Qazaqtyŋ jetı ataǧa tolmai qyz alyspau dästürın QR Ata zaŋyna engızuın ötınış etemın!

Qazaqctan Prezidentı Qasym-Jomart Toqaevqa hat Asa märtebelı memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev! Eŋ aldymen el tızgının ūstaǧan parasatty memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevqa jäne qara ormandai Qazaqstan halyqyna jalyndy sälem joldaimyn!!! Menıŋ Qazaqstan Prezidentı Qasym-Jomart Toqaevqa hat jazudaǧy maqsatym: Elımızde memlekettık bilıktıŋ bırden-bır bastauy- halyq dep aitylyp keledı. Bır eldıŋ Ata zaŋynyŋ kemeldı-kemelsız boluy sol eldıŋ memleketınıŋ taǧdyrna tıke bailanysty bolady. Adam sapasynyŋ joǧary-tömen boluy sol eldegı ūlt pen etnikalyq toptardyŋ tegı,qan tazalyǧyna bailanysty ekenın qazırgı zamanǧy genetika ǧylymynyŋ damuy däleldep otyr. Qazaq halqy öte erteden tartyp jetı ataǧa tolmai qyz alyspau dästürın zaŋ retınde qabyldap kelgen edı. Jazba tarihi derekterde aityluynşa jetı ataǧa tolmai qyz alyspau zaŋy Äz-Jänıbek tūsynda qazaq handyǧynyŋ zaŋy retınde qabyldanǧan eken. Jetı ataǧa tolmai qyz alyspau zaŋyn alǧaş ret ortaǧa qoiǧan XV ǧasyrda ömır sürgen şipager,medisina ǧylymynyŋ negızın qalauşy ǧalym Öteiboidaq Tıleuqabylūly edı. Künderdıŋ bırı Äz-Jänıbek hannyŋ aqylşysy Jirenşe şeşen qatty auyryp, tösek tartyp jatyp qalady. Sodan han jer-jerge at şaptyryp talai-talai emşı,baqsy-balgerlerdı şaqyrtyp emdetse de aurudyŋ betı qaitpaidy. Sodan han el ışınen Öteiboidaqty şaqyrtyp äkelıp, Jirenşenı emdetedı. Öteiboidaq emınen keiın Jirenşe dertten aiyǧady. Äz-Jänıbek şipagerge qatty riza bolyp bırneşe sūrau qoiady. Sol sūraudyŋ bırınde han : –Qandai aurudy emdeu eŋ qyiyn? –Tūqym qualaityn aurudy emdeu eŋ qyiyn. –Ol aurudyŋ aldyn aluǧa bolama? –Bolady, jetı ataǧa tolmai jaqyn tuystardyŋ özara qyz alysuyna bolmaidy. Han eke , sız osy turaly zaŋ şyǧaryp,jarlyq tüsırıŋız! Sodan Äz-Jänıbek han el jūrtyn jiyp alyp: –Kımde-kım öz tuystarymen jetı ataǧa tolmai üilense, ölım jazasy berıledı,–dep jarlyq jariialady. Osydan keiın qazaq handyǧy jetı ataǧa tolmai qyz alyspau zaŋyn qabyldady. Būl dästür « Qasym hannyŋ qasqa joly» «Esım hannyŋ eskı joly» , Täuke hannyŋ «Jetı jarǧy zaŋynda» da öz rölın aitarlyqtai atqaryp keldı. Jetı ataǧa tolmai qyz alyspau däsürı qazırge deiın qazaq qoǧamynda qūnyn joiǧan joq. Osy dästür älı künge deiın qazaq eldı mekenderde özınıŋ jalǧasyn tauyp keledı. 2005 jyly Qytaidyŋ Ile qazaq avtonomiialy oblystyq halyq qūryltaiy tūraqty komitetı qazaqtyŋ jetı ataǧa tolmai qyz alyspau dästürın jergılıktı Ata zaŋ retınde qabyldady. Tektılıkke,qan tazalyǧyna män bergen qazaqtyŋ jetı ataǧa tolmai qyz alyspau dästürı Qytai ǧalymdary men ziialylarynyŋ nazaryn özıne qatty audaryp, ol turaly maqalalar jazyp, zertteu jürgızdı. Sodan keiın men de qazaqtyŋ jetı ataǧa tolmai qyz alyspau dästürın zertteuge kırıstım. Jetı ataǧa tolmai qyz alyspau dästürın bız qalai tüsınemız, bız eŋ aldymen osy mäselenıŋ basyn aşyp alaiyq. Mysaly,  Jetı ata: 1.