būǧan et jäne taǧy basqa qosymşa salyqtar qosyldy. Osyndai saiasattyŋ nätijesınde 1921 jyly Qazaqstannyŋ köptegen audandaryn aştyq jailady. Astyq şyqpaǧan Orynbor, Qostanai, Aqtöbe, Bökei guberniialarynda 1921 jyly bar bolǧany 4719391 pūt astyq jinaldy, al kün körıs üşın 22105864 pūt astyq qajet bolatyn, mūnyŋ özı jetı ese artyq edı. Osylaişa 17,5 mln. pūt astyq künkörıske jäne tūqymǧa jetpei qaldy [7, 163-b.]. Demek, 1921 jyldyŋ tamyz aiynda Qazaqstannyŋ Orynbor, Aqtöbe, Oral jäne Qostanai guberniialary men bırge Bökei guberniiasy da aştyqtan zardap şekken aimaqtar tızımıne resmi türde engızıldı [1,185-b.]. Būl guberniialarda aşarşylyq 1558927 tūrǧyny bar 1048100 şarşy metr aumaqty qamtyp, barlyq aşyqqan adamdar sany 1508900, onyŋ ışınde 176500 adam Bökei guberniiasynyŋ ülesıne tiedı [8, 3- p.]. 1921 jyldan bastap Bökei guberniiasynda, äsırese Tarǧyn, Talov uezınıŋ jerlerındegı aşarşylyq qasıretı turaly H. Churin «Dauyldy jyldarda» atty eŋbegınde:«Bökei guberniiasynyŋ tek soltüstık şaǧyl qūmdy bölegınıŋ jaǧdaiy özgelerden bırşama täuır boldy. Olar qūmda ösken qūmarşyqpen küneltıs jasady. Būl aimaqta mal jaiylymy da jaqsy boldy. Al oblystyŋ qūrǧaq dalaly Tarǧyn, Talovka, Jaŋaqala, uezderınıŋ halqy aşarşylyqtan myqtap japa şektı. Būl elder qolyndaǧy bar malyn soiyp, aldy, bıraq astyqsyz bır ǧana et adamǧa jöndı azyq bola almady. 1921 jyldyŋ aiaq kezınde köptegen semialar äbden aşyǧyp, öle bastady. Jūt jetı aǧaiyndy degendei, osyndaida aq gvardiiaşyl bandylar da jauyzdyqty örşıttı. Olar onsyz da aşyǧyp otyrǧan halyqtyŋ aqtyq astyǧyn, malyn tartyp alyp, talan-tarajyǧa tüsırdı»,- dep baiandaidy. Sondai-aq aştyq aptyn közımen körgen ol: «1921-1922 jyldardyŋ qysynda adamdar aştan köp öldı. Uezd ortalyǧy bolǧan kenttıŋ köşelerınde bız taŋǧy saǧat 5-6-larda keide ondaǧan adam ölıkterın jinaitynbyz. Mynandai bır oqiǧa menıŋ esımde qalypty. 1922 jyly mai aiynda bır künı Jänıbek poselkesıne jaqyn jerdegı tanysymnyŋ üiıne bardym. Sol kezde äldeqaidan jaiaulap bır aş adam keldı. Ol baiaǧy jalşy Näbi Tūraliev eken. 1921 jyly alystaǧy bır däulettı adamǧa jalşylyqqa tūrypty. Sol jyly mal qyrylyp, jaldaǧan qojalary jūtap, aştan ölıptı de, Tūralaiev talai jer jürıp, uezd ortalyǧyna äreŋ jetıptı. Beişara küptei bolyp ısıp ketken, közderı müldem körınbeidı. Men üi ielerıne aldyn ala eskertıp, oǧan tamaqty bırden köp bermeu kerek dedım, al ol üi iesınıŋ bergen tamaǧyn mıse tūtpai qaita-qaita tamaq sūrap jalyna bastady. Bırden tamaq köp jese, ölıp ketetının eskertkennen keiın ǧana ol bıraz tynyştaldy. Üi iesı äiel qalǧan tamaqty tyǧyp qoiypty. Men ol auyldan ketıp qaldym. Al älgı adam äieldıŋ qalǧan tamaqty qaida qoiǧanyn baiqap qalsa kerek, üidegıler syrtqa şyǧysymen qalǧan tamaqty alyp jeidı de üiden ketedı. Ekı jüz qadamdai jerge barǧanda auyryp, oibailap, domalap, jylap-eŋırep ajaldan qūtqara körıŋder dep jalbarynady. Bıraq ol sorlynyŋ ömırıne araşa tūruǧa mümkındık bolmaǧan, beişara tamaqqa toiǧannan keiın üş saǧattan soŋ auyr azaptan öledı» [5,105-b.],- dep jazdy. Bükılrossiialyq Ortalyq Atqaru komitetınıŋ (BOAK) dekretı boiynşa 1921 jyldyŋ 8 şıldesınde aşyqqan adamdarǧa järdem beru üşın arnaiy komissiia (SK Pomgol) qūrylady [9, s. 122-123]. BOAK-nıŋ töraǧasy M.