Qazaqstan-2050 «Máńgilik El» Strategııasy, Memlekettik «Mádenı mura» jáne «Halyq tarıh tolqynynda» baǵdarlamalaryn júzege asyrý maqsatynda, Almaty qalasynyń 1000 jyldyǵyna arnalǵan «Almatynyń myńjyldyq tarıhy: arheologııa jáne jazba derekteri» atty Halyqaralyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııasy ótti.
Almaty qalasy Ishki saıasat basqarmasynyń qoldaýymen «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi uıymdastyrǵan konferenııanyń maqsaty – Almaty qalasy tarıhynyń kókjıegin keńeıtý jáne jańa ǵylymı derekterdi jınaý, ǵalymdardyń ataýly másele boıynsha tájirıbe almasýyna jaǵdaı jasaý, Almatynyń myń jyldyqtarǵa tamyr tartqan tarıhy tereń qala ekendigin ǵylymı dáleldeý. Jıyn barysynda sóz alǵan baıandamashy QR Memlekettik ortalyq mýzeıi Arheologııa ortalyǵynyń jetekshisi Aıtqul Hamıt Amantaıulynyń «QR Memlekettik ortalyq mýzeı ekspozıııasyndaǵy Almaty tarıhy» taqyrybyndaǵy baıandamasyn usynyp otyrmyz.
Halyqaralyq IýNESKO uıymy Almaty qalasynyń 1000-jyldyǵyn 2016 j. mereıtoılyq kúnder tizimine engizý týraly sheshim qabyldaǵany belgili. Aǵymdaǵy jyldyń 5-shi tamyz kúni QR Memlekettik ortalyq mýzeıi Almaty qalasynyń Ákimdigimen birlesip Almaty qalasynyń 1000 jyldyǵyna arnalǵan «Almaty – ǵasyrlar kýási» atty kórme ashty.
QR Memlekettik oralyq mýzeıi qorynda saqtalǵan Almaty qalasy aýmaǵynan tabylǵan derekter negizinde qurylǵan atalmysh kórme ekspozıııasy ertedegi jáne orta ǵasyrlardaǵy qala halqynyń turmys-tirshiligimen tanystyrady, ıaǵnı kórme qala turǵyndarynyń, qonaqtardyń Qazaqstannyń Ońtústik astanasy – Almaty qalasynyń kóne tarıhyna jalpy qalyń kópshiliktiń qyzyǵýshylyǵyn arttyrady.
Jalpy kórmeniń maqsaty erteden – qola dáýiri, erte temir, orta ǵasyrlar, XIX ǵ. (Vernyı q.) kezeńderden búgingi kúnge deıingi Almatynyń, qalyptasý, damý órkendeý jolyn kórsetýge saıady. Baǵzy dástúr búgingi orta-turmys úderisine ulasyp, ózgere, túrlene damýda. Bul kórmeniń mindeti jáne ereksheligi – burynǵy, qazirgi ómirdi jáne bolashaqty baılanystyra paıymdaý. Qala tarıhtyń ózegi, túrli mańyzdy oqıǵalardyń kýási, kásip, shyǵarmalyq, bilim men ǵylymnyń ortalyǵy boldy. Tarıh tezinde qalalar birde jermen-jeksen bolyp joıylsa ýaqyt óte kele qaıta kóterilip, órkendedi.
Almaty mádenı, tehnıkalyq, ekonomıkalyq, áleýmettik-saıası baılanys bite-qaınaǵan kúrdeli qurylym. Kórme materıaldary Almaty aýmaǵyn mekendegen ejelgi taıpalardyń mádenıetin, orta ǵasyrlardaǵy qala turǵyndarynyń turmys-tirshiligin, Uly Jibek joly boıyndaǵy qala mádenıeti, óndirgish kúshter, qolóneri, saýda, sharýashylyqtyń, ǵylym, óner men sáýletshiliktiń damý jolymen tanystarady.
Qalanyń 1000 jyldyq tarıhynyń bultartpas dáleli nýmızmatıkalyq materıaldar. Qalanyń ońtústik aýmaǵynan tabylǵan XIII-XIV ǵǵ. kúmis monetalar Almatyda teńge saraılary bolǵandyǵynyń birden-bir dáleli [1, 50-51 bb,; 2, 264 b,; 3, 67 b,; 4, 161-165 bb,; 5, 15 b.].
Almaty qalasy men Qazaqstannyń basty tarıhı-mádenı ortalyǵy Jetisýdyń tarıhy ejelden ózektes, bul birtutas aýmaqty bóle-jara qaraý múmkin emes. Jetisý – Qazaqtannyń ońtústik-shyǵysyndaǵy tarıhı-geografııalyq aýmaq, soltústiginde Balhash ózeni, soltústik-shyǵysynda – Sasyqkól, Alakól, shyǵysynda – Jońǵar Alataýy, ońtústik-batysynda – Aspantaýmen (Tıan-Shan taýlary) shektesip, soltústikten ońtústikke 900 kılometr, batystan shyǵysqa qaraı – 800 kılometr shamasynda sozylady.
