قازاقcتان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆقا حات
اسا مارتەبەلى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ!
ەڭ الدىمەن ەل تىزگىنىن ۇستاعان پاراساتتى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆقا جانە قارا ورمانداي قازاقستان حالىقىنا جالىندى سالەم جولدايمىن!!!
مەنىڭ قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆقا حات جازۋداعى ماقساتىم: ەلىمىزدە مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-ءبىر باستاۋى- حالىق دەپ ايتىلىپ كەلەدى. ءبىر ەلدىڭ اتا زاڭىنىڭ كەمەلدى-كەمەلسىز بولۋى سول ەلدىڭ مەملەكەتىنىڭ تاعدىرنا تىكە بايلانىستى بولادى. ادام ساپاسىنىڭ جوعارى-تومەن بولۋى سول ەلدەگى ۇلت پەن ەتنيكالىق توپتاردىڭ تەگى،قان تازالىعىنا بايلانىستى ەكەنىن قازىرگى زامانعى گەنەتيكا عىلىمىنىڭ دامۋى دالەلدەپ وتىر.
قازاق حالقى وتە ەرتەدەن تارتىپ جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ ءداستۇرىن زاڭ رەتىندە قابىلداپ كەلگەن ەدى. جازبا تاريحي دەرەكتەردە ايتىلۋىنشا جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ زاڭى ءاز-جانىبەك تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ زاڭى رەتىندە قابىلدانعان ەكەن. جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ زاڭىن العاش رەت ورتاعا قويعان XV عاسىردا ءومىر سۇرگەن شيپاگەر،مەديتسينا عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى عالىم وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلى ەدى. كۇندەردىڭ ءبىرى ءاز-جانىبەك حاننىڭ اقىلشىسى جيرەنشە شەشەن قاتتى اۋىرىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالادى. سودان حان جەر-جەرگە ات شاپتىرىپ تالاي-تالاي ەمشى،باقسى-بالگەرلەردى شاقىرتىپ ەمدەتسە دە اۋرۋدىڭ بەتى قايتپايدى. سودان حان ەل ىشىنەن وتەيبويداقتى شاقىرتىپ اكەلىپ، جيرەنشەنى ەمدەتەدى. وتەيبويداق ەمىنەن كەيىن جيرەنشە دەرتتەن ايىعادى. ءاز-جانىبەك شيپاگەرگە قاتتى ريزا بولىپ بىرنەشە سۇراۋ قويادى. سول سۇراۋدىڭ بىرىندە حان :
–قانداي اۋرۋدى ەمدەۋ ەڭ قىيىن؟
–تۇقىم قۋالايتىن اۋرۋدى ەمدەۋ ەڭ قىيىن.
–ول اۋرۋدىڭ الدىن الۋعا بولاما؟
–بولادى، جەتى اتاعا تولماي جاقىن تۋىستاردىڭ ءوزارا قىز الىسۋىنا بولمايدى. حان ەكە ، ءسىز وسى تۋرالى زاڭ شىعارىپ،جارلىق ءتۇسىرىڭىز!
سودان ءاز-جانىبەك حان ەل جۇرتىن جيىپ الىپ:
–كىمدە-كىم ءوز تۋىستارىمەن جەتى اتاعا تولماي ۇيلەنسە، ءولىم جازاسى بەرىلەدى،–دەپ جارلىق جاريالادى. وسىدان كەيىن قازاق حاندىعى جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ زاڭىن قابىلدادى. بۇل ءداستۇر « قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» ، تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعى زاڭىندا» دا ءوز ءرولىن ايتارلىقتاي اتقارىپ كەلدى. جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ ءداسۇرى قازىرگە دەيىن قازاق قوعامىندا قۇنىن جويعان جوق. وسى ءداستۇر ءالى كۇنگە دەيىن قازاق ەلدى مەكەندەردە ءوزىنىڭ جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى.
