QR Memlekettık ortalyq muzei ekspozisiiasyndaǧy Almaty tarihy

Qazaqstan-2050 «Mäŋgılık El» Strategiiasy, Memlekettık «Mädeni mūra» jäne «Halyq tarih tolqynynda» baǧdarlamalaryn jüzege asyru maqsatynda, Almaty qalasynyŋ 1000 jyldyǧyna arnalǧan «Almatynyŋ myŋjyldyq tarihy: arheologiia jäne jazba derekterı» atty Halyqaralyq ǧylymi-täjıribelık konferensiiasy öttı. Almaty qalasy Işkı saiasat basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı ūiymdastyrǧan konferensiianyŋ maqsaty – Almaty qalasy tarihynyŋ kökjiegın keŋeitu jäne jaŋa ǧylymi derekterdı jinau, ǧalymdardyŋ atauly mäsele boiynşa täjıribe almasuyna jaǧdai jasau, Almatynyŋ myŋ jyldyqtarǧa tamyr tartqan tarihy tereŋ qala ekendıgın ǧylymi däleldeu. Jiyn barysynda söz alǧan baiandamaşy QR Memlekettık ortalyq muzeiı Arheologiia ortalyǧynyŋ jetekşısı Aitqūl Hamit Amantaiūlynyŋ «QR Memlekettık ortalyq muzei ekspozisiiasyndaǧy Almaty tarihy» taqyrybyndaǧy baiandamasyn ūsynyp otyrmyz. 

Halyqaralyq IýNESKO ūiymy Almaty qalasynyŋ 1000-jyldyǧyn 2016 j. mereitoilyq künder tızımıne engızu turaly şeşım qabyldaǧany belgılı. Aǧymdaǧy jyldyŋ 5-şı tamyz künı QR Memlekettık ortalyq muzeiı Almaty qalasynyŋ Äkımdıgımen bırlesıp Almaty qalasynyŋ 1000 jyldyǧyna arnalǧan «Almaty – ǧasyrlar kuäsı» atty körme aşty.

QR Memlekettık oralyq muzeiı qorynda saqtalǧan Almaty qalasy aumaǧynan tabylǧan derekter negızınde qūrylǧan atalmyş körme ekspozisiiasy ertedegı jäne orta ǧasyrlardaǧy qala halqynyŋ tūrmys-tırşılıgımen tanystyrady, iaǧni körme qala tūrǧyndarynyŋ, qonaqtardyŋ Qazaqstannyŋ Oŋtüstık astanasy – Almaty qalasynyŋ köne tarihyna jalpy qalyŋ köpşılıktıŋ qyzyǧuşylyǧyn arttyrady.

Jalpy körmenıŋ maqsaty erteden – qola däuırı, erte temır, orta ǧasyrlar, XIX ǧ. (Vernyi q.) kezeŋderden bügıngı künge deiıngı Almatynyŋ, qalyptasu, damu örkendeu jolyn körsetuge saiady. Baǧzy dästür bügıngı orta-tūrmys üderısıne ūlasyp, özgere, türlene damuda. Būl körmenıŋ mındetı jäne erekşelıgı – būrynǧy, qazırgı ömırdı jäne bolaşaqty bailanystyra paiymdau. Qala tarihtyŋ özegı, türlı maŋyzdy oqiǧalardyŋ kuäsı, käsıp, şyǧarmalyq, bılım men ǧylymnyŋ ortalyǧy boldy. Tarih tezınde qalalar bırde jermen-jeksen bolyp joiylsa uaqyt öte kele qaita köterılıp, örkendedı.

Almaty mädeni, tehnikalyq, ekonomikalyq, äleumettık-saiasi bailanys bıte-qainaǧan kürdelı qūrylym. Körme materialdary Almaty aumaǧyn mekendegen ejelgı taipalardyŋ mädenietın, orta ǧasyrlardaǧy qala tūrǧyndarynyŋ tūrmys-tırşılıgın, Ūly Jıbek joly boiyndaǧy qala mädenietı, öndırgış küşter, qolönerı, sauda, şaruaşylyqtyŋ, ǧylym, öner men säuletşılıktıŋ damu jolymen tanystarady.