Tarıhı-arheologııalyq zertteýler málimetteri Jetisýdyń tabıǵat jaǵdaıy – ekologııalyq ereksheligine saı óńirde ertede qola dáýirinde aq otyryqshy-kóshpeli sharýashylyqtyń qalyptasqanyn kórsetedi. Jetisý aýmaǵynda qola dáýiriniń kóptegen eskertkishteri: qorymdyr, qonystar, jartas sýretteri anyqtaldy. Qorymdar Jetisýdyń ońtústik-batysyndaǵy Quljabasy jotasy men Shý-Ile taýlary aralyǵynda, Oıjaılaý shatqaly men Ańrahaı taýlarynda shoǵyrlansa, Jetisýdyń soltústik-shyǵysynda eskertkishter Kóksý ózeni boıynda, Jońǵar Alataýynyń betkeıinde, Baıanjúrek taýynda, Kólsaı, Shelek ózenderiniń alabynda, Jetisýdyń ortalyǵynda – taý baýraıynda, Almatyǵa taıaý Maıbulaq, Aqsaı mańynda, Almaty qalasy aýmaǵynda, taýly aýdandarda, Asy, Saty, Kegen ózenderi alabynda ushyrasady [6, 65-69 bb.]. Arheologııalyq eskertkishter ásirese Almaty qalasy aýmaǵynda kóptep sanalady. Ile Alataýynyń shuraıly baýraıynda, ásem tabıǵat aıasyndaǵy Almaty tirshilikke asa qolaıly orta ekendigi daýsyz. Taý etegin jaılaǵan jurttyń jaılaýy men qystaýynyń aralyǵy jaqyn – nebary 2 kún bolsa, bunyń ózi mal sharýashylyǵymen qatar otyryqshy eginshilik – keshendi sharýashylyqtyń damyǵanyn kórsetedi. Aǵash, tas syndy qurylys materıaldarynyń moldyǵy turǵyn jaılar turǵyzýdy jeńildetti, turaqty qonystar paıda boldy. B.z.d. II myńjyldyqta aq Almaty aýmaǵyn androndyq taıpalar mekendegeni belgili [7, 79-91 bb.].
Almaty aýmaǵynan tabylǵan kómbeler men ashylǵan birneshe qonys jurty baıyrǵy turǵyndardyń turmys-tirshiligi jaıly kóńil qoıarlyq málimet berdi. Qala aýmaǵyndaǵy qurylys jumystary kezinde qola dáýirinde qoldanysta bolǵan zattar tabyldy. Arnaıy ádebıette, «Kamensk» jáne «Túrkisib» kómbesi dep kórsetilgen artefaktiler asa qundy derek. «Kamenskoe plato» demalys úıi aýmaǵynda 1 m tereńdikten «Kamensk kómbesi» qashaý, eki shot, qysh ydys tabylǵan. «Túrkisib kómbesi» Ile Alataýynyń baýraıyndaǵy «Túrkisib» demalys úıi aýmaǵynda teńiz deńgeıinen 1100 m bıiktikte, qurylys jumysy kezinde 3 m. tereńdikten tabyldy. Kómbede tas sap, qysh fragmentteri, qoladan jasalǵan shúıdeli balta, shot, naıza súńgisi, pyshaq jáne úsh oraq bolǵan. Bul artefaktilerdiń keıbiri erterek b.z.d. XIV-XII ǵǵ. jáne keıingi b.z.d. X-VIII ǵǵ. merzimdeledi [8, 190-208 bb.].
Almaty qalasynyń soltústik shetinen tabylǵan b.z.d. IX-VIII ǵǵ. jatatyn Tereńqara qonysy zertteýshi F.P. Grıgorevtiń pikirinshe ýaqytsha qonys, merzimdik tirshilik orny bolsa kerek, qonystaǵy úıler dóńgelekteý jertóle sekildi jobalanǵan. Qonys turǵyndary baqtashylyqpen qatar otyryqshy eginshilikpen, ıaǵnı keshendi sharýashylyqpen aınalysqan. Qonystan órnekti qysh ydys, dán úkkishter, tas saptar tabyldy. [9, 3-47 bb.]. Kórme ekspozıııasynda Tereńqara, Maıbulak, Tómengi Kamenka, Qarǵalydan tabylǵan qola dáýirinde qoldanysta bolǵan materıaldarmen qatar shot, kelt, pyshaq syndy eńbek quraldary – kezdeısoq oljalar kórsetilgen. [10.].