2005 جىلى قىتايدىڭ ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتى قازاقتىڭ جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ ءداستۇرىن جەرگىلىكتى اتا زاڭ رەتىندە قابىلدادى. تەكتىلىككە،قان تازالىعىنا ءمان بەرگەن قازاقتىڭ جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ ءداستۇرى قىتاي عالىمدارى مەن زيالىلارىنىڭ نازارىن وزىنە قاتتى اۋدارىپ، ول تۋرالى ماقالالار جازىپ، زەرتتەۋ جۇرگىزدى.
سودان كەيىن مەن دە قازاقتىڭ جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ ءداستۇرىن زەرتتەۋگە كىرىستىم. جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ ءداستۇرىن ءبىز قالاي تۇسىنەمىز، ءبىز ەڭ الدىمەن وسى ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الايىق.
مىسالى، جەتى اتا: 1.ءوزىڭ 2. اكە 3. اتا 4. ارعى اتا 5. بابا 6. ءتۇپ اتا 7. تەك اتا.
جەتى ۇرپاق: 1. بالا 2. نەمەرە 3. شوبەرە 4. شوپشەك 5. نەمەنە 6. جۇرەجات 7. تۋاجات.
جەتى اتا جانە جەتى ۇرپاق اتاۋى وڭىرلىك ەرەكشەلىككە قاراي ءار ءتۇرلى اتالادى. دەسەدە جەتى اتا مەن جەتى ۇرپاق قوس جەتىلىك ۇعىم قالىپتاستىرادى. قوس جەتىنى ءوزارا قوسساق 14 اتا بولادى. قازاق قوعامىندا 14 اتاعا تولعاندا ءبىر رۋلى ەل ەسەپتەلەدى. 15-ءشى اتاعا بارعاندا اقسارباس قوي، بوز بيە سويىپ قولىن قانعا ماتىرىپ قۇدا بولىپ، ءوزارا قىز الىسۋ ءداستۇرىن وتەيدى. جەتى اتاعا تولىپ 8-ءشى اتاعا برعاندا قىز الىسۋعا بولادى دەگەن وتە قاتە ۇعىم، ويتكەنى 15-ءشى اتاعا بارعاندا تۋىستىق قانداستىق جويىلىپ،ءوزارا قۇدا-جۇرات بولىپ قىز الىسۋعا بولادى. بۇل تۋرالى وسى حاتپەن بىرگە سىزگە ءوزىم جازعان «قازاقتىڭ جەتى اتا جانە جەتى ۇرپاق تانىمى» دەگەن ماقالامدى قوسا جىبەردىم. بۇل ماقالا قىتايدا «مۇرا»جۋرنالىندا،قازاقستاندا «اقيقات» جۋرنالىناد جاريالانعان.
اسا مارتەبەلى قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ، قازاقستان سەنات توراعاسى ماۋلەن اشىمباەۆ ت.ب. لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ قازاق حالىقىنىڭ جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ ءداستۇرىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتا زاڭىنىڭ ءبىر تارماعى رەتىندە قابىلدانۋىن ءۇمىت ەتەمىن!!!
قۇرمەتپەن :نۇرلان توقتاسىنۇلى سارسەنباەۆ
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى،تاريحشى،ەتنوگراف
الماتى قالاسى
14 قىركۇيەك، 2020 جىل
نۇرلان سارسەنباەۆ،
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى، ەتنوگراف
قازاقتىڭ جەتى اتا جانە جەتى ۇرپاق تانىمى
1
قازاق ۇلتى – قانداستىقتى نەگىز ەتىپ، رۋ-تايپا، ارىس، ۇلىس سياقتى ۇلكەندى-كىشىلى قاۋىمداستىقتاردان قۇرالعان حالىق. اتا-بابالارىمىز «قىرىق رۋلى ەلمىز، قارعا تامىرلى قازاقپىز» دەگەن تۋىسقاندىقتى، قانداستىقتى، بەرەكە مەن سىيلاستىقتى دارىپتەپ كەلگەن. قازاقتىڭ ءداستۇرلى شەجىرەسىندە اتا-تەكتى قۋىپ ەركەك كىندىكتى، قانداستىقتى، تۋىسقاندىقتى نەگىز ەتىپ شەجىرە تاراتىپ، ءۇش جۇزگە كەڭەيتىپ تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ اتاتەك شەجىرەسىن قالىپتاستىرادى. ءيىسى قازاق بالاسى ءبىر-بىرىمەن كەزىككەندە «قاي جەردىڭ ادامىسىڭ؟» دەپ سۇرامايدى. «قايسى ەلسىڭ؟» دەپ سۇرايدى. بۇلاي اتا-ءجون سۇراۋ اتا-بابالارىمىزدان قالعان سالت-ءداستۇر.
