قازاقستان-2050 «ماڭگىلىك ەل» ستراتەگياسى، مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» جانە «حالىق تاريح تولقىنىندا» باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا، الماتى قالاسىنىڭ 1000 جىلدىعىنا ارنالعان «الماتىنىڭ مىڭجىلدىق تاريحى: ارحەولوگيا جانە جازبا دەرەكتەرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسى ءوتتى.
الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى ۇيىمداستىرعان كونفەرەنتسيانىڭ ماقساتى – الماتى قالاسى تاريحىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋ جانە جاڭا عىلىمي دەرەكتەردى جيناۋ، عالىمداردىڭ اتاۋلى ماسەلە بويىنشا تاجىريبە الماسۋىنا جاعداي جاساۋ، الماتىنىڭ مىڭ جىلدىقتارعا تامىر تارتقان تاريحى تەرەڭ قالا ەكەندىگىن عىلىمي دالەلدەۋ. جيىن بارىسىندا ءسوز العان بايانداماشى قر مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيى ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى ايتقۇل حاميت امانتايۇلىنىڭ «قر مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەي ەكسپوزيتسياسىنداعى الماتى تاريحى» تاقىرىبىنداعى بايانداماسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
حالىقارالىق يۋنەسكو ۇيىمى الماتى قالاسىنىڭ 1000-جىلدىعىن 2016 ج. مەرەيتويلىق كۇندەر تىزىمىنە ەنگىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعانى بەلگىلى. اعىمداعى جىلدىڭ 5-ءشى تامىز كۇنى قر مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيى الماتى قالاسىنىڭ اكىمدىگىمەن بىرلەسىپ الماتى قالاسىنىڭ 1000 جىلدىعىنا ارنالعان «الماتى – عاسىرلار كۋاسى» اتتى كورمە اشتى.
قر مەملەكەتتىك ورالىق مۋزەيى قورىندا ساقتالعان الماتى قالاسى اۋماعىنان تابىلعان دەرەكتەر نەگىزىندە قۇرىلعان اتالمىش كورمە ەكسپوزيتسياسى ەرتەدەگى جانە ورتا عاسىرلارداعى قالا حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن تانىستىرادى، ياعني كورمە قالا تۇرعىندارىنىڭ، قوناقتاردىڭ قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك استاناسى – الماتى قالاسىنىڭ كونە تاريحىنا جالپى قالىڭ كوپشىلىكتىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى.
جالپى كورمەنىڭ ماقساتى ەرتەدەن – قولا ءداۋىرى، ەرتە تەمىر، ورتا عاسىرلار، XIX ع. (ۆەرنىي ق.) كەزەڭدەردەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى الماتىنىڭ، قالىپتاسۋ، دامۋ وركەندەۋ جولىن كورسەتۋگە سايادى. باعزى ءداستۇر بۇگىنگى ورتا-تۇرمىس ۇدەرىسىنە ۇلاسىپ، وزگەرە، تۇرلەنە دامۋدا. بۇل كورمەنىڭ مىندەتى جانە ەرەكشەلىگى – بۇرىنعى، قازىرگى ءومىردى جانە بولاشاقتى بايلانىستىرا پايىمداۋ. قالا تاريحتىڭ وزەگى، ءتۇرلى ماڭىزدى وقيعالاردىڭ كۋاسى، كاسىپ، شىعارمالىق، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ ورتالىعى بولدى. تاريح تەزىندە قالالار بىردە جەرمەن-جەكسەن بولىپ جويىلسا ۋاقىت وتە كەلە قايتا كوتەرىلىپ، وركەندەدى.
الماتى مادەني، تەحنيكالىق، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك-ساياسي بايلانىس بىتە-قايناعان كۇردەلى قۇرىلىم. كورمە ماتەريالدارى الماتى اۋماعىن مەكەندەگەن ەجەلگى تايپالاردىڭ مادەنيەتىن، ورتا عاسىرلارداعى قالا تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن، ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى قالا مادەنيەتى، وندىرگىش كۇشتەر، قولونەرى، ساۋدا، شارۋاشىلىقتىڭ، عىلىم، ونەر مەن ساۋلەتشىلىكتىڭ دامۋ جولىمەن تانىستارادى.
قالانىڭ 1000 جىلدىق تاريحىنىڭ بۇلتارتپاس دالەلى نۋميزماتيكالىق ماتەريالدار. قالانىڭ وڭتۇستىك اۋماعىنان تابىلعان XIII-XIV عع. كۇمىس مونەتالار الماتىدا تەڭگە سارايلارى بولعاندىعىنىڭ بىردەن-ءبىر دالەلى [1, 50-51 بب،; 2, 264 ب،; 3, 67 ب،; 4, 161-165 بب،; 5, 15 ب.].
الماتى قالاسى مەن قازاقستاننىڭ باستى تاريحي-مادەني ورتالىعى جەتىسۋدىڭ تاريحى ەجەلدەن وزەكتەس، بۇل ءبىرتۇتاس اۋماقتى بولە-جارا قاراۋ مۇمكىن ەمەس. جەتىسۋ – قازاقتاننىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى تاريحي-گەوگرافيالىق اۋماق، سولتۇستىگىندە بالحاش وزەنى، سولتۇستىك-شىعىسىندا – ساسىقكول، الاكول، شىعىسىندا – جوڭعار الاتاۋى، وڭتۇستىك-باتىسىندا – اسپانتاۋمەن (تيان-شان تاۋلارى) شەكتەسىپ، سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە 900 كيلومەتر، باتىستان شىعىسقا قاراي – 800 كيلومەتر شاماسىندا سوزىلادى.
