Ertedegı Horezm şah ta türkılerden üreilenıp, qatty qoryqqan. Sol sebepten, Horezm şah hany Mūhammad Qarahandyqtar men Qypşaqtarǧa türkı jolyn jalǧastyrmasyn degen nietpen kezek-kezek şabuyldar jasap, aqyr soŋynda Qarahandardy küiretıp tyndy.
Horezm şah hany özı mūsylman dınınen bolǧanymen, öte jauyz adam bolǧan. Ol tüp-tegı qūldan taraǧan. Äbden mutantqa ūşyrap, parsylanyp (bızdıŋ uaqyttaǧy profilımen aitsaq, orystanyp, mäŋgürttenıp, ūlttyq bolmysynan aiyrylǧan), özınıŋ tamyrynan airylyp qūldanǧan ortadan şyqqan adam bolatyn. Ol Şyŋǧys hannyŋ tarih arenasyna şyqqanǧa deiın kärı qūrlyqta bırneşe qalalardy jermen jeksen etıp tastaǧan edı. Qazırgı tarihşylardyŋ basym bölıgı sol qalalardy Şyŋǧys han oirandaǧan dep orystyŋ jalǧan jazyp bergen tarihymen laǧyp, basqa da ötırık tarihi derekterdı alǧa tartyp, şynaiy tarihty şaŋ astyna qaldyryp keledı. Orystyŋ jazyp bergen ideologiialyq tarihy eŋ opasyzdyq saiasi tehnologiiamen jazylǧan. Qazırgı türkı halyqtary orystyŋ opasyz tarihi ideologiiasynyŋ tūmanynan älı aryla almai jür. Öz zamanynda Horezm şah dını islam bolsa da, qaraqytailardan da ozbyr ärı qiianatşyl saiasat jürgızgen.
Eŋ basty maqsaty - türkı örkenietın qūlatu bolǧan. Bıraq Şyŋǧys han tarih sahnasyna köterılgende olardyŋ maqsaty oryndalmai, tas-talqan bolyp qirap qalǧan. Olar türkılerdıŋ ejelden han taǧyna eŋ tektı ärı batyr adamdardy otyrǧyzyp kelgenın, ärı sol sabaqtastyqtyŋ üzılmegenın de jaqsy bılgen. Däl osy tūsyna talai ret qanjar sūqqanymen, türkınıŋ taudai ruhyn syndyra almai ketken. Söitıp jürgende Horezm Şahty Şyŋǧyshan tarih sahnasynan joiyp jıberdı. Olar tektı türkılerdı özderıne eŋ qauıptı bäsekeles bolatynyn da bılgen. Qanyn taza ūstaitynyn da bılgen.
Horezmşah jaulauy kezınde Şaş, İspidjab, Ferǧana, Qasan qalalary da Şyŋǧys hanǧa jetpei qiraǧan. Tarih öte ädıletsız özgerıske ūşyrap jazylǧan. Negızı Şyŋǧys han Horezm şahty jaulau üşın emes, serıktes bolu retınde adamdar jıbergen. Al olar Şyŋǧys hannyŋ jıbergen adamdaryn öltırıp tastady. Şyŋǧys han soǧan aşuǧa mınıp, 1219 jyly soǧysqa attandy. Tas-talqan ettı.
Tarihqa asa zer salsaŋyz, Şyŋǧys han közsız jauyz, basqynşy bolmaǧan. Eger ol sondai jauyz bolsa eŋ alyp imperiianyŋ negızın qalai almaǧan bolar edı. Tarihty būrmalap, Şyŋǧys handy jauyz etıp özgertuge orystar tarapynan barynşa küş salynǧan. Sebebı, gendegı naǧyz erlıktı ideologiialyq jolmen joiyp jıberudı közdegen orys ideologtary barynşa tyrysyp baqty. Qoldarynan kelgenın jasady. Türkı jūrtyn tügel jinap, basyn qosyp ketken de sol Şyŋǧys han edı. Şyŋǧys handy qaralap körsetu türkı jūrtynyŋ örkenietı men quatyn kömeskıleu ǧana.
Şyŋǧys hannyŋ şyqqan atynyŋ özı jaularynyŋ ruhyn basyp tastaǧan. Älı de basyp tastap keledı. Tarih bärıbır jazylady. Şyŋǧys hannyŋ ydyrap ketken türkı jūrtynyŋ basyn qalai qosyp, bırıktırgenı de aldaǧy uaqytta tolyq däleldenedı dep oilaimyn. Sol kezde ūly dalanyŋ zaŋy da qaita ornyna keledı. Türkı jūrty Şyŋǧyshan ömırden ötkennen keiın, bıraz ǧasyr jasap, dünienı sılkındırıp baryp qaitadan ydyrap ketkenın tarihtan bılesızder.
Bekbolat QARJAN, "Adyrna" ūlttyq portaly