Özıŋ  2. Äke  3. Ata  4. Arǧy ata  5. Baba  6. Tüp ata  7. Tek ata. Jetı ūrpaq: 1. Bala 2. Nemere 3. Şöbere  4. Şöpşek  5. Nemene  6. Jürejat 7. Tuajat. Jetı ata jäne jetı ūrpaq atauy öŋırlık erekşelıkke qarai är türlı atalady. Desede jetı ata men jetı ūrpaq qos jetılık ūǧym qalyptastyrady. Qos jetını özara qossaq 14 ata bolady. Qazaq qoǧamynda 14 ataǧa tolǧanda bır ruly el esepteledı. 15-şı ataǧa barǧanda aqsarbas qoi, boz bie soiyp qolyn qanǧa matyryp qūda bolyp, özara qyz alysu dästürın öteidı. Jetı ataǧa tolyp 8-şı ataǧa brǧanda qyz alysuǧa bolady degen öte qate ūǧym, öitkenı 15-şı ataǧa barǧanda tuystyq qandastyq joiylyp,özara qūda-jūrat bolyp qyz alysuǧa bolady. Būl turaly osy hatpen bırge sızge özım jazǧan «Qazaqtyŋ jetı ata jäne jetı ūrpaq tanymy» degen maqalamdy qosa jıberdım. Būl maqala Qytaida «Mūra»jurnalynda,Qazaqstanda «Aqiqat» jurnalynad jariialanǧan. Asa märtebelı Qazaqstan Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev, Qazaqstan senat töraǧasy Mäulen Äşımbaev t.b. lauazymdy tūlǧalardyŋ qazaq halyqynyŋ jetı ataǧa tolmai qyz alyspau dästürın QAZAQSTAN RESPUBLİKASYNYŊ ATA ZAŊYNYŊ bır tarmaǧy retınde qabyldanuyn ümıt etemın!!!   Qūrmetpen :Nūrlan Toqtasynūly Särsenbaev Qazaqstan jazuşylar odaǧynyŋ müşesı, jazuşy,tarihşy,etnograf Almaty qalasy 14  qyrküiek,  2020 jyl   Nūrlan Särsenbaev,   Qazaqstan jazuşylar odaǧynyŋ müşesı, jazuşy, etnograf Qazaqtyŋ jetı ata jäne jetı ūrpaq tanymy 1 Qazaq ūlty – qandastyqty negız etıp, ru-taipa, arys, ūlys siiaqty ülkendı-kışılı qauymdastyqtardan qūralǧan halyq. Ata-babalarymyz «Qyryq ruly elmız, qarǧa tamyrly qazaqpyz» degen tuysqandyqty, qandastyqty, bereke men syilastyqty därıptep kelgen. Qazaqtyŋ dästürlı şejıresınde ata-tektı quyp erkek kındıktı, qandastyqty, tuysqandyqty negız etıp şejıre taratyp, üş jüzge keŋeitıp tūtas bır ūlttyŋ atatek şejıresın qalyptastyrady. İısı qazaq balasy bır-bırımen kezıkkende «Qai jerdıŋ adamysyŋ?» dep sūramaidy. «Qaisy elsıŋ?» dep sūraidy. Būlai ata-jön sūrau ata-babalarymyzdan qalǧan salt-dästür. Qazaq balasy öz ūrpaqtaryna jetı atasyn bılu tärbiesın jürgızıp otyrǧan. Būl talapty qazaq qoǧamynyŋ barlyq müşesı bıluge tiıstı paryz sanaǧan. Ärbır qoǧam müşesı jetı atasyn bılmeudı ūiat, ar-namys dep bılgen, tek ata-ana tärbiesın körmegen, jetım bolmasa jetı atasyn bıluge tiıs dep sanaǧan. Halqymyzdyŋ jetı ata tärbiesı – jetı atasynyŋ atyn aityp berumen bırge öz jetı atasynyŋ ata-mekenın, örıs-qonystaryn, elge aty keŋ jaiylǧan bi-şeşen, şejıreşılerın, batyrlaryn, aqyn-jyraularyn, taŋba-ūrandaryn, salt-dästürlerın aityp beretın älıppelık sauaty boludy talap etedı. Bız söz etıp otyrǧan jetı ata degen ūǧym nenı