B.z.d. VIII – b.z. III ǵǵ. ejelgi kóshpeliler – saqtar mádenıetiniń barynsha gúldengen kezeńi deýge bolady. Jetisý, Almaty aýmaǵynda bıiktigi 20-30 metr, dıametri 90-130 metrge jetetin «Patsha obalary» jıi ushyrasady. Erte saq kezeńiniń áıgili eskertkishi – b.z.d. VIII ǵ. turǵyzylǵan Besshatyr obasy. Besshatyr qorymy – Jetisý saqtarynyń etnomádenı jáne kıeli ortalyǵynyń biri. Ile ózeniniń ońtústik jaǵasy Jelshaǵyr taýynyń etegindegi, Shylbyr shatqalyna kire beriste «Altynemel» Ulttyq saıabaǵy aýmaǵynda ornalasqan. Qorym soltústikten ońtústikke qaraı 2 km, batystan shyǵysqa qaraı – 1 km alqapta tizbektelgen 31 obadan turady. Qorym obalaryn K.A. Aqyshev basqarǵan Ile arheologııalyq ekspedıııasy (1957, 1959-1961 jj.) zerttedi. Jer betindegi, astyndaǵy: úıindi, bórene tabyt, jerasty joly – dáliz, qorshaý, jal, ustyn syndy qurylǵylardan turatyn Besshatyr obalary záýlim arhıtektýralyq ansambl deýge bolady. Obalardyń syrtqy (jer betindegi) bóligi iri tas, qıyrshyq qabatynan turady. Oba úıindisi astynda Tıan-Shan shyrshasy bórenelerinen qıylǵan kólemi úlken kór bólmeleri – jerleý orny boldy. Birneshe qabattan turatyn úıindi astyndaǵy qurǵaq mıkroklımat aǵashtan qıylǵan qurylǵyny shirý, búlinýden saqtaǵan. Kórme ekspozıııasynda obalardyń birindegi kór bólmesi – jerleý orny qıma tabyttyń fragmenti – tıan-shan shyrshasynyń bóreneleri kórsetiledi. Sol zamandaǵy kúrdeli qurylym – kólemdi jerleý orny jerasty joly – dáliz, kire beris esik oıyǵy jáne tóbesi býylǵan qamys, kıizben jabylǵan tabyt. Kórme ekspozıııasynda kór qabyrǵasynyń fragmenti bóreneler qoıylǵan. Bóreneler muqııat jonylǵan, bóreneniń keı tusynda balta júzinen qalǵan iz baıqalady. Kólemi, qurylymy, jobalanýy jáne aǵash tabyttyń qııýlasý tehnıkasy, kýlttik-ǵuryptyq qurylǵylardyń sıpaty jaǵynan alǵanda Besshatyr Evrazııanyń kóshpeli bekzadalarynyń záýlim eskertkishterimen teń túsedi. [11, 291-292 bb.]. Osy ólkeni zerttegen ataqty ǵalym K.A. Aqyshevtiń «altyn kıimdi adam» tapqany jaıly habar kezinde eldi eleń etkizip Qazaqstandy álemge tanytty [12, 132 b.]. Bunda másele altynnan góri áshekeı buıymnyń mádenı qundylyǵynda der edik. «Altyn adamnyń» kıim áshekeıleri áıgili skıf-sibir ań stılinde jasalǵan, ári áshekeılerde taǵy ańdarmen qatar qolǵa úıretilgen janýarlardyń beıneleri ushyrasady. Bas kıiminiń jıegi Alataýdyń nobaıy bolsa, tóbesine arqar músini bekitilgen. Taý eteginde – bas kıim jıeginde yza kernegen jolbarystyń músini bar. Bas kıiminiń mańdaı tusynda qanatty sáıgúlikter beınelengen. [13, 39-48 bb.]. Bul kórkem dúnıeler jıyntyǵy munda saqtar patshasynyń jerlengendigin ańǵartady. «Altyn adam», onyń kıimi, qarý-jaraǵy, áshekeı buıymdary Jetisý aýmaǵynda saqtar tusynda memlekettik birlestikter qalyptasqanyn kórsetedi. Saq memlekettik birlestiginiń taǵy bir dáleli kúmis tabaqshadaǵy jazý. Eger buǵan deıin zertteýshiler saqtar parsy tilinde sóıledi dep kelse, tabaqshadaǵy jazý saqtardyń túrkitildi taıpa ekendigin dáleldedi. [14, 38-62 bb,; 15, 176 b,; 16, 3-215 bb.].
Kórme ekspozıııasyndaǵy saq sheberleriniń kórkem týyndylary – Almaty aýmaǵynan tabylǵan kezdeısoq oljalar asa qundy artefaktiler deýge bolady.