Qalanyŋ 1000 jyldyq tarihynyŋ būltartpas dälelı numizmatikalyq materialdar. Qalanyŋ oŋtüstık aumaǧynan tabylǧan XIII-XIV ǧǧ. kümıs monetalar Almatyda teŋge sarailary bolǧandyǧynyŋ bırden-bır dälelı [1, 50-51 bb,; 2, 264 b,; 3, 67 b,; 4, 161-165 bb,; 5, 15 b.].

Almaty qalasy men Qazaqstannyŋ basty tarihi-mädeni ortalyǧy Jetısudyŋ tarihy ejelden özektes, būl bırtūtas aumaqty böle-jara qarau mümkın emes. Jetısu – Qazaqtannyŋ oŋtüstık-şyǧysyndaǧy tarihi-geografiialyq aumaq, soltüstıgınde Balhaş özenı, soltüstık-şyǧysynda – Sasyqköl, Alaköl, şyǧysynda – Joŋǧar Alatauy, oŋtüstık-batysynda – Aspantaumen (Tian-Şan taulary) şektesıp, soltüstıkten oŋtüstıkke 900 kilometr, batystan şyǧysqa qarai – 800 kilometr şamasynda sozylady.

Tarihi-arheologiialyq zertteuler mälımetterı Jetısudyŋ tabiǧat jaǧdaiy – ekologiialyq erekşelıgıne sai öŋırde ertede qola däuırınde aq otyryqşy-köşpelı şaruaşylyqtyŋ qalyptasqanyn körsetedı. Jetısu aumaǧynda qola däuırınıŋ köptegen eskertkışterı: qorymdyr, qonystar, jartas suretterı anyqtaldy. Qorymdar Jetısudyŋ oŋtüstık-batysyndaǧy Qūljabasy jotasy men Şu-Ile taulary aralyǧynda, Oijailau şatqaly men Aŋrahai taularynda şoǧyrlansa, Jetısudyŋ soltüstık-şyǧysynda eskertkışter Köksu özenı boiynda, Joŋǧar Alatauynyŋ betkeiınde, Baianjürek tauynda, Kölsai, Şelek özenderınıŋ alabynda, Jetısudyŋ ortalyǧynda – tau bauraiynda, Almatyǧa taiau Maibūlaq, Aqsai maŋynda, Almaty qalasy aumaǧynda, tauly audandarda, Asy, Saty, Kegen özenderı alabynda ūşyrasady [6, 65-69 bb.]. Arheologiialyq eskertkışter äsırese Almaty qalasy aumaǧynda köptep sanalady. Ile Alatauynyŋ şūraily bauraiynda, äsem tabiǧat aiasyndaǧy  Almaty tırşılıkke asa qolaily orta ekendıgı dausyz. Tau etegın jailaǧan jūrttyŋ jailauy men qystauynyŋ aralyǧy jaqyn – nebary 2 kün bolsa, būnyŋ özı mal şaruaşylyǧymen qatar otyryqşy egınşılık – keşendı şaruaşylyqtyŋ damyǧanyn körsetedı. Aǧaş, tas syndy qūrylys materialdarynyŋ moldyǧy tūrǧyn jailar tūrǧyzudy jeŋıldettı, tūraqty qonystar paida boldy. B.z.d. II myŋjyldyqta aq Almaty aumaǧyn androndyq taipalar mekendegenı belgılı [7, 79-91 bb.].