bıldıredı, būnyŋ jetı ūrpaq atauymen qandai qatynasy bar? Būl qazaq şejıresındegı kürdelı taqyryptardyŋ bırı. Halqymyzdyŋ dästürlı şejıresınde būrynnan berı qos jetılık ata taralym jalpylasyp kelgen. Būl turaly Mörqan Kemelqanūly «Qytailarda jazu önerı erte qalyptasqandyqtan, köp närselerdı erte bastan jazyp-syzyp tarihi mūraǧat jasai aldy. Al, qazaq ūlty qos jetılık ūǧym qaldyrdy. Qazaq ūltynyŋ nekelık zaŋy jalaŋ nekelık közqaras negızınde emes, tarihi qandyq kırşıksızdık, gendık tazalyq jüiesıne qūrylǧan, ru onyŋ naqty qūrylymdyq jüiesı» («Qazaq halqynyŋ şejırelık jüiesı turaly», «Şinjiiaŋ qoǧamdyq ǧylymy» jurnaly, 2010 jyly 3-san, 35-bet) degen közqarasyn aitady. Bız būl maqalanyŋ negızgı arqauy bolǧan, qazaqtyŋ dästürlı şejıresınde būrynnan aitylyp kele jatqan jetı ata jäne jetı ūrpaqty, iaǧni osy qos jetılık ūstanymdy oqymysty, ǧalym, zertteuşılerdıŋ jazǧan ǧylymi eŋbekterınen mysal keltıre otyryp tüsındırudı jön kördık. Jetı ata şejıresı ـ ru-taipa, ūlystar şejıresınıŋ altyn bastauy, iaǧni qazaq halqynyŋ şejıresın qalyptastyratyn tüp negız bolyp tabylady. Sondyqtan eŋ aldymen jetı ata atauyna qarai at basyn būralyq. Tömendegı mysaldar jetı ata atauyn tüsınudıŋ naqty dälelı bola alady.

1. Közqaras (Rahymetolla Äpşeūly): «1. Özı. 2. Äkesı. 3. Ülken äkesı. 4. Ūly äkesı. 5. Babasy. 6. Choŋ babasy. 7. Atalyq» («Şinjiiaŋ qoǧamdyq ǧylymy» jurnaly, 2003 jyly, 1-san, 97-bet).
2. Közqaras (Nyǧymet Myŋjani): «1. Äke. 2. Ata. 3. Baba. 4. Ūly ata, 5. Ūly baba. 6. Aba baba. 7. Ata tek» («Şinjiiaŋ qoǧamdyq ǧylymy» jurnaly, 2003 jyly. 1. san. 97-bet).
3. Közqaras (Maqsūtbek Niiazbekov): «1. Äkesı. 2. Atasy. 3. Arǧy atasy. 4. Babasy. 5. Ūly babasy. 6. Altynşy ata. 7. Jetınşı ata» («Şinjiiaŋ qoǧamdyq ǧylymy» jurnaly, 2003 jyly, 1-san, 97-bet).
4. Közqaras (Şynai Rahymetūly): «1. Äke. 2. Ata. 3. Äz-ata (būl üşeuı atalar). 4. Baba. 5. Tektın. 6. Törkın. 7. Tüp-tūqiian (būl törtteuı babalar). Joǧarydaǧy jeteuı bırıgıp «ata-babalar› delınedı» («Monǧoliia qazaqtarynyŋ atatek şejıresı», Baianölgei, 1997 jyl).
5. Közqaras «1. Bala. 2. Äke. 3. Ata. 4. Arǧy ata. 5. Baba. 6. Tüp ata. 7. Tek ata. («Qytai ūlttary» jurnalynyŋ 2006 jylǧy 1-sanynda jariialanǧan Tūrsynhan Dauytqazyqyzynyŋ jinaqtaǧan «Ūlaǧatty ūlttyq ūǧymdar» atty materialynan).
6. Közqaras (Seiıt Kenjeahymetūly): «1. Özıŋ. 2. Äke. 3. Ata. 4. Arǧy ata. 5. Baba. 6. Tüp ata. 7. Tek ata» (Duman Jaqypūly «Jetı ata jäne şejıre», «Şinjiiaŋ qoǧamdyq ǧylymy» jurnaly, 2011 jyly, 4-san, 32-bet).
7. Közqaras (Duman Jaqypūly maqalasynda joǧarydaǧy 1-şı közqarastan 6-şy közqarasqa deiıngı jetı ata atauyna taldau jasai otyryp öz közqarasyn bylai baiandaidy): «1 . Özıŋ. 2. Äkeŋ. 3. Ataŋ. 4. Babaŋ. 5. Arǧy ataŋ. 6. Tüp ataŋ. 7. Tek ataŋ.» («Jetı ata jäne şejıre», «Şinjiiaŋ qoǧamdyq ǧylymy» jurnaly, 2011 jyly, 4-san, 32-bet).
