شىڭعىس حان قىپشاقتاردى حورەزم شاحتىڭ وزبىرلىعىنان قۇتقاردى

3999
Adyrna.kz Telegram

ەرتەدەگى حورەزم شاح تا تۇركىلەردەن ۇرەيلەنىپ، قاتتى قورىققان. سول سەبەپتەن، حورەزم شاح حانى مۇحامماد قاراحاندىقتار مەن قىپشاقتارعا تۇركى جولىن جالعاستىرماسىن دەگەن نيەتپەن كەزەك-كەزەك شابۋىلدار جاساپ، اقىر سوڭىندا قاراحانداردى كۇيرەتىپ تىندى.

حورەزم شاح حانى ءوزى مۇسىلمان دىنىنەن بولعانىمەن، وتە جاۋىز ادام بولعان. ول ءتۇپ-تەگى قۇلدان تاراعان. ابدەن مۋتانتقا ۇشىراپ، پارسىلانىپ ء(بىزدىڭ ۋاقىتتاعى پروفيلىمەن ايتساق، ورىستانىپ، ماڭگۇرتتەنىپ، ۇلتتىق بولمىسىنان ايىرىلعان), ءوزىنىڭ تامىرىنان ايرىلىپ قۇلدانعان ورتادان شىققان ادام بولاتىن. ول شىڭعىس حاننىڭ تاريح ارەناسىنا شىققانعا دەيىن كارى قۇرلىقتا بىرنەشە قالالاردى جەرمەن جەكسەن ەتىپ تاستاعان ەدى. قازىرگى تاريحشىلاردىڭ باسىم بولىگى سول قالالاردى شىڭعىس حان ويرانداعان دەپ ورىستىڭ جالعان جازىپ بەرگەن تاريحىمەن لاعىپ، باسقا دا وتىرىك تاريحي دەرەكتەردى العا تارتىپ، شىنايى تاريحتى شاڭ استىنا قالدىرىپ كەلەدى. ورىستىڭ جازىپ بەرگەن يدەولوگيالىق تاريحى ەڭ وپاسىزدىق ساياسي تەحنولوگيامەن جازىلعان. قازىرگى تۇركى حالىقتارى ورىستىڭ وپاسىز تاريحي يدەولوگياسىنىڭ تۇمانىنان ءالى ارىلا الماي ءجۇر. ءوز زامانىندا حورەزم شاح ءدىنى يسلام بولسا دا، قاراقىتايلاردان دا وزبىر ءارى قياناتشىل ساياسات جۇرگىزگەن.

ەڭ باستى ماقساتى - تۇركى وركەنيەتىن قۇلاتۋ بولعان. بىراق شىڭعىس حان تاريح ساحناسىنا كوتەرىلگەندە ولاردىڭ ماقساتى ورىندالماي، تاس-تالقان بولىپ قيراپ قالعان. ولار تۇركىلەردىڭ ەجەلدەن حان تاعىنا ەڭ تەكتى ءارى باتىر ادامداردى وتىرعىزىپ كەلگەنىن، ءارى سول ساباقتاستىقتىڭ ۇزىلمەگەنىن دە جاقسى بىلگەن. ءدال وسى تۇسىنا تالاي رەت قانجار سۇققانىمەن، تۇركىنىڭ تاۋداي رۋحىن سىندىرا الماي كەتكەن. ءسويتىپ جۇرگەندە حورەزم شاحتى شىڭعىسحان تاريح ساحناسىنان جويىپ جىبەردى. ولار تەكتى تۇركىلەردى وزدەرىنە ەڭ قاۋىپتى باسەكەلەس بولاتىنىن دا بىلگەن. قانىن تازا ۇستايتىنىن دا بىلگەن.

حورەزمشاح جاۋلاۋى كەزىندە شاش، يسپيدجاب، فەرعانا، قاسان قالالارى دا شىڭعىس حانعا جەتپەي قيراعان. تاريح وتە ادىلەتسىز وزگەرىسكە ۇشىراپ جازىلعان. نەگىزى شىڭعىس حان حورەزم شاحتى جاۋلاۋ ءۇشىن ەمەس، سەرىكتەس بولۋ رەتىندە ادامدار جىبەرگەن. ال ولار شىڭعىس حاننىڭ جىبەرگەن ادامدارىن ءولتىرىپ تاستادى. شىڭعىس حان سوعان اشۋعا ءمىنىپ، 1219 جىلى سوعىسقا اتتاندى. تاس-تالقان ەتتى.

تاريحقا اسا زەر سالساڭىز، شىڭعىس حان كوزسىز جاۋىز، باسقىنشى بولماعان. ەگەر ول سونداي جاۋىز بولسا ەڭ الىپ يمپەريانىڭ نەگىزىن قالاي الماعان بولار ەدى. تاريحتى بۇرمالاپ، شىڭعىس حاندى جاۋىز ەتىپ وزگەرتۋگە ورىستار تاراپىنان بارىنشا كۇش سالىنعان. سەبەبى، گەندەگى ناعىز ەرلىكتى يدەولوگيالىق جولمەن جويىپ جىبەرۋدى كوزدەگەن ورىس يدەولوگتارى بارىنشا تىرىسىپ باقتى. قولدارىنان كەلگەنىن جاسادى. تۇركى جۇرتىن تۇگەل جيناپ، باسىن قوسىپ كەتكەن دە سول شىڭعىس حان ەدى. شىڭعىس حاندى قارالاپ كورسەتۋ تۇركى جۇرتىنىڭ وركەنيەتى مەن قۋاتىن كومەسكىلەۋ عانا.

شىڭعىس حاننىڭ شىققان اتىنىڭ ءوزى جاۋلارىنىڭ رۋحىن باسىپ تاستاعان. ءالى دە باسىپ تاستاپ كەلەدى. تاريح ءبارىبىر جازىلادى. شىڭعىس حاننىڭ ىدىراپ كەتكەن تۇركى جۇرتىنىڭ باسىن قالاي قوسىپ، بىرىكتىرگەنى دە الداعى ۋاقىتتا تولىق دالەلدەنەدى دەپ ويلايمىن. سول كەزدە ۇلى دالانىڭ زاڭى دا قايتا ورنىنا كەلەدى. تۇركى جۇرتى شىڭعىسحان ومىردەن وتكەننەن كەيىن، ءبىراز عاسىر جاساپ، دۇنيەنى سىلكىندىرىپ بارىپ قايتادان ىدىراپ كەتكەنىن تاريحتان بىلەسىزدەر.

بەكبولات قارجان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى

پىكىرلەر