قازاق بالاسى ءوز ۇرپاقتارىنا جەتى اتاسىن ءبىلۋ تاربيەسىن جۇرگىزىپ وتىرعان. بۇل تالاپتى قازاق قوعامىنىڭ بارلىق مۇشەسى بىلۋگە ءتيىستى پارىز ساناعان. ءاربىر قوعام مۇشەسى جەتى اتاسىن بىلمەۋدى ۇيات، ار-نامىس دەپ بىلگەن، تەك اتا-انا تاربيەسىن كورمەگەن، جەتىم بولماسا جەتى اتاسىن بىلۋگە ءتيىس دەپ ساناعان.
حالقىمىزدىڭ جەتى اتا تاربيەسى – جەتى اتاسىنىڭ اتىن ايتىپ بەرۋمەن بىرگە ءوز جەتى اتاسىنىڭ اتا-مەكەنىن، ءورىس-قونىستارىن، ەلگە اتى كەڭ جايىلعان بي-شەشەن، شەجىرەشىلەرىن، باتىرلارىن، اقىن-جىراۋلارىن، تاڭبا-ۇراندارىن، سالت-داستۇرلەرىن ايتىپ بەرەتىن الىپپەلىك ساۋاتى بولۋدى تالاپ ەتەدى.
ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان جەتى اتا دەگەن ۇعىم نەنى بىلدىرەدى، بۇنىڭ جەتى ۇرپاق اتاۋىمەن قانداي قاتىناسى بار؟ بۇل قازاق شەجىرەسىندەگى كۇردەلى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى شەجىرەسىندە بۇرىننان بەرى قوس جەتىلىك اتا تارالىم جالپىلاسىپ كەلگەن. بۇل تۋرالى مورقان كەمەلقانۇلى «قىتايلاردا جازۋ ونەرى ەرتە قالىپتاسقاندىقتان، كوپ نارسەلەردى ەرتە باستان جازىپ-سىزىپ تاريحي مۇراعات جاساي الدى. ال، قازاق ۇلتى قوس جەتىلىك ۇعىم قالدىردى. قازاق ۇلتىنىڭ نەكەلىك زاڭى جالاڭ نەكەلىك كوزقاراس نەگىزىندە ەمەس، تاريحي قاندىق كىرشىكسىزدىك، گەندىك تازالىق جۇيەسىنە قۇرىلعان، رۋ ونىڭ ناقتى قۇرىلىمدىق جۇيەسى» («قازاق حالقىنىڭ شەجىرەلىك جۇيەسى تۋرالى»، «شينجياڭ قوعامدىق عىلىمى» جۋرنالى، 2010 جىلى 3-سان، 35-بەت) دەگەن كوزقاراسىن ايتادى.
ءبىز بۇل ماقالانىڭ نەگىزگى ارقاۋى بولعان، قازاقتىڭ ءداستۇرلى شەجىرەسىندە بۇرىننان ايتىلىپ كەلە جاتقان جەتى اتا جانە جەتى ۇرپاقتى، ياعني وسى قوس جەتىلىك ۇستانىمدى وقىمىستى، عالىم، زەرتتەۋشىلەردىڭ جازعان عىلىمي ەڭبەكتەرىنەن مىسال كەلتىرە وتىرىپ ءتۇسىندىرۋدى ءجون كوردىك.
جەتى اتا شەجىرەسى ـ رۋ-تايپا، ۇلىستار شەجىرەسىنىڭ التىن باستاۋى، ياعني قازاق حالقىنىڭ شەجىرەسىن قالىپتاستىراتىن ءتۇپ نەگىز بولىپ تابىلادى. سوندىقتان ەڭ الدىمەن جەتى اتا اتاۋىنا قاراي ات باسىن بۇرالىق. تومەندەگى مىسالدار جەتى اتا اتاۋىن ءتۇسىنۋدىڭ ناقتى دالەلى بولا الادى.