8. Közqaras «Jetı ata äkeden tömen emes, joǧary taratylady. 1. Bala. 2. Äke. 3. Ata. 4. Arǧy ata. 5. Baba. 6. Tüp ata. 7. Tek ata.» (Orta mektep «Tıl-ädebiet» taŋdamaly oqulyǧy, 4-bölım, «Şinjiiaŋ oqu-aǧartu baspasy», 2009 jyly, mausym, 35-bet). Osy közqarastaǧy jetı ata taratu barysy baladan bastalyp tek ataǧa tırelgen. Būl oqulyqtyŋ özınde aitylǧan «Jetı ata äkeden tömen emes, joǧary taratylady» degen sözge qaişy.

Bız joǧarydaǧy ǧalym, oqymysty, zertteuşılerdıŋ közqarastarynan qazaq şejıresındegı jetı ata atauynyŋ bırkelkı emes köp variantty, ärı kürdelı ekenın baiqai alamyz. Qazaqtyŋ dästürlı şejıresınde jetı ata äkeden bastap joǧary sanalady. Qazaqtyŋ dästürlı şejırelık közqarasy boiynşa jetı atany «Ata-babalar» dep ataimyz. Jetı atany özıŋnen nemese balaŋnan bastap joǧary sanau dūrys emes, būlai sanau jetı ataǧa jatpaidy. Jetı atany bızdıŋ «Ata-babalarymyz» dep tüsıngen jön. Sondyqtan jetı atany äkeden bastap joǧary sanau kerek. 2 Bız söz etıp otyrǧan qazaqtyŋ dästürlı şejıre mädenietındegı jetı ata atauy men jetı ūrpaq atauy ekeuı ekı basqa ūǧym. Jetı ata äkeden bastap joǧary sanalady da, jetı ūrpaq baladan bastap tömen sanalady. Mıne, būl qazaqtyŋ dästürlı şejıre mädenietındegı qos jetılık tälım bolyp tabylady. Jetı ata men jetı ūrpaqty qosqanda jiyny 14 ata bolady. Osy qos jetılık şartqa tolǧan bır tüp-tūqiiannan taralǧan qandastyq top ru dep atalady. Jetı ūrpaq nemese 3 aǧaiyn atauy turaly Bız jetı ūrpaq atauy men 3 aǧaiyn atauyna mysal keltıre otyryp taldau jasalyq.

1. Közqaras (Rahymetolla Äpşeūly): «1. Balasy 2 . Nemeresı 3 .Şöberesı 4 . Şöberesı 5 .. Şöpşek6 . Tuajat7 . Jau tanymas» («Şinjiiaŋ qoǧamdyq ǧylymy», 2003 jyly, 1-san, 97 -bet).
2. Közqaras (Nyǧymet Myŋjani): «1. Bel bala2 . Nemere3 . Şöbere4 . Öbere5 . Tuajat6 . Quajat7 . Jau tanymas» («Şinjiiaŋ qoǧamdyq ǧylymy», 2003 jyly, 1-san, 97-bet).
3. Közqaras (Däulet Jeldıkbaev): «1. Bala2 . Nemere3 . Şöbere4 . Nemene5 . Şöpşek6 . Tuajat, 7. Jürejät, 8. Jegjat, 9. Jūraǧat»: «Süiındık tarihi-şejıresı», (Almaty 2008 jyl, 6-bet).
4. Közqaras «1. Äke, 2. Bala, 3. Nemere, 4. Şöbere, 5. Şöpşek, 6. Kögenjat, 7. Tuajat» («Qyzai-Aman şejıresı», 1-kıtap, 2010 jyly nauryz, 13-bet).
5. Közqaras (Aiyp Nüsıpoqasūly): «1. Bala. 2. Nemere. 3. Şöbere, 4. Şöpşek, 5. Nemene, 6. Tuajat, 7. Jürejat, 8. Jegjat» («Aǧaş besıkten jer besıkke deiın». «Şinjiiaŋ jastar-örender» baspasy, 2002 jyl, 218 -bet).
6. Közqaras «1. Bel Bala, 2. Nemere. 3. Şöbere, 4. Şöpşek, 5. Nemene, 6. Jürejat, 7. Tuajat», (Mūqtar Sadyqūly «Suan şejıresı», 315-bet).
7. Közqaras (Äbış Kekılbaev): «1. Äke, 2. Bel Bala, 3. Nemere, 4. Şöbere, 5. Şöpşek, 6. Jürejat, 7. Tuajat» («Ile jastary», 1999 jyl, 3-san, 19 -bet).
8. Közqaras (Sälımbai Ahymetov): «1. Äke, 2. Bala, 3. Nemere, 4. Şöbere. 5. Nemene. 6. Şöpşek, 7. Tuajat. 8. Jegjat. 9. Jūraǧat» («Ile jastary», 1999 jyl. 3-san, 19-bet).