تاريحي-ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر مالىمەتتەرى جەتىسۋدىڭ تابيعات جاعدايى – ەكولوگيالىق ەرەكشەلىگىنە ساي وڭىردە ەرتەدە قولا داۋىرىندە اق وتىرىقشى-كوشپەلى شارۋاشىلىقتىڭ قالىپتاسقانىن كورسەتەدى. جەتىسۋ اۋماعىندا قولا ءداۋىرىنىڭ كوپتەگەن ەسكەرتكىشتەرى: قورىمدىر، قونىستار، جارتاس سۋرەتتەرى انىقتالدى. قورىمدار جەتىسۋدىڭ وڭتۇستىك-باتىسىنداعى قۇلجاباسى جوتاسى مەن شۋ-ىلە تاۋلارى ارالىعىندا، ويجايلاۋ شاتقالى مەن اڭراحاي تاۋلارىندا شوعىرلانسا، جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا ەسكەرتكىشتەر كوكسۋ وزەنى بويىندا، جوڭعار الاتاۋىنىڭ بەتكەيىندە، بايانجۇرەك تاۋىندا، كولساي، شەلەك وزەندەرىنىڭ الابىندا، جەتىسۋدىڭ ورتالىعىندا – تاۋ باۋرايىندا، الماتىعا تاياۋ مايبۇلاق، اقساي ماڭىندا، الماتى قالاسى اۋماعىندا، تاۋلى اۋدانداردا، اسى، ساتى، كەگەن وزەندەرى الابىندا ۇشىراسادى [6, 65-69 بب.]. ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر اسىرەسە الماتى قالاسى اۋماعىندا كوپتەپ سانالادى. ىلە الاتاۋىنىڭ شۇرايلى باۋرايىندا، اسەم تابيعات اياسىنداعى الماتى تىرشىلىككە اسا قولايلى ورتا ەكەندىگى داۋسىز. تاۋ ەتەگىن جايلاعان جۇرتتىڭ جايلاۋى مەن قىستاۋىنىڭ ارالىعى جاقىن – نەبارى 2 كۇن بولسا، بۇنىڭ ءوزى مال شارۋاشىلىعىمەن قاتار وتىرىقشى ەگىنشىلىك – كەشەندى شارۋاشىلىقتىڭ دامىعانىن كورسەتەدى. اعاش، تاس سىندى قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ مولدىعى تۇرعىن جايلار تۇرعىزۋدى جەڭىلدەتتى، تۇراقتى قونىستار پايدا بولدى. ب.ز.د. II مىڭجىلدىقتا اق الماتى اۋماعىن اندروندىق تايپالار مەكەندەگەنى بەلگىلى [7, 79-91 بب.].
الماتى اۋماعىنان تابىلعان كومبەلەر مەن اشىلعان بىرنەشە قونىس جۇرتى بايىرعى تۇرعىنداردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى جايلى كوڭىل قويارلىق مالىمەت بەردى. قالا اۋماعىنداعى قۇرىلىس جۇمىستارى كەزىندە قولا داۋىرىندە قولدانىستا بولعان زاتتار تابىلدى. ارنايى ادەبيەتتە، «كامەنسك» جانە «تۇركىسىب» كومبەسى دەپ كورسەتىلگەن ارتەفاكتىلەر اسا قۇندى دەرەك. «كامەنسكوە پلاتو» دەمالىس ءۇيى اۋماعىندا 1 م تەرەڭدىكتەن «كامەنسك كومبەسى» قاشاۋ، ەكى شوت، قىش ىدىس تابىلعان. «تۇركىسىب كومبەسى» ىلە الاتاۋىنىڭ باۋرايىنداعى «تۇركىسىب» دەمالىس ءۇيى اۋماعىندا تەڭىز دەڭگەيىنەن 1100 م بيىكتىكتە، قۇرىلىس جۇمىسى كەزىندە 3 م. تەرەڭدىكتەن تابىلدى. كومبەدە تاس ساپ، قىش فراگمەنتتەرى، قولادان جاسالعان شۇيدەلى بالتا، شوت، نايزا سۇڭگىسى، پىشاق جانە ءۇش وراق بولعان. بۇل ارتەفاكتىلەردىڭ كەيبىرى ەرتەرەك ب.ز.د. XIV-XII عع. جانە كەيىنگى ب.ز.د. X-VIII عع. مەرزىمدەلەدى [8, 190-208 بب.].
الماتى قالاسىنىڭ سولتۇستىك شەتىنەن تابىلعان ب.ز.د. IX-VIII عع. جاتاتىن تەرەڭقارا قونىسى زەرتتەۋشى ف.پ. گريگورەۆتىڭ پىكىرىنشە ۋاقىتشا قونىس، مەرزىمدىك تىرشىلىك ورنى بولسا كەرەك، قونىستاعى ۇيلەر دوڭگەلەكتەۋ جەرتولە سەكىلدى جوبالانعان. قونىس تۇرعىندارى باقتاشىلىقپەن قاتار وتىرىقشى ەگىنشىلىكپەن، ياعني كەشەندى شارۋاشىلىقپەن اينالىسقان. قونىستان ورنەكتى قىش ىدىس، ءدان ۇككىشتەر، تاس ساپتار تابىلدى. [9, 3-47 بب.]. كورمە ەكسپوزيتسياسىندا تەرەڭقارا، مايبۇلاك، تومەنگى كامەنكا، قارعالىدان تابىلعان قولا داۋىرىندە قولدانىستا بولعان ماتەريالدارمەن قاتار شوت، كەلت، پىشاق سىندى ەڭبەك قۇرالدارى – كەزدەيسوق ولجالار كورسەتىلگەن. [10.].