Almaty qalasy aýmaǵynan tabylǵan úsh taǵandy 8 qazan aıryqsha den qoıarlyq týyndy. Jetisý óńirinen jınalǵan qazandardyń basty ereksheligi taǵan-buttary janýarlardyń – arqarlardyń, attyń aıaǵyn julqylap turǵan kúshigenniń (basy búrkit, denesi arystan beınesindegi qus) músini, nemese teke, qoı, túıeniń aıaǵy sekildenip pishindeledi. Jarty sfera túrindegi qazandardyń syrtqy beti kóbinese espe jip sııaqty úsh jolaqpen beldeýlenedi, erneý astyna syrty kannelıýra – jolaqtarmen ásemdelgen doǵa túrindegi eki tutqa sál kólbeýlene kóldeneńinen jáne dál osyndaı eki tutqa tiginen dánekerlenedi. Qazandardy pishinine qaraı jikteýge saı ekinshi topqa sáıkes keletin konýs taǵandy qazandar ádette «skıftik» qazandar dep atalady. Úshinshi bir túrge pishindelýi, keıbir detalderi jaǵynan «skıftik» qazandarǵa uqsaǵanymen taǵany joq, bálkim, temir taǵanǵa qondyrylǵan qazandar jatsa kerek. Shúmekti eki qazan tórtinshi túrge sáıkes keledi. [17, 19-25 bb.]. Sonymen qatar qola qazandarmen birge kómbelerden aragidik qysqa úsh tuǵyrly shaǵyn qazandar da ushyrasady [18, 84-89 bb.]. Jetisý óńirinen tabylǵan saqtardyń qurbandyq ydystary men shyraǵdandar ǵuryptyq joralǵylardy atqarýǵa qoldanyldy. Tórtburyshty nemese dóńgelek tabaqshaly shyraǵdandardyń bir-birinen aıyrmashylyǵy olardyń jer jáne kók qudaılaryna tabyný maqsatynda qoldanylýymen baılanysty. Saqtardyń álemniń qurylymy jóninde ózindik túsinigi boldy. [19, 183-196 bb.].
Pıramıda pishindi tuǵyrlar álemdik taý nemes álemdik aǵash ıdeıasyn baıqatady, ıaǵnı jer men kókti tiginen baılanystyrýshy - Álem kindiginiń tolymdy sıpatyn qurýshy uǵymynan týyndaǵan. Tuǵyrdaǵy sharshy nemese dóńgelek ydystar keńistik ıdeıasyn bildirse, buryshtarynda saqtardyń túsinigindegi dástúrli obrazdar – álemniń tórt jaǵyn qorǵaýshylar (jolbarys, barys, teke, ógizder) ornalasqan. Shyraǵdandar ydystarynda jyrtqyshtardyń birin-biri talaýy ǵana emes, adamdarmen shaıqasý kórinisteri de beınelengen. Janýarlardyń jotalaryndaǵy tik tútikshelerge qoıylǵan bilte tutandyrylady. Tabaqsha jıeginde barys músinsheleri, tabaqtyń ortasynda tekeni talap jatqan eki bóri, jáne eki qarǵa beınelengen shyraǵdan Ermensaı aýylynan tabylǵan. Sonymen qatar 1953 j. Esikten jylqy onyń qasynda júresinen otyrǵan adam músindelgen shyraǵdan tabyldy. 1912 j. Úlken Almaty men Poganka ózenderiniń aralyǵynan mysyq tuqymdas qanatty tórt jyrtqysh músindelgen shyraǵdan, bes mys qazan kómbesi tabylǵan [20, 140-146 bb,; 21, 3-17 bb.].
B.z.d. III-II ǵǵ. Qytaı jazba derekterinde Úısin memleketi Uly Qytaı ımperııasymen teń qarym-qatynas ornatty degen málimet bar. Úısin kýnbıi (bıleýshileri) qyzdaryn kúıeýge berip týystyq baılanys ornatýǵa tyrysty. Olar mal sharýashylyǵyn otyryqshy eginshilikpen ushtastyrdy. Úısinderdiń arheologııalyq eskertkishterin A.N. Bernshtam, K. Aqyshev, G.A. Kýshaev zerttedi. [22, 26-45 bb.]. 1939 jyly Almaty qalasynyń batysy, Qarǵaly ózeniniń boıyndaǵy taýdyń ushar basynda - 2300 m bıiktiktegi Myńoshaqty shatqalynyń jartas qýysynan múrde jáne 300-den asa altyn áshekeı buıym tabyldy. Osy zattar arasynda dıadema, qos órkeshti túıeniń músini beınelengen eki saqına, qanatty taýtekeler pishinindegi on toǵa, adamǵa qarsy atylǵan qaban músindelgen syrǵa, japyraq pishindi tilikter, gúlshanaq, tórt, jeti, segiz japyraqty gúlderge uqsaǵan toǵalar jáne t.b. bar. Qarǵaly kómbesiniń áshekeı buıymdary b.z.d. III-II ǵǵ. ań stılin almastyrǵan bezendirý stılimen jasalǵan. Arheologııa ǵylymynda «Qarǵaly dıademasy» dep atalǵan buıym erekshe mándi sanalady, bul týyndy úısinderdiń kóne nanym-senimderin paıymdaýǵa jol ashady. Dıadema tikburyshty juqa tilik tárizdi, ósimdik saryndy kórkem órnekke ańdardyń, qustardyń, fantastıkalyq tosyn sıpatta berilgen antropomorfty tórt músindi biriktirgen kóp fıgýraly kompozıııa úılesimdi órilgen ǵuryptyq bas kıim áshekeıi. Qarǵaly áshekeıleri b.z.d. II- I ǵǵ. óner týyndysy. [23, 23-31 bb,; 24, 158-181 bb.].