9. Közqaras (Şynai Rahymetūly): «1. Bala. 2. Nemere. 3. Şöbere. 4. Şöpşek, 5. Öbere. 6. Tuajat, 7. Jürejat. 8. Jegjat. 9. Jūrajat.» («Monǧoliia qazaqtarynyŋ atatek şejıresı», Baianölgei, 1997 jyl, 6-bet. )
10. Közqaras (Duman Jaqypūly): «1. Bala. 2. Nemere. 3. Şöbere. 4.Şöpşek. 5. Kögenjät. 6. Tuajat. 7. Jürejat» («Şinjiiaŋ qoǧamdyq ǧylymy», 2011 jyl, 4-san, 34-bet).

Joǧarydaǧy jetı ūrpaq turaly aitylǧan ataudaǧy közqarastar negızgı jaǧynan ūqsas bolǧanmen ūrpaqtardyŋ ret tärtıbındegı ataularda ūqsamastyq baiqalyp jatady. Mysaly, jetı ūrpaq atauyndaǧy 4-şı ūrpaqty (Öbere, Nemene, Şöbere, Şöpşek), 5-şı ūrpaqty (Şöpşek, Tuajat, Nemene, Öbere, Kögenjät), 6-şy ūrpaqty (Tuajat, Jürejat), 7-şı ūrpaqty (Jautanymas, Jürejat, Quajat) dep är aluan ataidy. Mıne, būdan jetı ūrpaq atauynyŋ köp variantty ärı kürdelı halyqtyq atau ekenın bılemız. Qazaq ūlty tılge bai halyq. Ata şejıremızge zer salsaq «Jau tanymas», «Quajat», «Kögenjät» siiaqty öŋırlık erekşelıkke ie jerlık ataulardy baiqai alamyz. Al köptegen şejırelerde qoldanyp jürgen 5-şı ūrpaq atauy bolǧan «Nemene»-nı eşqandai qandastyqty, tuysqandyqty bıldırmeidı. Būl atau eşqandai maǧyna bermeidı dep jetı ūrpaq atauynan op-oŋai şyǧaryp tastauǧa da kelmeidı. Qazaq şejıresı barlyqqa kelgennen berı qoldanyp kele jatqan «Nemene» sözı jalpylasqan halyqtyq atau. Sondyqtan «Nemene» atauyn jalǧasty zerttep, tıl mamandary men tarihşylardyŋ saraptauynan ötkızu kerek dep qaraimyn. Jetı ata men jetı ūrpaq atauyn tıl mamandarynyŋ enşısıne qaldyryp, özımız söz etken taqyrypqa qaita oralaiyq. Monǧoliialyq tarih-şejıreşı Şynai Rahymetūly 3 aǧaiyn, 15 ūrpaqty bylai taratady: «Nemere aǧaiyn: 1. Bala, 2. Nemere, 3. Şöbere, 4. Şöpşek, 5. Öbere. Jamaǧaiyn: 6. Tuajat, 7. Jürejat, 8. Jegjat, 9. Jūraǧat, 10. Jamaǧat. Qalys aǧaiyn: 11. Örken, 12. Äulet, 13. Zäuzat, 14. Jaran, 15. Qalys» («Monǧoliia qazaqtarynyŋ atatek şejıresı», Baianölgei. 1997 jyl). Mıne, būdan Şynai Rahymetūly qazaq şejıresındegı tuystyq ataularǧa jüielı, ǧylymi ızdenıs jasaǧanyn aŋǧaramyz. Qazaqtyŋ dästürlı şejıresındegı qandastyqty, tuysqandyqty bıldıretın jetı ata jäne jetı ūrpaq atauy turaly tıl mamandary men tarih zerttegen ǧalymdarymyzdyŋ baiyrǧy tuystyq ataularymyzdy ala-qūlalyqtan aryltyp, bır arnaǧa tüsıruın, jüiege keltıruın ümıt etemız. Jinaqtap aitqanda, qazaq şejıresındegı jetı ata äkeden bastap joǧary qarai tüp-tūqiianǧa deiın tarasa, jetı ūrpaq baladan bastap tömen qarai jürejatqa deiın taratylyp, qos jetılık ata ūstanym qalyptastyrady. Mūnda äke jetı ataǧa uäkıldık etse, bala jetı ūrpaqqa uäkıldık etedı. Şejıreşıler aityp jürgen «Özım», «Özı», «Özıŋ» degen atau jetı ata nemese jetı ūrpaq atauynda kezdespeidı. Sondyqtan mūndai ataudy halyqtyŋ baiyrǧy tuystyq atauynda qoldanbaǧan jön. 3 Qazaq halqynyŋ äigılı jazuşysy Säbit Mūqanov: «Qazaq tarihy turaly qai kezeŋde kımder jazsa da, bır