ب.ز.د. VIII – ب.ز. III عع. ەجەلگى كوشپەلىلەر – ساقتار مادەنيەتىنىڭ بارىنشا گۇلدەنگەن كەزەڭى دەۋگە بولادى. جەتىسۋ، الماتى اۋماعىندا بيىكتىگى 20-30 مەتر، ديامەترى 90-130 مەترگە جەتەتىن «پاتشا وبالارى» ءجيى ۇشىراسادى. ەرتە ساق كەزەڭىنىڭ ايگىلى ەسكەرتكىشى – ب.ز.د. VIII ع. تۇرعىزىلعان بەسشاتىر وباسى. بەسشاتىر قورىمى – جەتىسۋ ساقتارىنىڭ ەتنومادەني جانە كيەلى ورتالىعىنىڭ ءبىرى. ىلە وزەنىنىڭ وڭتۇستىك جاعاسى جەلشاعىر تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى، شىلبىر شاتقالىنا كىرە بەرىستە «التىنەمەل» ۇلتتىق ساياباعى اۋماعىندا ورنالاسقان. قورىم سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي 2 كم، باتىستان شىعىسقا قاراي – 1 كم القاپتا تىزبەكتەلگەن 31 وبادان تۇرادى. قورىم وبالارىن ك.ا. اقىشەۆ باسقارعان ىلە ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى (1957, 1959-1961 جج.) زەرتتەدى. جەر بەتىندەگى، استىنداعى: ءۇيىندى، بورەنە تابىت، جەراستى جولى – ءدالىز، قورشاۋ، جال، ۇستىن سىندى قۇرىلعىلاردان تۇراتىن بەسشاتىر وبالارى ءزاۋلىم ارحيتەكتۋرالىق انسامبل دەۋگە بولادى. وبالاردىڭ سىرتقى (جەر بەتىندەگى) بولىگى ءىرى تاس، قيىرشىق قاباتىنان تۇرادى. وبا ءۇيىندىسى استىندا تيان-شان شىرشاسى بورەنەلەرىنەن قيىلعان كولەمى ۇلكەن كور بولمەلەرى – جەرلەۋ ورنى بولدى. بىرنەشە قاباتتان تۇراتىن ءۇيىندى استىنداعى قۇرعاق ميكروكليمات اعاشتان قيىلعان قۇرىلعىنى ءشىرۋ، بۇلىنۋدەن ساقتاعان. كورمە ەكسپوزيتسياسىندا وبالاردىڭ بىرىندەگى كور بولمەسى – جەرلەۋ ورنى قيما تابىتتىڭ فراگمەنتى – تيان-شان شىرشاسىنىڭ بورەنەلەرى كورسەتىلەدى. سول زامانداعى كۇردەلى قۇرىلىم – كولەمدى جەرلەۋ ورنى جەراستى جولى – ءدالىز، كىرە بەرىس ەسىك ويىعى جانە توبەسى بۋىلعان قامىس، كيىزبەن جابىلعان تابىت. كورمە ەكسپوزيتسياسىندا كور قابىرعاسىنىڭ فراگمەنتى بورەنەلەر قويىلعان. بورەنەلەر مۇقيات جونىلعان، بورەنەنىڭ كەي تۇسىندا بالتا جۇزىنەن قالعان ءىز بايقالادى. كولەمى، قۇرىلىمى، جوبالانۋى جانە اعاش تابىتتىڭ قيۋلاسۋ تەحنيكاسى، كۋلتتىك-عۇرىپتىق قۇرىلعىلاردىڭ سيپاتى جاعىنان العاندا بەسشاتىر ەۆرازيانىڭ كوشپەلى بەكزادالارىنىڭ ءزاۋلىم ەسكەرتكىشتەرىمەن تەڭ تۇسەدى. [11, 291-292 بب.]. وسى ولكەنى زەرتتەگەن اتاقتى عالىم ك.ا. اقىشەۆتىڭ «التىن كيىمدى ادام» تاپقانى جايلى حابار كەزىندە ەلدى ەلەڭ ەتكىزىپ قازاقستاندى الەمگە تانىتتى [12, 132 ب.]. بۇندا ماسەلە التىننان گورى اشەكەي بۇيىمنىڭ مادەني قۇندىلىعىندا دەر ەدىك. «التىن ادامنىڭ» كيىم اشەكەيلەرى ايگىلى سكيف-ءسىبىر اڭ ستيلىندە جاسالعان، ءارى اشەكەيلەردە تاعى اڭدارمەن قاتار قولعا ۇيرەتىلگەن جانۋارلاردىڭ بەينەلەرى ۇشىراسادى. باس كيىمىنىڭ جيەگى الاتاۋدىڭ نوبايى بولسا، توبەسىنە ارقار ءمۇسىنى بەكىتىلگەن. تاۋ ەتەگىندە – باس كيىم جيەگىندە ىزا كەرنەگەن جولبارىستىڭ ءمۇسىنى بار. باس كيىمىنىڭ ماڭداي تۇسىندا قاناتتى سايگۇلىكتەر بەينەلەنگەن. [13, 39-48 بب.]. بۇل كوركەم دۇنيەلەر جيىنتىعى مۇندا ساقتار پاتشاسىنىڭ جەرلەنگەندىگىن اڭعارتادى. «التىن ادام»، ونىڭ كيىمى، قارۋ-جاراعى، اشەكەي بۇيىمدارى جەتىسۋ اۋماعىندا ساقتار تۇسىندا مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەر قالىپتاسقانىن كورسەتەدى. ساق مەملەكەتتىك بىرلەستىگىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى كۇمىس تاباقشاداعى جازۋ. ەگەر بۇعان دەيىن زەرتتەۋشىلەر ساقتار پارسى تىلىندە سويلەدى دەپ كەلسە، تاباقشاداعى جازۋ ساقتاردىڭ تۇركىتىلدى تايپا ەكەندىگىن دالەلدەدى. [14, 38-62 بب،; 15, 176 ب،; 16, 3-215 بب.].
كورمە ەكسپوزيتسياسىنداعى ساق شەبەرلەرىنىڭ كوركەم تۋىندىلارى – الماتى اۋماعىنان تابىلعان كەزدەيسوق ولجالار اسا قۇندى ارتەفاكتىلەر دەۋگە بولادى.