Kórmede úısinder mádenıetiniń biregeı qundylyqtary Qarǵaly dıademasy, qysh ydys, eńbek quraldary qoıylǵan. VI-H ǵǵ. Jetisý aýmaǵy Túrik, Batys túrik, Túrgesh, Qarluq qaǵanatynyń bıliginde boldy. Batys túrik qaǵanatynyń astanasy Shý ózeniniń boıyndaǵy Sýıab qalasy bolsa, qaǵannyń jazǵy ordasy Tarazdyń shyǵysyndaǵy Myńbulaqta edi. Osy kezeńniń arheologııalyq eskertkishterinen tabylǵan materıaldar qaǵanattyń áleýmettik-ekonomıkalyq, mádenı deńgeıin otyryqshy turmys, qalalardyń damý úderisin kórsetedi. Batys pen shyǵysty baılanystyratyn Uly Jibek joly qaǵanattardyń damýyna yqpal etti.
Túrkiler ómirden ótken týystarynyń qabirleri janyna tas músin – ustyndar qoıyp, qorshaýlar turǵyzdy. Birte-birte dinı joralǵylar yqpalymen tas músinder kýlti paıda boldy. Tórt buryshty tas qorshaýlardy janaı qatarlasa ornalasqan VI-VIII ǵǵ. tas músinder sol kezeńniń basty oqıǵalaryn, el qorǵaǵan erlerin, dúnıeden ótken rýlastaryn este ustaý, ulyqtaý nıetiniń shynaıy kórinisi. Ikonografııalyq erekshelikteri boıynsha tulǵasy, keskin-kelbeti aıqyn músinder (qolynda ydys, qus nemese qarýy bar) ejelgi túrkilerdiń dástúrli ǵuryptyq joralǵysyn ańǵartady.
Úıme tóbeshikterdiń, obalardyń eteginde, tas qorshaýlardyń shyǵys jaǵyn ala ornatylǵan tas músinder VI-IX ǵǵ. túrkilerdiń kýlttik mándegi irgeli mádenı murasy.
Kórme ekspozıııasynda VI-IX ǵǵ. artefaktiler Qyrǵaýyldy keshenindegi jerleý ornynan tabylǵan áshekeı túrleri: shashbaý, bilezik, shekelik, Aqterek qorymy obalarynan tabylǵan at ábzelderi, qarý, beldik áshekeıleri jáne kezdeısoq oljalar kórsetiledi. Qalalardyń órkendeýinde Uly Jibek jolynyń mańyzy zor boldy. Osy jol boıynda ornalasqan qalalar men qystaq-kentterde qolóneri jandandy, túrli turmystyq buıymdar, kórkem, baǵaly zattar óndirildi [25, 153-190 bb.]
IX-X ǵǵ. tusynda óńirde qonys, qalashyqtar damyp, eldi mekender sany kóbeıdi, Almaty saıası, ekonomıkalyq jáne mádenı ortalyqqa aınaldy. Bul kezeńdegi qalalar jobasy tórt buryshqa jaqyndaý, sál dóńesteý bolyp kórinedi. Almaty qalasy aýmaǵynda Kishi Almaty men Esentaı ózenderi aralyǵynda, Esentaı, Kamenka ózenderiniń oń jaq jaǵasynda, Qazaq Ulttyq ýnıversıtetinen oń jaqqa qaraı dóńde, Tereńqara, Aqsaı ózenderiniń boıynan anyqtaldy. Burynǵy «Gornyı Gıgant» sharýashylyǵy aýmaǵynan tabylǵan úıdiń tas oshaǵy, tandyrdyń, ydystyń synyqtary IX ǵ. qoldanysta bolǵan zattar (Dýblıkıı, 1939) [26; 27, 3-4 bb,; 28, 10-25 bb.].
Kamenka ózeniniń jaǵasy «Túrkisib» demalys úıiniń soltústik jaǵyndaǵy, Esentaı, Kishi Almaty ózenderi aralyǵyndaǵy qonysta (1922 j. V.D. Gorodekıı ashqan) qora-qopsy, sýlandyrý júıesiniń qaldyqtary, egis alańqaıy anyqtalyp, qysh synyqtary, dán úkkishter, metall buıymdar jınalsa, 1978 j. usta sheberhanasynyń ornynan: kórik, qysh ydystar úıilgen shuńqyr, metall qaldyǵy, balta, ketpen, t.b. eńbek quraldary tabyldy. Bul mekenniń kólemi, kúıdirilgen kirpishten qalanǵan úıler, qolóner buıymdary, teńge saraıynyń orny bul jerde qala bolǵandyǵynyń bultartpas dáleli [29.]. Jalpy ekspozıııanyń «Orta ǵasyrlardaǵy arheologııalyq eskertkishter. VI-XIV ǵǵ.» kesheni bóliminde ortaǵasyrlyq Sheńgeldi qalashyǵynan tabylǵan materıaldar negizinde jasalǵan turǵyn-jaı rekonstrýkııasy, 1978 jyly anyqtalǵan usta sheberhanasynyń qırandysy, sondaı-aq QR MOM kollekııasyndaǵy qysh qubyr, qysh ydys fragmentteri, dán úgitiletin tekshe tas, sap, metaldan jasalǵan túrli eńbek quraldary, t.b. negizinde jasalǵan usta sheberhanasy, sý qubyrynyń rekonstrýkııasy arqyly kórsetilgen [30, 10-12 bb.].