mäselege talas joq siiaqty. Ol –ـ qazaq halqynyŋ köne zamandardaǧy köşpelı rulardan qūraluy» degen dana közqarasyn aitqan edı. Qazaq ūlty 200-den astam ru-taipalardan qūralǧan halyq. Ol öz ışınde ūly jüz, orta jüz, kışı jüz jäne töre, qoja siiaqty ru-taipalardy qamtityny barşaǧa belgılı. Körnektı tarih ǧalymy Manaş Qozybaev «Ru degen söz – bau, san, taipa, tūqym, tek, arys, jüz, jūrt, el, otan siiaqty halyqtyŋ barşa tarihyn körseter kategoriialardy bıldıredı» («Armysyŋ, ata tarih ـ aŋyraqai», Almaty, 2011 jyl, 27 ـ, 28 ـ bet), – deidı. Qazaq halqy qan tazalyǧyn, ūrpaqtarynyŋ sapaly, aqyldy boluyn erekşe därıptep jetı ata aralamai qyz alysyp, qyz berısudı qataŋ şekteumen bırge bır rudyŋ adamdary özara qyz alyspaidy. Qazaq folklorynda köp aitylatyn ǧaşyqtar Eŋılık pen Kebek, Qalqaman men Mamyr halqymyzdyŋ jetı ataǧa tolmai qyz alyspau syndy qandastyq salt-dästürdı būzǧandyǧy üşın ölım jazasyna būiyrylǧan eken. Qan tazalyǧy aqyl-oiy jetılgen adamzat balasy ǧana emes, januarlardyŋ da ūrpaq sapasyn jaqsartady. Qazaq jylqy tülıgın öte aqyldy januar dep qaraidy. Sondyqtan «Jaqsy at er qanaty» dep özınıŋ senımdı serıgıne balaidy. Tarihta qan keşken soǧystarda batyrlardyŋ tūlparlary qusa jetetın, qaşsa qūtylatyn senımdı serıgı sanalǧan. Jylqy tülıgınıŋ aqyldylyǧy turaly myna bır tarihi derekke nazar salaiyq: «Orys jyl sanauy boiynşa 32 ne 42 jyly düniege kelgen ǧalym G.Plinii Sekund Ǧūndardyŋ (Skifterdıŋ) ereuıl attaryn öte joǧary baǧalaidy. Bır hanzada jaumen jekpe-jek soǧysta qaza tabady. Jeŋımpaz oǧan jaqyn kelıp, üstındegı sauyt- saimandaryn almaqşy bolǧanda, ölgen batyrdyŋ aty ony tıstep, tepkılep öltırgen eken. Endı bır ǧūn batyrynyŋ tūlpary közındegı qalqanymen biege şabady, közındegı qalqanyn alǧanda, tūlpar ol bienıŋ öz enesı ekenın tanidy, sodan ol tūlpar jardan qūlap, jan tapsyrady» («Ile pedagogika instituty ǧylymi jurnaly», 2009 jyly 1-san). Mıne, būl mysaldan jylqy tülıgınıŋ öz iesıne adaldyǧy, sonymen bırge halqymyzdyŋ «Jaqsy aiǧyr jatyryna şappaidy» degen sözı oiymyzǧa oralady. Qazaqtyŋ rulyq jüiesı turaly Şynai Rahymetūly «Tuystar nemese körşıles bırneşe otbasy bır qonysta otyrsa – auyl, auyldas, körşı; ırgeles alşaqtau bolsa ـ jerles; qandas jetı atadan qūralǧandar (bır atanyŋ kındıgınen taraǧan) bır ata, 13 atadan assa – ru; bırneşe ru qandastyqpen, ia bır müddemen bırıkse – taipa; bırneşe taipa qoǧamdasyp, jüz bolyp qauymdasady... tılı men dästürı, mädenietı, özındık meken-jerı, äleumettık ruh, jıgerı, etnikalyq erekşelıgı ortaqtasyp, daralansa ūlt bolady» («Monǧoliia qazaqtarynyŋ ata şejıresı», Baianölgei, 1997 jyly, 3-, 6-bet) dep öte jaqsy taldau jasaǧan. Al bızdıŋ bır bölım şejıre jazuşylarymyz qazaqtyŋ jetı ata aralamai qyz alyspau dästürın älı tüsınbei keledı, jetı ataǧa toldyq, 8-şı atadan bastap qyz alysuǧa bolady dep jaŋsaq ūǧym tudyryp keledı, būlai aitsaq ūrpaq