İ.Kalinin basqarǧan būl komissiianyŋ negızgı mındetterı: aştyqtyŋ kölemın anyqtau, jeke guberniialar men uezderden kelıp tüsken şaǧymdardy qarastyru, aşarşylyqqa qarsy küres qyzmet türlerın ūiymdastyru boldy. Ortalyqtyŋ qabyldaǧan şeşımınen soŋ ıle - şala 1921 jyly 18 şıldede RK(b)P-nyŋ Qazaq oblystyq komitetınıŋ arnaiy şaqyrylǧan plenumynda Qazaq Ortalyq Atqaru Komitetı janynan jergılıktı aşyqqan halyqqa kömek körsetu üşın komissiia (Kompomgol) kūru turaly şeşım qabyldandy. Komissiia qūramy Qazaq OAK, Ūlttar halkomy, Jer qatynasy halkomy, Äleumettık qamsyzdandyru halkomy, Bas statbiuro ökılderı kırdı [6, s. 44-50]. Söitıp, 1921 jyldyŋ 20 qyrküiegınde QazOAK-tyŋ janynan aşyqqandarǧa kömek beru komissiiasy (būdan ärı Kompomgol) qūryldy. Atalmyş komissiia töraǧasy bolyp S.Mendeşov, onyŋ orynbasarlary A.Baitūrsynov pen M.Äuezov sailandy [10, s. 264]. Osylaişa eldegı barlyq komissiialar qyzmetın Qazaqstan OAK-ı janynan ūiymdastyrylǧan, aşyqqandarǧa kömek körsetu jönındegı Ortalyq komissiia üilestırıp otyrdy. Respublikanyŋ guberniialyq jäne uezdık atqaru komitet jandarynan aşyqqandarǧa kömek körsetu jönınde arnauly komssiia qūryldy. Mäselen, aşyqqandarǧa kömek körsetu jönındegı Ortalyq komissiianyŋ №18995 sandy jedelhatynyŋ negızınde 1921 jyly 8 tamyzda Bökei guberniiasynda aşyqqandarǧa kömek körsetu jönındegı komissiia qūrylyp, ol jedel türde jergılıktı bölımşelerdıŋ aşyqqandardarǧa kömek körsetu jūmystaryn ūiymdastyryp basqaruǧa kırısedı [11, 6-p.]. Būl atalmyş komissiia uezdık jäne bolystyq komissiia müşelerınıŋ atqaratyn naqty tapsyrmalaryn körsetıp 10 punktten qūralǧan arnaiy nūsqau (instruksiia) daiyndaidy. Nūsqauda uezdık jäne bolystyq jerlerde komissiia bölımşelerın qūru qajettıgı, auqatty adamdardan qaryzǧa alǧan maldy soiyp aşyqqandardy tamaqtandyru, ata-anasy joq qarausyz qalǧan balalar üşın jatahanalar aşu, jūqpaly aurularǧa qarsy küres şaralaryn ūiymdastyru jūmystary körsetılıp, aşarşylyqqa qarsy atqarylǧan ıster turaly guberniialyq komissiiaǧa 2 aptada bır ret esep beru mındetteldı [12, 4-p.]. Qamys-Samar qisymyndaǧy aştyqpen küres komissiiasynyŋ jürgızgen jūmystary turaly oblystyq atqaru komitetıne jasaǧan mälımdemesınde: bolystyq komissiialar qūrylyp, tamaqtandyru punktterınıŋ aşylǧany, soiuǧa mal tappaǧan auyldarda balyq aulau toptaryn qūryp, aş adamdarǧa balyq ülestırılgenı, Jaŋaqala auylynda jetımder üşın 50 kısılık ashana aşylǧany, aş jäne auru adamdar üşın 50 pūt astyq berılgenın, alaida qisym territoriiasynda ış süzegı auruy azaiǧanmen eŋ qaterlı oba paida boldy. Medisina ştatynyŋ qyzmetın küşeitu qajet dep körsetken [13, 8-p.]