Almaty aumaǧynan tabylǧan kömbeler men aşylǧan bırneşe qonys jūrty baiyrǧy tūrǧyndardyŋ tūrmys-tırşılıgı jaily köŋıl qoiarlyq mälımet berdı. Qala aumaǧyndaǧy qūrylys jūmystary kezınde qola däuırınde qoldanysta bolǧan zattar tabyldy. Arnaiy ädebiette, «Kamensk» jäne «Türkısıb» kömbesı dep körsetılgen artefaktıler asa qūndy derek.  «Kamenskoe plato» demalys üiı aumaǧynda 1 m tereŋdıkten «Kamensk kömbesı» qaşau, ekı şot, qyş ydys tabylǧan. «Türkısıb kömbesı» Ile Alatauynyŋ bauraiyndaǧy «Türkısıb» demalys üiı aumaǧynda teŋız deŋgeiınen 1100 m biıktıkte, qūrylys jūmysy kezınde 3 m. tereŋdıkten tabyldy. Kömbede tas sap, qyş fragmentterı, qoladan jasalǧan şüidelı balta, şot, naiza süŋgısı, pyşaq jäne üş oraq bolǧan. Būl artefaktılerdıŋ keibırı erterek b.z.d. XIV-XII ǧǧ. jäne keiıngı b.z.d. X-VIII ǧǧ. merzımdeledı [8, 190-208 bb.].

Almaty qalasynyŋ soltüstık şetınen tabylǧan b.z.d. IX-VIII ǧǧ. jatatyn Tereŋqara qonysy zertteuşı F.P. Grigorevtıŋ pıkırınşe uaqytşa qonys, merzımdık tırşılık orny bolsa kerek, qonystaǧy üiler döŋgelekteu jertöle sekıldı jobalanǧan. Qonys tūrǧyndary baqtaşylyqpen qatar otyryqşy egınşılıkpen, iaǧni keşendı şaruaşylyqpen ainalysqan. Qonystan örnektı qyş ydys, dän ükkışter, tas saptar tabyldy. [9, 3-47 bb.]. Körme ekspozisiiasynda Tereŋqara, Maibūlak, Tömengı Kamenka, Qarǧalydan tabylǧan qola däuırınde qoldanysta bolǧan materialdarmen qatar şot, kelt, pyşaq syndy eŋbek qūraldary – kezdeisoq oljalar körsetılgen. [10.].