الماتى قالاسى اۋماعىنان تابىلعان ءۇش تاعاندى 8 قازان ايرىقشا دەن قويارلىق تۋىندى. جەتىسۋ وڭىرىنەن جينالعان قازانداردىڭ باستى ەرەكشەلىگى تاعان-بۇتتارى جانۋارلاردىڭ – ارقارلاردىڭ، اتتىڭ اياعىن جۇلقىلاپ تۇرعان كۇشىگەننىڭ (باسى بۇركىت، دەنەسى ارىستان بەينەسىندەگى قۇس) ءمۇسىنى، نەمەسە تەكە، قوي، تۇيەنىڭ اياعى سەكىلدەنىپ پىشىندەلەدى. جارتى سفەرا تۇرىندەگى قازانداردىڭ سىرتقى بەتى كوبىنەسە ەسپە ءجىپ سياقتى ءۇش جولاقپەن بەلدەۋلەنەدى، ەرنەۋ استىنا سىرتى كاننەليۋرا – جولاقتارمەن اسەمدەلگەن دوعا تۇرىندەگى ەكى تۇتقا ءسال كولبەۋلەنە كولدەنەڭىنەن جانە ءدال وسىنداي ەكى تۇتقا تىگىنەن دانەكەرلەنەدى. قازانداردى پىشىنىنە قاراي جىكتەۋگە ساي ەكىنشى توپقا سايكەس كەلەتىن كونۋس تاعاندى قازاندار ادەتتە «سكيفتىك» قازاندار دەپ اتالادى. ءۇشىنشى ءبىر تۇرگە پىشىندەلۋى، كەيبىر دەتالدەرى جاعىنان «سكيفتىك» قازاندارعا ۇقساعانىمەن تاعانى جوق، بالكىم، تەمىر تاعانعا قوندىرىلعان قازاندار جاتسا كەرەك. شۇمەكتى ەكى قازان ءتورتىنشى تۇرگە سايكەس كەلەدى. [17, 19-25 بب.]. سونىمەن قاتار قولا قازاندارمەن بىرگە كومبەلەردەن اراگىدىك قىسقا ءۇش تۇعىرلى شاعىن قازاندار دا ۇشىراسادى [18, 84-89 بب.]. جەتىسۋ وڭىرىنەن تابىلعان ساقتاردىڭ قۇرباندىق ىدىستارى مەن شىراعداندار عۇرىپتىق جورالعىلاردى اتقارۋعا قولدانىلدى. ءتورتبۇرىشتى نەمەسە دوڭگەلەك تاباقشالى شىراعدانداردىڭ ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى ولاردىڭ جەر جانە كوك قۇدايلارىنا تابىنۋ ماقساتىندا قولدانىلۋىمەن بايلانىستى. ساقتاردىڭ الەمنىڭ قۇرىلىمى جونىندە وزىندىك تۇسىنىگى بولدى. [19, 183-196 بب.].
پيراميدا ءپىشىندى تۇعىرلار الەمدىك تاۋ نەمەس الەمدىك اعاش يدەياسىن بايقاتادى، ياعني جەر مەن كوكتى تىگىنەن بايلانىستىرۋشى - الەم كىندىگىنىڭ تولىمدى سيپاتىن قۇرۋشى ۇعىمىنان تۋىنداعان. تۇعىرداعى شارشى نەمەسە دوڭگەلەك ىدىستار كەڭىستىك يدەياسىن بىلدىرسە، بۇرىشتارىندا ساقتاردىڭ تۇسىنىگىندەگى ءداستۇرلى وبرازدار – الەمنىڭ ءتورت جاعىن قورعاۋشىلار (جولبارىس، بارىس، تەكە، وگىزدەر) ورنالاسقان. شىراعداندار ىدىستارىندا جىرتقىشتاردىڭ ءبىرىن-ءبىرى تالاۋى عانا ەمەس، ادامدارمەن شايقاسۋ كورىنىستەرى دە بەينەلەنگەن. جانۋارلاردىڭ جوتالارىنداعى تىك تۇتىكشەلەرگە قويىلعان بىلتە تۇتاندىرىلادى. تاباقشا جيەگىندە بارىس مۇسىنشەلەرى، تاباقتىڭ ورتاسىندا تەكەنى تالاپ جاتقان ەكى ءبورى، جانە ەكى قارعا بەينەلەنگەن شىراعدان ەرمەنساي اۋىلىنان تابىلعان. سونىمەن قاتار 1953 ج. ەسىكتەن جىلقى ونىڭ قاسىندا جۇرەسىنەن وتىرعان ادام مۇسىندەلگەن شىراعدان تابىلدى. 1912 ج. ۇلكەن الماتى مەن پوگانكا وزەندەرىنىڭ ارالىعىنان مىسىق تۇقىمداس قاناتتى ءتورت جىرتقىش مۇسىندەلگەن شىراعدان، بەس مىس قازان كومبەسى تابىلعان [20, 140-146 بب،; 21, 3-17 بب.].
ب.ز.د. III-II عع. قىتاي جازبا دەرەكتەرىندە ءۇيسىن مەملەكەتى ۇلى قىتاي يمپەرياسىمەن تەڭ قارىم-قاتىناس ورناتتى دەگەن مالىمەت بار. ءۇيسىن كۋنبيى (بيلەۋشىلەرى) قىزدارىن كۇيەۋگە بەرىپ تۋىستىق بايلانىس ورناتۋعا تىرىستى. ولار مال شارۋاشىلىعىن وتىرىقشى ەگىنشىلىكپەن ۇشتاستىردى. ۇيسىندەردىڭ ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرىن ا.ن. بەرنشتام، ك. اقىشەۆ، گ.ا. كۋشاەۆ زەرتتەدى. [22, 26-45 بب.]. 1939 جىلى الماتى قالاسىنىڭ باتىسى، قارعالى وزەنىنىڭ بويىنداعى تاۋدىڭ ۇشار باسىندا - 2300 م بيىكتىكتەگى مىڭوشاقتى شاتقالىنىڭ جارتاس قۋىسىنان مۇردە جانە 300-دەن اسا التىن اشەكەي بۇيىم تابىلدى. وسى زاتتار اراسىندا ديادەما، قوس وركەشتى تۇيەنىڭ ءمۇسىنى بەينەلەنگەن ەكى ساقينا، قاناتتى تاۋتەكەلەر پىشىنىندەگى ون توعا، ادامعا قارسى اتىلعان قابان مۇسىندەلگەن سىرعا، جاپىراق ءپىشىندى تىلىكتەر، گۇلشاناق، ءتورت، جەتى، سەگىز جاپىراقتى گۇلدەرگە ۇقساعان توعالار جانە ت.ب. بار. قارعالى كومبەسىنىڭ اشەكەي بۇيىمدارى ب.ز.د. ءىىى-ءىى عع. اڭ ءستيلىن الماستىرعان بەزەندىرۋ ستيلىمەن جاسالعان. ارحەولوگيا عىلىمىندا «قارعالى ديادەماسى» دەپ اتالعان بۇيىم ەرەكشە ءماندى سانالادى، بۇل تۋىندى ۇيسىندەردىڭ كونە نانىم-سەنىمدەرىن پايىمداۋعا جول اشادى. ديادەما تىكبۇرىشتى جۇقا تىلىك ءتارىزدى، وسىمدىك سارىندى كوركەم ورنەككە اڭداردىڭ، قۇستاردىڭ، فانتاستيكالىق توسىن سيپاتتا بەرىلگەن انتروپومورفتى ءتورت ءمۇسىندى بىرىكتىرگەن كوپ فيگۋرالى كومپوزيتسيا ۇيلەسىمدى ورىلگەن عۇرىپتىق باس كيىم اشەكەيى. قارعالى اشەكەيلەرى ب.ز.د. II- I عع. ونەر تۋىندىسى. [23, 23-31 بب،; 24, 158-181 بب.].