. Al guberniianyŋ Tarǧyn uezındegı aşarşylyqqa qarsy küres jönındegı tötenşe komissiia Jänıbek kentıne ornalasty. Keŋes apparatynyŋ jäne partiianyŋ uezdık organdarynyŋ barlyq qyzmetkerlerı derlık aşarşylyqpen kürestı ūiymdastyru üşın şalǧai auyldarǧa jıberıledı. Uezd ortalyǧynda aşyqqandarǧa arnalǧan 8 tamaqtandyru punktı jūmys ıstedı, ata-anasyz qalǧan balalar üşın jatahana ūiymdastyryldy [1,189-b. ]. 1922 jyldan bastap aştyq Bökei guberniiasynda, äsırese Tarǧyn, Talov jäne Jaŋaqala audandarynda örşi tüsedı. Jergılıktı ökımet organdarynyŋ aştyqpen küres jönındegı qyzmetı jäne respublika ükımetınıŋ aşyqqan audandarǧa kömegı turaly guberniiadaǧy aşarşylyq qasıretın közımen körgen H. Churin men J. Särsekovtyŋ jazbalarynda bylaişa sipattalady: «...memleket tarapynan körsetılgen kömekke qosa jergılıktı jerlerden qosymşa kömek közderın ızdestıruge tura keldı. Temırjoldan şalǧaidaǧy qūm jotalary arasynda jatqan bolystardyŋ bırqatar adamdaryn qūtqaru üşın tötenşe jedel şaralar qoldanyldy. Aşyqqn halyqqa kömek körsetu mäselesın şeşu üşın Jänıbekke S. Meŋdeşov keldı. «Sızder älı jas bolsaŋyzdar da, – dedı ol – degenmen uezdı basqaryp otyrsyzdar ... partiia men ükımet sızderge barlyq adamdardy aştyqtan qūtqaru mındetın jüktep otyr. Auqatty şarualardyŋ mümkındıkterın qarastyru qajet, revoliusiialyq zaŋnyŋ revoliusiialyq qatal tärtıbı de bolady. Osydan keiın bız är bolysqa bır-bır adamnan jıberdık. Olar bolystyq atqaru koitetterınıŋ jandarynan komissiialar ūiymdastyruy, kömek retınde, kımde qanşa mal, qanşa astyq, qanşa aqşa bar, sonyŋ tızımın jasauy tiıs boldy osy tızımder bolystyq atqaru komitetterınıŋ bekıtuıne jatqyzyldy» [14, 115-116-bb.]. Bökei ölkesındegı aşarşylyq apaty süzek, tyrysqaq, oba jäne basqa da, jūqpaly aurularmen qosa qabat jürıp otyrdy. Būǧan dälel 1922 jyly 30 qazan künı Bökei guberniialyq densaulyq saqtau bölımınıŋ meŋgeruşısı guberniialyq aştyq saldarymen küres komissiiasyna mynandai mälımdeme jıberegen: «Zdravotdel nastoiaşim soobşaet, chto za period s 1-go ianvaria po 1-go iiulia, t.e. za 6 mesiasev epidemicheskih zabolevanii zaregistrirovano. Tif briuşnoi zabolelo 118, umerlo 8, Tif sypnoi zabolelo 232, umerlo 35 i na pochve goloda zabolelo 1272, umerlo 255. Holeroi zabolelo 423, umerlo 227 chelovek. Mery borby, za otsutstviem spesotriadov na mesta vspyşek otpravliaiutsia mestnyi medpersonal. V naznachennoi srok polucheno bylo ot KNKZ polutora milliarta rublei, i v nastoiaşee vremia imeetsia kredit v takje summe na borbu s epidbolezniami» [14,133-p.]. Al būl arhiv deregın joǧaryda aitylǧan H.Churinnıŋ: «1922 jyldyŋ basynda aştyqtyŋ etek alǧany sonşalyq, ükımet aşyǧyp jatqan halyqqa azyq- tülık jönınen dereu järdem beruge mäjbr boldy. Guberniialyq jäne uezdık azyq-tülık komitetterı jergılıktı Sovetter arqyly aşyqqandarǧa azyq-tülık önımderın – ūn, şai, ösımdık maiyn ülestırıp bere bastady. Eldı mekenderde, poselkelerde, temır jol stansiialarynda aştarǧa arnap tamaqtandyru punktterı jäne olardyŋ janynan jatahanalar ūiymdastyryldy. Ükımet tarapynan körsetılgen kömek mölşerın tolyq keltıre almaimyn. Degenmen osy kömektıŋ arqasynda köptegen semialar ölımnen aman qaldy» degen estelıgı däleledei tüsedı [5, 104-b. ]. Osylaişa Bökei guberniiasyndaǧy aşarşylyqtyŋ saldarynan halyqtyŋ jappai qaterlı jūqpaly aurularǧa şaldyǧuy, ölkede emhanalar men auruhanalardyŋ jäne därı – därmekterdıŋ jetıspeuı el ışınde adam ölımınıŋ sanyn köbeitıp, nätijesınde būl Bökei öŋırınıŋ demografiialyq qūldyrauyna äkelıp soqtyrady. 