- كوزقاراس (راحىمەتوللا اپشەۇلى): «1. ءوزى. 2. اكەسى. 3. ۇلكەن اكەسى. 4. ۇلى اكەسى. 5. باباسى. 6. چوڭ باباسى. 7. اتالىق» («شينجياڭ قوعامدىق عىلىمى» جۋرنالى، 2003 جىلى، 1-سان، 97-بەت).
- كوزقاراس (نىعىمەت مىڭجاني): «1. اكە. 2. اتا. 3. بابا. 4. ۇلى اتا، 5. ۇلى بابا. 6. ابا بابا. 7. اتا تەك» («شينجياڭ قوعامدىق عىلىمى» جۋرنالى، 2003 جىلى. 1. سان. 97-بەت).
- كوزقاراس (ماقسۇتبەك نيازبەكوۆ): «1. اكەسى. 2. اتاسى. 3. ارعى اتاسى. 4. باباسى. 5. ۇلى باباسى. 6. التىنشى اتا. 7. جەتىنشى اتا» («شينجياڭ قوعامدىق عىلىمى» جۋرنالى، 2003 جىلى، 1-سان، 97-بەت).
- كوزقاراس (شىناي راحىمەتۇلى): «1. اكە. 2. اتا. 3. ءاز-اتا (بۇل ۇشەۋى اتالار). 4. بابا. 5. تەكتىن. 6. توركىن. 7. ءتۇپ-تۇقيان (بۇل تورتتەۋى بابالار). جوعارىداعى جەتەۋى بىرىگىپ «اتا-بابالار› دەلىنەدى» («مونعوليا قازاقتارىنىڭ اتاتەك شەجىرەسى»، بايانولگەي، 1997 جىل).
- كوزقاراس «1. بالا. 2. اكە. 3. اتا. 4. ارعى اتا. 5. بابا. 6. ءتۇپ اتا. 7. تەك اتا. («قىتاي ۇلتتارى» جۋرنالىنىڭ 2006 جىلعى 1-سانىندا جاريالانعان تۇرسىنحان داۋىتقازىقىزىنىڭ جيناقتاعان «ۇلاعاتتى ۇلتتىق ۇعىمدار» اتتى ماتەريالىنان).
- كوزقاراس (سەيىت كەنجeaحىمەتۇلى): «1. ءوزىڭ. 2. اكە. 3. اتا. 4. ارعى اتا. 5. بابا. 6. ءتۇپ اتا. 7. تەك اتا» (دۋمان جاقىپۇلى «جەتى اتا جانە شەجىرە»، «شينجياڭ قوعامدىق عىلىمى» جۋرنالى، 2011 جىلى، 4-سان، 32-بەت).
- كوزقاراس (دۋمان جاقىپۇلى ماقالاسىندا جوعارىداعى 1-ءشى كوزقاراستان 6-شى كوزقاراسقا دەيىنگى جەتى اتا اتاۋىنا تالداۋ جاساي وتىرىپ ءوز كوزقاراسىن بىلاي باياندايدى): «1 . ءوزىڭ. 2. اكەڭ. 3. اتاڭ. 4. باباڭ. 5. ارعى اتاڭ. 6. ءتۇپ اتاڭ. 7. تەك اتاڭ.» («جەتى اتا جانە شەجىرە»، «شينجياڭ قوعامدىق عىلىمى» جۋرنالى، 2011 جىلى، 4-سان، 32-بەت).