كورمەدە ۇيسىندەر مادەنيەتىنىڭ بىرەگەي قۇندىلىقتارى قارعالى ديادەماسى، قىش ىدىس، ەڭبەك قۇرالدارى قويىلعان. VI-ح عع. جەتىسۋ اۋماعى تۇرىك، باتىس تۇرىك، تۇرگەش، قارلۇق قاعاناتىنىڭ بيلىگىندە بولدى. باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ استاناسى شۋ وزەنىنىڭ بويىنداعى سۋياب قالاسى بولسا، قاعاننىڭ جازعى ورداسى تارازدىڭ شىعىسىنداعى مىڭبۇلاقتا ەدى. وسى كەزەڭنىڭ ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرىنەن تابىلعان ماتەريالدار قاعاناتتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، مادەني دەڭگەيىن وتىرىقشى تۇرمىس، قالالاردىڭ دامۋ ۇدەرىسىن كورسەتەدى. باتىس پەن شىعىستى بايلانىستىراتىن ۇلى جىبەك جولى قاعاناتتاردىڭ دامۋىنا ىقپال ەتتى.
تۇركىلەر ومىردەن وتكەن تۋىستارىنىڭ قابىرلەرى جانىنا تاس ءمۇسىن – ۇستىندار قويىپ، قورشاۋلار تۇرعىزدى. بىرتە-بىرتە ءدىني جورالعىلار ىقپالىمەن تاس مۇسىندەر كۋلتى پايدا بولدى. ءتورت بۇرىشتى تاس قورشاۋلاردى جاناي قاتارلاسا ورنالاسقان VI-VIII عع. تاس مۇسىندەر سول كەزەڭنىڭ باستى وقيعالارىن، ەل قورعاعان ەرلەرىن، دۇنيەدەن وتكەن رۋلاستارىن ەستە ۇستاۋ، ۇلىقتاۋ نيەتىنىڭ شىنايى كورىنىسى. يكونوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرى بويىنشا تۇلعاسى، كەسكىن-كەلبەتى ايقىن مۇسىندەر (قولىندا ىدىس، قۇس نەمەسە قارۋى بار) ەجەلگى تۇركىلەردىڭ ءداستۇرلى عۇرىپتىق جورالعىسىن اڭعارتادى.
ۇيمە توبەشىكتەردىڭ، وبالاردىڭ ەتەگىندە، تاس قورشاۋلاردىڭ شىعىس جاعىن الا ورناتىلعان تاس مۇسىندەر VI-IX عع. تۇركىلەردىڭ كۋلتتىك ماندەگى ىرگەلى مادەني مۇراسى.
كورمە ەكسپوزيتسياسىندا VI-IX عع. ارتەفاكتىلەر قىرعاۋىلدى كەشەنىندەگى جەرلەۋ ورنىنان تابىلعان اشەكەي تۇرلەرى: شاشباۋ، بىلەزىك، شەكەلىك، اقتەرەك قورىمى وبالارىنان تابىلعان ات ابزەلدەرى، قارۋ، بەلدىك اشەكەيلەرى جانە كەزدەيسوق ولجالار كورسەتىلەدى. قالالاردىڭ وركەندەۋىندە ۇلى جىبەك جولىنىڭ ماڭىزى زور بولدى. وسى جول بويىندا ورنالاسقان قالالار مەن قىستاق-كەنتتەردە قولونەرى جانداندى، ءتۇرلى تۇرمىستىق بۇيىمدار، كوركەم، باعالى زاتتار ءوندىرىلدى [25, 153-190 بب.]
IX-X عع. تۇسىندا وڭىردە قونىس، قالاشىقتار دامىپ، ەلدى مەكەندەر سانى كوبەيدى، الماتى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني ورتالىققا اينالدى. بۇل كەزەڭدەگى قالالار جوباسى ءتورت بۇرىشقا جاقىنداۋ، ءسال دوڭەستەۋ بولىپ كورىنەدى. الماتى قالاسى اۋماعىندا كىشى الماتى مەن ەسەنتاي وزەندەرى ارالىعىندا، ەسەنتاي، كامەنكا وزەندەرىنىڭ وڭ جاق جاعاسىندا، قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنەن وڭ جاققا قاراي دوڭدە، تەرەڭقارا، اقساي وزەندەرىنىڭ بويىنان انىقتالدى. بۇرىنعى «گورنىي گيگانت» شارۋاشىلىعى اۋماعىنان تابىلعان ءۇيدىڭ تاس وشاعى، تاندىردىڭ، ىدىستىڭ سىنىقتارى IX ع. قولدانىستا بولعان زاتتار (دۋبليتسكي، 1939) [26; 27, 3-4 بب،; 28, 10-25 بب.].
كامەنكا وزەنىنىڭ جاعاسى «تۇركىسىب» دەمالىس ءۇيىنىڭ سولتۇستىك جاعىنداعى، ەسەنتاي، كىشى الماتى وزەندەرى ارالىعىنداعى قونىستا (1922 ج. ۆ.د. گورودەتسكي اشقان) قورا-قوپسى، سۋلاندىرۋ جۇيەسىنىڭ قالدىقتارى، ەگىس الاڭقايى انىقتالىپ، قىش سىنىقتارى، ءدان ۇككىشتەر، مەتالل بۇيىمدار جينالسا، 1978 ج. ۇستا شەبەرحاناسىنىڭ ورنىنان: كورىك، قىش ىدىستار ۇيىلگەن شۇڭقىر، مەتالل قالدىعى، بالتا، كەتپەن، ت.ب. ەڭبەك قۇرالدارى تابىلدى. بۇل مەكەننىڭ كولەمى، كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن قالانعان ۇيلەر، قولونەر بۇيىمدارى، تەڭگە سارايىنىڭ ورنى بۇل جەردە قالا بولعاندىعىنىڭ بۇلتارتپاس دالەلى [29.]. جالپى ەكسپوزيتسيانىڭ «ورتا عاسىرلارداعى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر. VI-XIV عع.» كەشەنى بولىمىندە ورتاعاسىرلىق شەڭگەلدى قالاشىعىنان تابىلعان ماتەريالدار نەگىزىندە جاسالعان تۇرعىن-جاي رەكونسترۋكتسياسى، 1978 جىلى انىقتالعان ۇستا شەبەرحاناسىنىڭ قيراندىسى، سونداي-اق قر موم كوللەكتسياسىنداعى قىش قۇبىر، قىش ىدىس فراگمەنتتەرى، ءدان ۇگىتىلەتىن تەكشە تاس، ساپ، مەتالدان جاسالعان ءتۇرلى ەڭبەك قۇرالدارى، ت.ب. نەگىزىندە جاسالعان ۇستا شەبەرحاناسى، سۋ قۇبىرىنىڭ رەكونسترۋكتسياسى ارقىلى كورسەتىلگەن [30, 10-12 بب.].