1925 jyly Oral jäne Bökei guberniiasy keŋesterınıŋ bırıkken sezınde baiandama jasaǧan guberniialyq jer basqarmasynyŋ meŋgeruşısı T.Qojanov öte köp adam şyǧynyna ūşyraǧan Bökei aimaǧynyŋ aşarşylyq qasıretın eŋ basty oqiǧa retınde atap körsetken edı. Sandyq mälımetterge süiensek eger Bökei guberniiasy tūrǧyndarynyŋ sany 1917 jyly 251 myŋ bolsa, 1920 jyly 181 myŋ adam ömır sürgen, iaǧni 3 jyldyŋ ışınde tūrǧyndar sany 70 myŋ adamǧa azaiǧan [4,112 - b.]. Tüiındep aitqanda, Bökei guberniiasyndaǧy 1920-1922 jyldardaǧy aşarşylyq elge zūlmat äkelıp, aimaqtaǧy şaruaşylyqtardy küizeltıp qana qoimady, halyqtyŋ demografiialyq ösuıne de öz zardabyn tigızdı. Demek, ölkedegı halyq sanynyŋ tömendeuı aimaqtaǧy ekonomikanyŋ damuyn tejedı. Nätijesınde Bökei dalasy eldı mekender sirek qonystanǧan aimaqqa ainaldy.Baqtyly Sansyzbaiqyzy Boranbaeva,
M.Ötemısov atyndaǧy Batys Qazaqstan memlekettık
universitetınıŋ dosentı, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty,
"Adyrna" ūlttyq portaly
Paidalanylǧan ädebietter:- Qazaqstan tarihy. Köne zamannan bügınge deiın. Bes tomdyq. 4 T. – Almaty: «Atamūra», 2010. – 752 b.
- BQOMM 312 - qor, 1-t., 6-ıs,
- BQOMM 312 - qor, 1-t., 8-ıs,
- Bökei Orda tarihy. – Oral. 2001. – 235 b.
- H.Churin Dauyldy jyldarda – Almaty: «Qazaqstan», 1971. – 154 b.
- KPSS v rezoliusiiah i reşeniiah sezdov, konferensii i plenumov SK. – M., Politizdat, 1970. t. 1.
- Batys Qazaqstan tarihy. II t. – Aqtöbe. 2009. – 335 b.
- QR OMM 40 - qor, 1 - t., 264 - ıs,
- Stranisy istorii sovetskogo obşestva. Pod red. A.T.Kinkulkina M.: Politizdot. 1989.
- Küzembaiūly A. Abil E. İstoriia Respubliki Kazahstan. – Astana: «Foliant», 2002.
- BQOMM. 19 - qor. 1- t., 2 - ıs,
- BQOMM. 312 - qor. 1 - t., 2 - ıs,
- BQOMM. 312 - qor. 1 - t., 9 - ıs,
- Churin H., Särsekov J. Küres künderınde. – Almaty: «Qazaqstan», 1960. – 163 b.
- BKOMM 312 - kor, 1 - t, 6 - is.
- BKOMM 312 - kor, 1 - t, 8 - is.
- Bokei Orda tarikhy. – Oral. 2001. – 235 b.
- Churin H. dauyldy zhyldarda – Almaty: «Kazakhstan», 1971. – 154 b.
- KRSS v rezoluciah i resheviah siezbov, konferencii i plenumov CK. T. – Moskva: «Politizdat», 1970.
- Batys Kazakhstan tarikhy. 2.T. – Aktobe. – 335 b.
- KROMM 40- kor, 1 - t, 264 - is.
- Stranicy istorii sovetskoqo obshestna. Pod. Red.A.T. Kinkul’kina. – Moskva: «Politizdat», 1989.
- KuzembaiulyA, Abil E. Istoria Respubliki Kazakshtan. – Astana: «Foliant»,
- BKOMM 19 - kor, 1 - t, 2 - is.
- BKOMM 312 - kor, 1- t, 2 - is.
- BKOMM 312 - kor, 1- t, 9 - is.
- Churin H., Sarsekov Zh. Kures kunderinde. – Almaty: «Kazakhstan», 1960. – 163 b.