Jazba derekterde Almaty, Almatý, Alımtý syndy ataýlar jıi ushyrasady. Almaty sóziniń etımologııasy ejelgi túrki tilindegi «aita» (qyzyl jıdek nemese alma) uǵymdy bildiredi.
Almaty sózi toponımıster G. Qonshaqbaev pen A. Abdrahmanovtyń pikirinshe «alma aǵashy kóp ósken jer», «almaly meken» nemese «almaly qala» degen túsinikke saıady. Osy ataý jóninde E. Qoıshybaev A. Golýbevtiń «Almatynyń baıyrǵy ataýy – Almatý» degen pikirin qaıtalaıdy. A. Golýbev Vernyıdy keıde Almaty dep ataıdy; qyrǵyzsha (qazaq tilinde - red.) bul sóz «alma ósken taý» dep kórsetkeni belgili [31, 65-69 bb,; 32, 45 b.]. Ǵulama ǵalym Shoqan Ýálıhanov: «Almatý… óz saýdasymen belgili jáne úlken jol boıyndaǵy stanııa» degen málimet qaldyrǵan [33, 7-81 bb.].
Qala mádenıeti damý deńgeıiniń birden-bir kórinisi IX-X ǵǵ. qalyptasyp keıingi orta ǵasyrlarǵa deıin jetken «Gornyı gıgant», kent-qonystar jáne Almatymen irgeles (Talǵar, Sheńgeldi jáne t.b.) qalalar jurtynan jınalǵan artefaktiler, Almaty aýmaǵynan tabylǵan nýmızmatıkalyq derekter bolyp sanalady. [34, 67-70 bb.]. Sonymen qatar ekspozıııanyń ortaǵasyrlyq kesheni bóliminde – Katalon atlasy qoıylǵan. Katalon atlasy – XIV ǵasyrda jasalǵan álem kartasy; ortaǵasyrlyq kartografııa katalon mektebiniń jetistigi bolyp sanalady. Atlasty Aragon patshasy Hýan I-diń tapsyrysy boıynsha shamamen 1375 jyly evreı Iegýdo Kreskes pen onyń uly Avramm Kreskes Palma-de-Moıorkada daıyndaǵan. Franýz patshasyna syı retinde Parıj kalasynda burynnan saqtalyp keldi (búginde – Franııa Ulttyq kitaphanasynda). Áýel basta alty pergament paraǵynan quralǵan atlas keıinirekte qaq ortasynan bólinip, aǵash taqtaǵa kerildi. Atlastyń birinshi paraǵyndaǵy mátin kosmografııa, astronomııa jáne astrologııa (atap aıtqanda, Jerdiń sferalyq pishini belgilenedi) máselelerdi qarastyrady. Ekinshi paraqta kúntizbe men astronomııalyq málimietter keltirilgen. Atlastyń úshinshi jáne tórtinshi paraqtarynda Marko Polo men Djon Mandevıldiń teńizdiń arǵy jaǵyndaǵy elder týraly málimetteri qamtylǵan birshama tolyq karta – portýlan berilgen. Arab dástúrine saı, soltústik baǵyt kartanyń tómengi bóliginde kórsetilgen. Qalalar jalaýmen belgilengen.
Atlastyń Orta Azııa, ásirese ortaǵasyrlyq Qazaqstan tarıhy úshin aıryqsha qyzyǵýshylyq týdyratyn bóligi – besinshi jáne altynshy paraqtar. Onda Mońǵol ımperııasynyń ulystary beınelengen. Sankt-Peterbýrgtik tarıhshy A.G. Iýrchenkonyń pikiri boıynsha, kartada mońǵoldyń barlyq tórt ıeligi – Joshy ulysy, Ilhan áýleti, Shaǵataı ulysy jáne Iýan ımperııasy jáne árbir ulys ámirshileriniń beınesi kórsetilgen mysaly, Qytaıda – Qubylaı (1271-1294 jj.), Joshy ulysynda – Jánibek (1342-1357 jj.), Shaǵataı ulysynda – Kebek (1318-1326 jj.). Ulys aýmaqtaryn qalalarmen aıqyndalǵan jáne onda bıleýshi áýlettiń baıraǵy beınelengen.