جازبا دەرەكتەردە الماتى، الماتۋ، اليمتۋ سىندى اتاۋلار ءجيى ۇشىراسادى. الماتى ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى ەجەلگى تۇركى تىلىندەگى «ءاىتا» (قىزىل جيدەك نەمەسە الما) ۇعىمدى بىلدىرەدى.
الماتى ءسوزى توپونيميستەر گ. قونشاقباەۆ پەن ا. ابدراحمانوۆتىڭ پىكىرىنشە «الما اعاشى كوپ وسكەن جەر»، «المالى مەكەن» نەمەسە «المالى قالا» دەگەن تۇسىنىككە سايادى. وسى اتاۋ جونىندە ە. قويشىباەۆ ا. گولۋبەۆتىڭ «الماتىنىڭ بايىرعى اتاۋى – الماتۋ» دەگەن پىكىرىن قايتالايدى. ا. گولۋبەۆ ۆەرنىيدى كەيدە الماتى دەپ اتايدى; قىرعىزشا (قازاق تىلىندە - رەد.) بۇل ءسوز «الما وسكەن تاۋ» دەپ كورسەتكەنى بەلگىلى [31, 65-69 بب،; 32, 45 ب.]. عۇلاما عالىم شوقان ءۋاليحانوۆ: «الماتۋ… ءوز ساۋداسىمەن بەلگىلى جانە ۇلكەن جول بويىنداعى ستانتسيا» دەگەن مالىمەت قالدىرعان [33, 7-81 بب.].
قالا مادەنيەتى دامۋ دەڭگەيىنىڭ بىردەن-ءبىر كورىنىسى IX-X عع. قالىپتاسىپ كەيىنگى ورتا عاسىرلارعا دەيىن جەتكەن «گورنىي گيگانت»، كەنت-قونىستار جانە الماتىمەن ىرگەلەس (تالعار، شەڭگەلدى جانە ت.ب.) قالالار جۇرتىنان جينالعان ارتەفاكتىلەر، الماتى اۋماعىنان تابىلعان نۋميزماتيكالىق دەرەكتەر بولىپ سانالادى. [34, 67-70 بب.]. سونىمەن قاتار ەكسپوزيتسيانىڭ ورتاعاسىرلىق كەشەنى بولىمىندە – كاتالون اتلاسى قويىلعان. كاتالون اتلاسى – XIV عاسىردا جاسالعان الەم كارتاسى; ورتاعاسىرلىق كارتوگرافيا كاتالون مەكتەبىنىڭ جەتىستىگى بولىپ سانالادى. اتلاستى اراگون پاتشاسى حۋان I-ءدىڭ تاپسىرىسى بويىنشا شامامەن 1375 جىلى ەۆرەي يەگۋدو كرەسكەس پەن ونىڭ ۇلى اۆرامم كرەسكەس پالما-دە-مويوركادا دايىنداعان. فرانتسۋز پاتشاسىنا سىي رەتىندە پاريج كالاسىندا بۇرىننان ساقتالىپ كەلدى (بۇگىندە – فرانتسيا ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا). اۋەل باستا التى پەرگامەنت پاراعىنان قۇرالعان اتلاس كەيىنىرەكتە قاق ورتاسىنان ءبولىنىپ، اعاش تاقتاعا كەرىلدى. اتلاستىڭ ءبىرىنشى پاراعىنداعى ءماتىن كوسموگرافيا، استرونوميا جانە استرولوگيا (اتاپ ايتقاندا، جەردىڭ سفەرالىق ءپىشىنى بەلگىلەنەدى) ماسەلەلەردى قاراستىرادى. ەكىنشى پاراقتا كۇنتىزبە مەن استرونوميالىق مالىمىەتتەر كەلتىرىلگەن. اتلاستىڭ ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى پاراقتارىندا ماركو پولو مەن دجون ماندەۆيلدىڭ تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنداعى ەلدەر تۋرالى مالىمەتتەرى قامتىلعان ءبىرشاما تولىق كارتا – پورتۋلان بەرىلگەن. اراب داستۇرىنە ساي، سولتۇستىك باعىت كارتانىڭ تومەنگى بولىگىندە كورسەتىلگەن. قالالار جالاۋمەن بەلگىلەنگەن.
اتلاستىڭ ورتا ازيا، اسىرەسە ورتاعاسىرلىق قازاقستان تاريحى ءۇشىن ايرىقشا قىزىعۋشىلىق تۋدىراتىن بولىگى – بەسىنشى جانە التىنشى پاراقتار. وندا موڭعول يمپەرياسىنىڭ ۇلىستارى بەينەلەنگەن. سانكت-پەتەربۋرگتىك تاريحشى ا.گ. يۋرچەنكونىڭ پىكىرى بويىنشا، كارتادا موڭعولدىڭ بارلىق ءتورت يەلىگى – جوشى ۇلىسى، يلحان اۋلەتى، شاعاتاي ۇلىسى جانە يۋان يمپەرياسى جانە ءاربىر ۇلىس امىرشىلەرىنىڭ بەينەسى كورسەتىلگەن مىسالى، قىتايدا – قۇبىلاي (1271-1294 جج.), جوشى ۇلىسىندا – جانىبەك (1342-1357 جج.), شاعاتاي ۇلىسىندا – كەبەك (1318-1326 جج.). ۇلىس اۋماقتارىن قالالارمەن ايقىندالعان جانە وندا بيلەۋشى اۋلەتتىڭ بايراعى بەينەلەنگەن.