şatasady. Jetı ata nemese jetı ūrpaq syndy qos jetılık atau ūstanymǧa qaişy kelemız. Halqymyz «Şala molda dın būzar» degen aqyliia sözın tekten-tek aitpaǧan. Sondyqtan «Jetı ata aralamai, jetı özen attamai qyz alysyp, qyz berıspeu» dästürın berık saqtauymyz kerek. Qazaqta atalas tuystar ru därejesıne köterılmei kelse-kelmes üilene salmaǧan. Halqymyzdyŋ «Jetı ata zaŋy» būǧan qataŋ tyiym salyp otyrǧan. Qazaqtyŋ qyz alysyp, qyz berısu dästürı turaly tarihşy Aqseleu Seidımbekovtıŋ «Jetı jūrtty kuäǧa tartyp, iaǧni jetı rudan kısı şaqyryp, ala arqan kerıp, ala jıp attap, boz bie şalyp atalastyǧymyzdy ūmytpaiyq dep barmaqtaryn qanǧa malyp, eldık ūran men taŋba belgılesetın bolǧan» (Jaqyp Jünısūly. «Şejıre turaly tolǧanys», «Ile tarihi materialdary», Qūlja, 2013 jyly qazan, 30-san, 74-bet) – degen sözı «Jetı ataǧa tolmai qyz alyspau zaŋynyŋ» (Jetı ata men jetı ūrpaqty qamtidy) tıptı, qataŋ ekenın rastai tüsedı. Qazaqta jetı atasynyŋ atyn bılmeitın adam öte az kezıgedı. Adam näsılın jaqsartu üşın ata-babalarymyz «Jetı ata zaŋy» syndy ozyq közqarastardy erteden ortaǧa qoiyp qandy būzbau, ūrpaqty azdyrmau, öz ūrpaqtarynyŋ sapaly, sau denelı, jaramdy boludy talap etedı. Qazaq salt-dästürın tanuşy Kamūna Janbozūly qazaqtyŋ rulyq atauy turaly «Qazaq auyly qazaq qoǧamyndaǧy eŋ şaǧyn bırlık. Qazaq qoǧamynda tuysy jaqyn on şaqty tütın bır auyl, al, jetı atadan taraǧan bırneşe auyl bır ata (aimaq) eseptelgen. On üş ne on bes atadan qosylatyn aimaqtar bır ru boldy» («Qazaq salt-dästürın tanu», «Şinjiiaŋ halyq baspasy», 2013 jyly qaŋtar, 114-bet) – deidı. Köptegen mamandar men zertteuşılerdıŋ közqarasyna qaraǧanda halyq şejıresındegı ru degenımız – bır atadan taralǧan qandas tuystardyŋ on üş nemese on bes ataǧa barǧanda qalyptasqan top degen qorytyndy şyǧaruǧa bolady. Qazaqtyŋ «Jetı ata zaŋy» sonau Äz-Jänıbek han zamanynda kemeldenıp, Qazaq memleketınıŋ ata zaŋy retınde moiyndalyp atqarylǧan. Būl «Jetı ata zaŋyn» eŋ alǧaş ortaǧa qoiǧan ǧūlama ǧalym, qara üzgen şipager, XV ǧasyrdyŋ ūly danyşpany, Qazaq tanu ǧylymynyŋ atasy Öteiboidaq Tıleuqabylūly edı. Ol şamamen 1458 jyldan bastap 1472 jyldar aralyǧynda Äz-Jänıbek hannyŋ jarlyǧymen hannyŋ aq ordasyndaǧy arnauly saraiynda «Şipagerlık baian» atty asa kesek ǧylymi eŋbegın jazyp şyqqan, ǧalym jetı ataǧa tolmai qyz alyspau közqarasyn Äz-Jänıbek hanǧa dät aitu arqyly tūtas halqyna jarlyq tüsırtıp, bolaşaq ūrpaqtarynyŋ sapaly, aqyldy, sau denelı bolu şartyn qoiyp, adamzat tarihynda genetika ǧylymynyŋ alǧaşqy negızın qalady. Öteiboidaq atamyz öz şyǧarmasynda «Otyz atadan keiın qyz alsa, ūrpaq aqyldy tuady» degen eŋ ozyq közqarasyn ortaǧa qoiǧan. Halqymyz jaqyn tuystar özara qyz alysyp, qyz berısuge qataŋ tyiym salǧan, būǧan qazaq qauymyndaǧy han da, qara da şartsyz boisūnyp otyrǧan. Tarihtaǧy Qasym hannyŋ «Qasqa joly», Esım hannyŋ «Eskı joly», Täuke han bilık qūrǧan zamandaǧy «Jetı jarǧy zaŋynda» öz jalǧasyn tauyp qazırgı zamanǧa deiın tereŋ tamyr tartyp halqymyzdyŋ asyl salt-dästürıne ainalyp kettı.         