Atlasta Kebek Medeja eliniń patshasy retinde atalǵan. Medeja latyn tilinde «ortalyq memleket» degen uǵymdy bildiredi. Katalon atlasynda Shaǵataı ulysy dál sol «ortalyq memleket» retinde beınelengen. Bul kezeńde Almalyq qalasy (nemese Almaly) osy memlekettik qurylymnyń mádenı-tarıhı ortalyqtarynyń biri bolǵandyǵy belgili. Kebek jáne Shaǵataı ulysy týraly marokkandyq jıhankez Ibn Batýta da baıandaıdy. Kebek-han - aqsúıek, Shaǵataı urpaǵy, Shaǵataı ulysynyń hany (1318-1326 jj.). Shaǵataı tuqymy Esen-Buqa dúnıe salǵannan keıin 1318 jyly bılik Kebekke kóshti. Kebek-han aqsha jáne ákimshilik reformasyn júrgizdi. bóldi. Kebek kúlli memleket aýmaǵynda óz atynan tıyn soqqan alǵashqy han retinde tarıhta qaldy. Aqsha saraılary Samarqand, Buqar, Termez shaharlarynda boldy. Ol 1321 jyly aınalamǵa endirgen kúmis tıyndar «Kebek» degen atpen belgili. Kartograf atlas qurýǵa deıingi 80 jyl buryn jazylǵan Marko Polo kitabyndaǵy málimetterdi paıdalandy. Atalmysh ortaǵasyrlyq kesheni bólimi Sheńgeldi mekeninen tabylǵan jibek mata fragmentteri (jibek mata órnegi, keste syzbasy, shaǵataı áýleti tusyndaǵy XIII-XIV ǵǵ. atqaminer kıiminiń rekonstrýkııasy), ımport buıymdary, qola aına, metall ydystar jáne t.b. artefaktilermen tolyqtyrylǵan.
Qala tarıhynyń Vernyı kezeńi (1854-1921 jj.) qala qurylysynyń deńgeıi, abattandyrylý sıpaty, óndiris jáne saýdanyń damý barysy jaıly QR MOM qoryndaǵy fotoqujattar syr shertedi. 1921 j. – 1990 j. qala Alma-Ata dep ataldy. Almatynyń qazirgi damý úderisin QR MOM kollekııasynan iriktelgen fotogalereıa aıǵaqtaıdy. Búgingi Almaty – Ortalyq Azııadaǵy asa iri megapolıs, respýblıkanyń qarjy jáne mádenı ortalyǵy. QR MOM qomaqty qor kollekııasy negizinde qurylǵan bul kórme Almaty qalasynyń kóne zamannan búginge deıingi qalyptasý, damýymen baılanysty ekonomıkalyq, saıası jáne etnomádenı úderisindegi tarıhı mándi oqıǵalardy tolyq ashyp kórsetedi deýge bolady.
Aıtqul Hamıt Amantaıuly,
QR Memlekettik ortalyq mýzeı
Arheologııa ortalyǵynyń jetekshisi.
PAIDALANǴAN ÁDEBIETTER:
1. Nastıch V.N. Almatý - neızvestnyı monetnyı dvor XIII v. Bartoldovskıe chtenııa, god desıatyı: Tezısy dokladov ı soobenıı. M., 1993. 50-51 bb.
2. Nastıch V.N. Almaty - monetnyı dvor XIII veka. Drevnostı Povoljıa ı drýgıh regıonov. Nýmızmatıcheskıı sbornık. – Nıjnıı Novgorod, 2000. Vyp. III, t. 2. 264 bb.
3. Nastıch V.N. Monetnye dvory srednevekovogo Kazahstana. Pamıatnıkı ıstorıı ı ıstorıı kýltýry Kazahstana. – Alma-Ata, 1989. Vyp. 4. – 67 b.
4. Petrov I.P., Kamyshev A.M. Almaty - monetnyı dvor. Gosýdarstvo Chagataıdov. Izvestııa Naıonalnoı Akademıı naýk RK. Serııa obestvennyh naýk. №1. – Almaty, 2005. 161-165 bb.
5. Isın A. K monetnomý chekaný Almaty XIII v. – Semıpalatınsk, 2005. – 15 b.
6. Ageeva E.I. Novye dannye po arheologıı Semırechıa// KSIIMK. T. 80. 1960. 65-69 bb.
7. Bernshtam A.N. Pamıatnıkı starıny Alma-Atınskoı oblastı//Vestnık AN KazSSR. Serııa arheologıcheskaıa. – Alma-Ata, 1948. Vyp. 1. № 46. 79-91 bb.
8. Baıpakov K.M. Jetysý v drevnostı ı srednevekove: ýrbanızaııa ı srednevekovyı gorod Almaty // Shýqus. – 2004. №1. 190-208 bb.
9. Grıgorev F.P. Issledovanııa pamıatnıkov arheologıı g. Almaty ı ee prıgorodov v 1987. – Alma-Ata, 1988. 3-47 bb.
10. Grıgorev F.P., Ismagılov R.B. Arheologıcheskıe ıssledovanııa na terrıtorıı g. Alma-Aty v 1984 g. // Arhıv IA MON RK. F. 2, op. 2. d. 2045. sv. 156. – Alma-Ata,
Akıshev K.A., Kýshaev G.A. Drevnıaıa kýltýra sakov ı ýsýneı dolıny rekı Ilı. – Alma-Ata, 1963. 291-292 bb.