اتلاستا كەبەك Medeja ەلىنىڭ پاتشاسى رەتىندە اتالعان. Medeja لاتىن تىلىندە «ورتالىق مەملەكەت» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. كاتالون اتلاسىندا شاعاتاي ۇلىسى ءدال سول «ورتالىق مەملەكەت» رەتىندە بەينەلەنگەن. بۇل كەزەڭدە المالىق قالاسى (نەمەسە المالى) وسى مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ مادەني-تاريحي ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولعاندىعى بەلگىلى. كەبەك جانە شاعاتاي ۇلىسى تۋرالى ماروككاندىق جيھانكەز يبن باتۋتا دا باياندايدى. كەبەك-حان - اقسۇيەك، شاعاتاي ۇرپاعى، شاعاتاي ۇلىسىنىڭ حانى (1318-1326 جج.). شاعاتاي تۇقىمى ەسەن-بۇقا دۇنيە سالعاننان كەيىن 1318 جىلى بيلىك كەبەككە كوشتى. كەبەك-حان اقشا جانە اكىمشىلىك رەفورماسىن جۇرگىزدى. ءبولدى. كەبەك كۇللى مەملەكەت اۋماعىندا ءوز اتىنان تيىن سوققان العاشقى حان رەتىندە تاريحتا قالدى. اقشا سارايلارى سامارقاند، بۇقار، تەرمەز شاھارلارىندا بولدى. ول 1321 جىلى اينالامعا ەندىرگەن كۇمىس تيىندار «كەبەك» دەگەن اتپەن بەلگىلى. كارتوگراف اتلاس قۇرۋعا دەيىنگى 80 جىل بۇرىن جازىلعان ماركو پولو كىتابىنداعى مالىمەتتەردى پايدالاندى. اتالمىش ورتاعاسىرلىق كەشەنى ءبولىمى شەڭگەلدى مەكەنىنەن تابىلعان جىبەك ماتا فراگمەنتتەرى (جىبەك ماتا ورنەگى، كەستە سىزباسى، شاعاتاي اۋلەتى تۇسىنداعى XIII-XIV عع. اتقامىنەر كيىمىنىڭ رەكونسترۋكتسياسى), يمپورت بۇيىمدارى، قولا اينا، مەتالل ىدىستار جانە ت.ب. ارتەفاكتىلەرمەن تولىقتىرىلعان.
قالا تاريحىنىڭ ۆەرنىي كەزەڭى (1854-1921 جج.) قالا قۇرىلىسىنىڭ دەڭگەيى، اباتتاندىرىلۋ سيپاتى، ءوندىرىس جانە ساۋدانىڭ دامۋ بارىسى جايلى قر موم قورىنداعى فوتوقۇجاتتار سىر شەرتەدى. 1921 ج. – 1990 ج. قالا الما-اتا دەپ اتالدى. الماتىنىڭ قازىرگى دامۋ ۇدەرىسىن قر موم كوللەكتسياسىنان ىرىكتەلگەن فوتوگالەرەيا ايعاقتايدى. بۇگىنگى الماتى – ورتالىق ازياداعى اسا ءىرى مەگاپوليس، رەسپۋبليكانىڭ قارجى جانە مادەني ورتالىعى. قر موم قوماقتى قور كوللەكتسياسى نەگىزىندە قۇرىلعان بۇل كورمە الماتى قالاسىنىڭ كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىنگى قالىپتاسۋ، دامۋىمەن بايلانىستى ەكونوميكالىق، ساياسي جانە ەتنومادەني ۇدەرىسىندەگى تاريحي ءماندى وقيعالاردى تولىق اشىپ كورسەتەدى دەۋگە بولادى.
ايتقۇل حاميت امانتايۇلى،
قر مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەي
ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى.
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
1. ناستيچ ۆ.ن. الماتۋ - نەيزۆەستنىي مونەتنىي دۆور XIII ۆ. بارتولدوۆسكيە چتەنيا، گود دەسياتىي: تەزيسى دوكلادوۆ ي سووبششەني. م.، 1993. 50-51 بب.
2. ناستيچ ۆ.ن. الماتى - مونەتنىي دۆور XIII ۆەكا. درەۆنوستي پوۆولجيا ي درۋگيح رەگيونوۆ. نۋميزماتيچەسكي سبورنيك. – نيجني نوۆگورود، 2000. ۆىپ. III, ت. 2. 264 بب.
3. ناستيچ ۆ.ن. مونەتنىە دۆورى سرەدنەۆەكوۆوگو كازاحستانا. پامياتنيكي يستوري ي يستوري كۋلتۋرى كازاحستانا. – الما-اتا، 1989. ۆىپ. 4. – 67 ب.
4. پەتروۆ ي.پ.، كامىشەۆ ا.م. الماتى - مونەتنىي دۆور. گوسۋدارستۆو چاگاتايدوۆ. يزۆەستيا ناتسيونالنوي اكادەمي ناۋك رك. سەريا وبششەستۆەننىح ناۋك. №1. – الماتى، 2005. 161-165 بب.
5. يسين ا. ك مونەتنومۋ چەكانۋ الماتى XIII ۆ. – سەميپالاتينسك، 2005. – 15 ب.
6. اگەەۆا ە.ي. نوۆىە داننىە پو ارحەولوگي سەميرەچيا// كسيمك. ت. 80. 1960. 65-69 بب.
7. بەرنشتام ا.ن. پامياتنيكي ستارينى الما-اتينسكوي وبلاستي//ۆەستنيك ان كازسسر. سەريا ارحەولوگيچەسكايا. – الما-اتا، 1948. ۆىپ. 1. № 46. 79-91 بب.
8. بايپاكوۆ ك.م. جەتىسۋ ۆ درەۆنوستي ي سرەدنەۆەكوۆە: ۋربانيزاتسيا ي سرەدنەۆەكوۆىي گورود الماتى // Sھۋqus. – 2004. №1. 190-208 بب.
9. گريگورەۆ ف.پ. يسسلەدوۆانيا پامياتنيكوۆ ارحەولوگي گ. الماتى ي ەە پريگورودوۆ ۆ 1987. – الما-اتا، 1988. 3-47 بب.