- كوزقاراس «جەتى اتا اكەدەن تومەن ەمەس، جوعارى تاراتىلادى. 1. بالا. 2. اكە. 3. اتا. 4. ارعى اتا. 5. بابا. 6. ءتۇپ اتا. 7. تەك اتا.» (ورتا مەكتەپ «ءتىل-ادەبيەت» تاڭدامالى وقۋلىعى، 4-ءبولىم، «شينجياڭ وقۋ-اعارتۋ باسپاسى»، 2009 جىلى، ماۋسىم، 35-بەت). وسى كوزقاراستاعى جەتى اتا تاراتۋ بارىسى بالادان باستالىپ تەك اتاعا تىرەلگەن. بۇل وقۋلىقتىڭ وزىندە ايتىلعان «جەتى اتا اكەدەن تومەن ەمەس، جوعارى تاراتىلادى» دەگەن سوزگە قايشى.
- كوزقاراس (راحىمەتوللا اپشەۇلى): «1. بالاسى 2 . نەمەرەسى 3 .شوبەرەسى 4 . شوبەرەسى 5 .. شوپشەك6 . تۋاجات7 . جاۋ تانىماس» («شينجياڭ قوعامدىق عىلىمى»، 2003 جىلى، 1-سان، 97 -بەت).
- كوزقاراس (نىعىمەت مىڭجاني): «1. بەل بالا2 . نەمەرە3 . شوبەرە4 . وبەرە5 . تۋاجات6 . قۋاجات7 . جاۋ تانىماس» («شينجياڭ قوعامدىق عىلىمى»، 2003 جىلى، 1-سان، 97-بەت).
- كوزقاراس (داۋلەت جەلدىكباەۆ): «1. بالا2 . نەمەرە3 . شوبەرە4 . نەمەنە5 . شوپشەك6 . تۋاجات، 7. جۇرەجات، 8. جەگجات، 9. جۇراعات»: «سۇيىندىك تاريحي-شەجىرەسى»، (الماتى 2008 جىل، 6-بەت).
- كوزقاراس «1. اكە، 2. بالا، 3. نەمەرە، 4. شوبەرە، 5. شوپشەك، 6. كوگەنجات، 7. تۋاجات» («قىزاي-امان شەجىرەسى»، 1-كىتاپ، 2010 جىلى ناۋرىز، 13-بەت).
- كوزقاراس (ايىپ نۇسىپoقaسۇلى): «1. بالا. 2. نەمەرە. 3. شوبەرە، 4. شوپشەك، 5. نەمەنە، 6. تۋاجات، 7. جۇرەجات، 8. جەگجات» («اعاش بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىن». «شينجياڭ جاستار-ورەندەر» باسپاسى، 2002 جىل، 218 -بەت).
- كوزقاراس «1. بەل بالا، 2. نەمەرە. 3. شوبەرە، 4. شوپشەك، 5. نەمەنە، 6. جۇرەجات، 7. تۋاجات»، (مۇقتار سادىقۇلى «سۋان شەجىرەسى»، 315-بەت).
- كوزقاراس ء(ابىش كەكىلبaەۆ): «1. اكە، 2. بەل بالا، 3. نەمەرە، 4. شوبەرە، 5. شوپشەك، 6. جۇرەجات، 7. تۋاجات» («ىلە جاستارى»، 1999 جىل، 3-سان، 19 -بەت).
- كوزقاراس ء(سالىمبaي Aحىمەتوۆ): «1. اكە، 2. بالا، 3. نەمەرە، 4. شوبەرە. 5. نەمەنە. 6. شوپشەك، 7. تۋاجات. 8. جەگجات. 9. جۇراعات» («ىلە جاستارى»، 1999 جىل. 3-سان، 19-بەت).
- كوزقاراس (شىناي راحىمەتۇلى): «1. بالا. 2. نەمەرە. 3. شوبەرە. 4. شوپشەك، 5. وبەرە. 6. تۋاجات، 7. جۇرەجات. 8. جەگجات. 9. جۇراجات.» («مونعوليا قازاقتارىنىڭ اتاتەك شەجىرەسى»، بايانولگەي، 1997 جىل، 6-بەت. )
- كوزقاراس (دۋمان جاقىپۇلى): «1. بالا. 2. نەمەرە. 3. شوبەرە. 4.شوپشەك. 5. كوگەنجات. 6. تۋاجات. 7. جۇرەجات» («شينجياڭ قوعامدىق عىلىمى»، 2011 جىل، 4-سان، 34-بەت).