12. Akıshev K.A. Kýrgan Issyk. – M., 1978. – 132 b.
13. Akıshev A.K. Ideologııa sakov Semırechıa //Kratkıe soobenııa Instıtýta arheologıı AN SSSR. - M., 1978. 39-48 bb.
14. Akıshev A.K. Skıfskaıa doroga ı Velıkıı shelkovyı pýt//Aktýalnye problemy kazahstanskogo mongolovedenııa: proshloe, nastoıaee ı perspektıvy. – Almaty, 1999. 38-62 bb.
15. Akıshev A.K. Iskýsstvo ı mıfologııa sakov. – Alma-Ata: Naýka, 1984. – 176 b.
16. Akıshev K. A. Sakı Semırechıa // Trýdy IIAE AN Kaz SSR. T. 7. – Alma-Ata, 3-215 bb.
17. Djýmabekova G.S. O «kladah» metallıcheskıh ızdelıı v Semıreche // Izvestııa MON AN RK. Serııa obestvennyh naýk. – 1996. №2. 19-25 bb.
18. Grıgorev F.P., Ismagılov R.B. Novye nahodkı bronzovyh kotlov v okrestnostıah Almaty //Istorııa ı arheologııa Semırechıa. – Vyp.1. – Almaty, 1999. 84-89 bb.
19. Akıshev A.K. Novye hýdojestvennye bronzovye ızdelııa sakskogo vremenı//Proshloe Kazahstana po arheologıcheskım ıstochnıkam. – Alma-Ata, 1976. 183-196 bb.
20. Akıshev A.K. Jalaýlınskıı klad ılı zoloto býgrovıkov//Pamıatnıkı ıstorıı ı kýltýry Kazahstana. Vyp.5. – Almaty, 1992. 140-146 bb.
21. Baıpakov K.M. Semırechenskıe hýdojestvennye bronzy//Izvestııa MON AN RK. – 1998. №1. 3-17 bb.
22. Akıshev K.A. Ekonomıka ı obestvennyı stroı Iýjnogo Kazahstana ı Severnoı Kırgızıı v epohý sakov ı ýsýneı (V v. do n.e. - V v. n.e.). – M., 1986. 26-45 bb.
23. Bernshtam A.N. Zolotaıa dıadema ız shamanskogo pogrebenııa na r. Kargalınka//KSIIMK. – 1940. Vyp. V. 23-31 bb.
24. Kýzmına E.E. Dıonıs ý ýsýneı. O semantıke Kargalınskoı dıademy//entralnaıa Azııa. Novye pamıatnıkı pısmennostı ı ıskýsstva. M., 1987. 158-181 bb.
25. Baıpakov K.M. Srednevekovye goroda Kazahstana na Velıkom Shelkovom pýtı. – Alma-Ata, 1998. 153-190 bb.
26. Dýblıkıı B.N. Kýrgannyı mogılnık ý Alma-Atınskogo Doma materı ı rebenka ı kýrgany okrestnosteı Alma-Aty. – Alma-Ata, 1946. Arhıv IA, Op. 2. d. 35. Sv.3.
27. Dýblıkıı B.N. Kratkıı otchet arheologıcheskoı razvedkı v okrestnostıah Alma-Aty. – Alma-Ata, 1939. 3-4 bb.
28. Baıpakov K.M. Nahodka klada keramıkı na terrıtorıı Alma-Aty // Vestnık AN KazSSR. – 1974. №2. 10-25 bb.
29. Gorodekıı V.D. Drevnostı Semırechenskoı oblastı. 1924 // Arhıv IA. Op.2, d.4. sv.131. Grıgorev F.P. Arheologıcheskıe pamıatnıkı raıona Almaty//Margýlanovskıe chtenııa. – Alma-Ata, 1989. 261-267 bb.
30. Baıpakov K.M. Srednevekovaıa gorodskaıa kýltýra Iýjnogo Kazahstana ı Semırechıa. – Alma-Ata, 1987. 10-12 bb.
31. Koıchýbaev E. Kratkıı tolkovyı slovar toponımov Kazahstana. – A-Ata, 78-79 bb.
32. Koıshıbaev E. Qazaqstannyn jer-sý atarysozdigi. – Almaty, 1985. – 45 b.
33. Valıhanov Ch.Ch. Zapıskı o kırgızah // Sobranıe sochınenıı v 5 tomah. Tom 2. – Alma- Ata, 1985. 7-81 bb.
34. Kopylov I.I. Mostovaıa ýlıa drevnego Talgara (kone XI - nachalo XIII v.). Pamıatnıkı ıstorıı ı kýltýry Kazahstana. – Alma-Ata, 1984. 67-70 bb.