10. گريگورەۆ ف.پ.، يسماگيلوۆ ر.ب. ارحەولوگيچەسكيە يسسلەدوۆانيا نا تەرريتوري گ. الما-اتى ۆ 1984 گ. // ارحيۆ يا مون رك. ف. 2, وپ. 2. د. 2045. سۆ. 156. – الما-اتا،
اكيشەۆ ك.ا.، كۋشاەۆ گ.ا. درەۆنيايا كۋلتۋرا ساكوۆ ي ۋسۋنەي دولينى رەكي يلي. – الما-اتا، 1963. 291-292 بب.
12. اكيشەۆ ك.ا. كۋرگان يسسىك. – م.، 1978. – 132 ب.
13. اكيشەۆ ا.ك. يدەولوگيا ساكوۆ سەميرەچيا //كراتكيە سووبششەنيا ينستيتۋتا ارحەولوگي ان سسسر. - م.، 1978. 39-48 بب.
14. اكيشەۆ ا.ك. سكيفسكايا دوروگا ي ۆەليكي شەلكوۆىي پۋت//اكتۋالنىە پروبلەمى كازاحستانسكوگو مونگولوۆەدەنيا: پروشلوە، ناستوياششەە ي پەرسپەكتيۆى. – الماتى، 1999. 38-62 بب.
15. اكيشەۆ ا.ك. يسكۋسستۆو ي ميفولوگيا ساكوۆ. – الما-اتا: ناۋكا، 1984. – 176 ب.
16. اكيشەۆ ك. ا. ساكي سەميرەچيا // ترۋدى ياە ان كاز سسر. ت. 7. – الما-اتا، 3-215 بب.
17. دجۋمابەكوۆا گ.س. و «كلاداح» مەتالليچەسكيح يزدەلي ۆ سەميرەچە // يزۆەستيا مون ان رك. سەريا وبششەستۆەننىح ناۋك. – 1996. №2. 19-25 بب.
18. گريگورەۆ ف.پ.، يسماگيلوۆ ر.ب. نوۆىە ناحودكي برونزوۆىح كوتلوۆ ۆ وكرەستنوستياح الماتى //يستوريا ي ارحەولوگيا سەميرەچيا. – ۆىپ.1. – الماتى، 1999. 84-89 بب.
19. اكيشەۆ ا.ك. نوۆىە حۋدوجەستۆەننىە برونزوۆىە يزدەليا ساكسكوگو ۆرەمەني//پروشلوە كازاحستانا پو ارحەولوگيچەسكيم يستوچنيكام. – الما-اتا، 1976. 183-196 بب.
20. اكيشەۆ ا.ك. جالاۋلينسكي كلاد يلي زولوتو بۋگروۆششيكوۆ//پامياتنيكي يستوري ي كۋلتۋرى كازاحستانا. ۆىپ.5. – الماتى، 1992. 140-146 بب.
21. بايپاكوۆ ك.م. سەميرەچەنسكيە حۋدوجەستۆەننىە برونزى//يزۆەستيا مون ان رك. – 1998. №1. 3-17 بب.
22. اكيشەۆ ك.ا. ەكونوميكا ي وبششەستۆەننىي ستروي يۋجنوگو كازاحستانا ي سەۆەرنوي كيرگيزي ۆ ەپوحۋ ساكوۆ ي ۋسۋنەي (V ۆ. دو ن.ە. - V ۆ. ن.ە.). – م.، 1986. 26-45 بب.
23. بەرنشتام ا.ن. زولوتايا ديادەما يز شامانسكوگو پوگرەبەنيا نا ر. كارگالينكا//كسيمك. – 1940. ۆىپ. V. 23-31 بب.
24. كۋزمينا ە.ە. ديونيس ۋ ۋسۋنەي. و سەمانتيكە كارگالينسكوي ديادەمى//تسەنترالنايا ازيا. نوۆىە پامياتنيكي پيسمەننوستي ي يسكۋسستۆا. م.، 1987. 158-181 بب.
25. بايپاكوۆ ك.م. سرەدنەۆەكوۆىە گورودا كازاحستانا نا ۆەليكوم شەلكوۆوم پۋتي. – الما-اتا، 1998. 153-190 بب.
26. دۋبليتسكي ب.ن. كۋرگاننىي موگيلنيك ۋ الما-اتينسكوگو دوما ماتەري ي رەبەنكا ي كۋرگانى وكرەستنوستەي الما-اتى. – الما-اتا، 1946. ارحيۆ يا، وپ. 2. د. 35. سۆ.3.
27. دۋبليتسكي ب.ن. كراتكي وتچەت ارحەولوگيچەسكوي رازۆەدكي ۆ وكرەستنوستياح الما-اتى. – الما-اتا، 1939. 3-4 بب.
28. بايپاكوۆ ك.م. ناحودكا كلادا كەراميكي نا تەرريتوري الما-اتى // ۆەستنيك ان كازسسر. – 1974. №2. 10-25 بب.
29. گورودەتسكي ۆ.د. درەۆنوستي سەميرەچەنسكوي وبلاستي. 1924 // ارحيۆ يا. وپ.2, د.4. سۆ.131. گريگورەۆ ف.پ. ارحەولوگيچەسكيە پامياتنيكي رايونا الماتى//مارگۋلانوۆسكيە چتەنيا. – الما-اتا، 1989. 261-267 بب.
30. بايپاكوۆ ك.م. سرەدنەۆەكوۆايا گورودسكايا كۋلتۋرا يۋجنوگو كازاحستانا ي سەميرەچيا. – الما-اتا، 1987. 10-12 بب.
31. كويچۋباەۆ ە. كراتكي تولكوۆىي سلوۆار توپونيموۆ كازاحستانا. – ا-اتا، 78-79 بب.
32. كويشيباەۆ ە. قازاقستاننىن جەر-سۋ اتارىسوزدىگى. – الماتى، 1985. – 45 ب.
33. ۆاليحانوۆ چ.چ. زاپيسكي و كيرگيزاح // سوبرانيە سوچينەني ۆ 5 توماح. توم 2. – الما- اتا، 1985. 7-81 بب.
34. كوپىلوۆ ي.ي. موستوۆايا ۋليتسا درەۆنەگو تالگارا (كونەتس XI - ناچالو XIII ۆ.). پامياتنيكي يستوري ي كۋلتۋرى كازاحستانا. – الما-اتا، 1984. 67-70 بب.