Nūrlan Toqtasynūly Särsenbaevtıŋ qysqaşa ömır baiany Nūrlan Toqtasynūly Särsenbaev 1962 jyly Qytai Halyq Respublikasy Şyŋjan Ile oblysynyŋ Mūŋǧylküre audanyna qarasty Aqdala auylynda düniege kelgen. 1980-1982 jj. Ile pedagogikalyq tehnikumynda oqyǧan. 1982-1986 jj. tuǧan jerınde oqytuşy bolǧan. 1986-1988 jj. Ile oqu-aǧartu institutynyŋ fizika-matematika fakultetınde oqyǧan. 1988-1994 jj. Mūŋǧylküre audandyq oqytuşylar tehnikumynda mūǧalım bolǧan. 1995-2003 jj. audandyq oqu-aǧartu mekemesınde qyzmet ıstegen. 2004 jyldyŋ qaŋtarynan qazırgı uaqytqa deiın Ile Qazaq Avtonomiialy oblystyq saiasi-mäslihat keŋesınde qyzmet atqarady. Qalamgerdıŋ tyrnaqaldy şyǧarmasy «Kıtap» atty öleŋı 1983 jyly «Ile aidyny» jurnalynda jariialandy. Sodan berı tynbai ızdenıp, ädebi şyǧarmaşylyq jūmysyn jetıldıru nätijesınde ǧylymi käsıptık-zertteudıŋ baǧytyna tüsıp, körkem ädebietımızde kenjelep qalǧan ǧylymi-fantastikalyq janrdyŋ jandanuyna berıle eŋbektenıp keledı. Qazırge deiın 60-tan astam öleŋ-tolǧaulary, 70-ke juyq äŋgıme-povesterı, 200-den astam ädebietke, tarihqa qatysty materialdary köpşılık oqyrman qauymmen qauyşqan. Qalamger Nūrlan Särsenbaevtyŋ «Jūmbaq tas»äŋgıme-povester jinaǧy (2007 j. QHR Pekin, Ūlttar baspasy), «Ködek aqyn» (monografiia, 2007 j. QHR Ile halyq baspasy), «Ata tek jalǧaǧan – Altyn şynjyr» (2010 j. QHR Ile halyq baspasy, 2016 j. «Tört börı» baspasy,Almaty), «Ǧasyrlar suyrtpaǧy» (2013 j. QHR Ile halyq baspasy), «Mūqaǧali Keruenı» (2016 j. QHR Pekin, Ūlttar baspasy, 2017 j «An Arys» baspasy, Almaty) qatarly kıtaptary baspadan şyqty. Nūrlan Särsenbaevtyŋ qūrastyruyndaǧy «Ködek şyǧarmalary» (2005 j. «Şyŋjan halyq baspasy»), «Aqyn qoidym» (2010 j. «Şyŋjan Jastar-örender» baspasy), «Qazaq ūltynyŋ salt-dästür mädenietı» (2015 j. «Şyŋjan halyq baspasy») syndy kıtaptary jaryq körgen. Talantty jazuşy, zertteuşı Nūrlan Särsenbaev Qytai Qazaqtarynyŋ ädebietın örkendetu üşın ötkızılıp kele jatqan ǧylymi-konferensiialarǧa qatynasqan. Qarymdy qalamgerdıŋ «Qazaqtyŋ ädebiet jäne mädenietı turaly» zertteu maqalalary bırneşe ülken kıtapqa taŋdalyp engızılgen. 2016 jyly aqpan aiynda qalamgerdıŋ «Auylyŋnyŋ atyn ūmytsaŋda, saltyn ūmytpa» atty kölemdı şyǧarmasy ekınşı kezektı «Ile ädebiet-körkemöner» syilyǧyn enşıledı. Qalamgerdıŋ esımı men eŋbekterı «Osy zaman Qytai-Qazaq ädebiet sözdıgı» jäne «HH ǧasyr Qytai-Qazaq jazuşylary» sekıldıbasylymdarda tanystyryldy. Nūrlan Särsenbaev – Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ, Şyŋjan Jazuşylar qoǧamynyŋ, Şyŋjaŋ Qazaq mädeniet qoǧamynyŋ, Ile oblystyq Jazuşylar qoǧamynyŋ müşesı. Sondai-aq Ile Qazaq avtonomiialy oblystyqSaiasi-mäslihat keŋesınıŋ janynan şyǧatyn «Ile tarihi materialdary» atty almanahtyŋ jauapty redaktory.