B.z.d. VIII – b.z. III ǧǧ. ejelgı köşpelıler – saqtar mädenietınıŋ barynşa güldengen kezeŋı deuge bolady. Jetısu, Almaty aumaǧynda biıktıgı 20-30 metr, diametrı 90-130 metrge jetetın «Patşa obalary» jiı ūşyrasady. Erte saq kezeŋınıŋ äigılı eskertkışı – b.z.d. VIII ǧ. tūrǧyzylǧan Besşatyr obasy. Besşatyr qorymy – Jetısu saqtarynyŋ etnomädeni jäne kielı ortalyǧynyŋ bırı. Ile özenınıŋ oŋtüstık jaǧasy Jelşaǧyr tauynyŋ etegındegı, Şylbyr şatqalyna kıre berıste «Altynemel» Ūlttyq saiabaǧy aumaǧynda ornalasqan. Qorym soltüstıkten oŋtüstıkke qarai 2 km, batystan şyǧysqa qarai – 1 km alqapta tızbektelgen 31 obadan tūrady. Qorym obalaryn K.A. Aqyşev basqarǧan Ile arheologiialyq ekspedisiiasy (1957, 1959-1961 jj.) zerttedı. Jer betındegı, astyndaǧy: üiındı, börene tabyt, jerasty joly – dälız, qorşau, jal, ūstyn syndy qūrylǧylardan tūratyn Besşatyr obalary zäulım arhitekturalyq ansambl deuge bolady. Obalardyŋ syrtqy (jer betındegı) bölıgı ırı tas, qiyrşyq qabatynan tūrady. Oba üiındısı astynda Tian-Şan şyrşasy börenelerınen qiylǧan kölemı ülken kör bölmelerı – jerleu orny boldy. Bırneşe qabattan tūratyn üiındı astyndaǧy qūrǧaq mikroklimat aǧaştan qiylǧan qūrylǧyny şıru, bülınuden saqtaǧan. Körme ekspozisiiasynda obalardyŋ bırındegı kör bölmesı – jerleu orny qima tabyttyŋ fragmentı – tian-şan şyrşasynyŋ börenelerı körsetıledı. Sol zamandaǧy kürdelı qūrylym – kölemdı jerleu orny jerasty joly – dälız, kıre berıs esık oiyǧy jäne töbesı buylǧan qamys, kiızben jabylǧan tabyt. Körme ekspozisiiasynda kör qabyrǧasynyŋ fragmentı böreneler qoiylǧan. Böreneler mūqiiat jonylǧan, börenenıŋ kei tūsynda balta jüzınen qalǧan ız baiqalady. Kölemı, qūrylymy, jobalanuy jäne aǧaş tabyttyŋ qiiulasu tehnikasy, kulttık-ǧūryptyq qūrylǧylardyŋ sipaty jaǧynan alǧanda Besşatyr Evraziianyŋ köşpelı bekzadalarynyŋ zäulım eskertkışterımen teŋ tüsedı. [11, 291-292 bb.]. Osy ölkenı zerttegen ataqty ǧalym K.A. Aqyşevtıŋ «altyn kiımdı adam» tapqany jaily habar kezınde eldı eleŋ etkızıp Qazaqstandy älemge tanytty [12, 132 b.]. Būnda mäsele altynnan görı äşekei būiymnyŋ mädeni qūndylyǧynda der edık. «Altyn adamnyŋ» kiım äşekeilerı äigılı skif-sıbır aŋ stilınde jasalǧan, ärı äşekeilerde taǧy aŋdarmen qatar qolǧa üiretılgen januarlardyŋ beinelerı ūşyrasady. Bas kiımınıŋ jiegı Alataudyŋ nobaiy bolsa, töbesıne arqar müsını bekıtılgen. Tau etegınde – bas kiım jiegınde yza kernegen jolbarystyŋ müsını bar. Bas kiımınıŋ maŋdai tūsynda qanatty säigülıkter beinelengen. [13, 39-48 bb.]. Būl körkem dünieler jiyntyǧy mūnda saqtar patşasynyŋ jerlengendıgın aŋǧartady. «Altyn adam», onyŋ kiımı, qaru-jaraǧy, äşekei būiymdary Jetısu aumaǧynda saqtar tūsynda memlekettık bırlestıkter qalyptasqanyn körsetedı. Saq memlekettık bırlestıgınıŋ taǧy bır dälelı kümıs tabaqşadaǧy jazu. Eger būǧan deiın zertteuşıler saqtar parsy tılınde söiledı dep kelse, tabaqşadaǧy jazu saqtardyŋ türkıtıldı taipa ekendıgın däleldedı. [14, 38-62 bb,; 15, 176 b,; 16, 3-215 bb.].

Körme ekspozisiiasyndaǧy saq şeberlerınıŋ körkem tuyndylary – Almaty aumaǧynan tabylǧan kezdeisoq oljalar asa qūndy artefaktıler deuge bolady.

Almaty qalasy aumaǧynan tabylǧan üş taǧandy 8 qazan airyqşa den qoiarlyq tuyndy. Jetısu öŋırınen jinalǧan qazandardyŋ basty erekşelıgı taǧan-būttary januarlardyŋ – arqarlardyŋ, attyŋ aiaǧyn jūlqylap tūrǧan küşıgennıŋ (basy bürkıt, denesı arystan beinesındegı qūs) müsını, nemese teke, qoi, tüienıŋ aiaǧy sekıldenıp pışındeledı. Jarty sfera türındegı qazandardyŋ syrtqy betı köbınese espe jıp siiaqty üş jolaqpen beldeulenedı, erneu astyna syrty kanneliura – jolaqtarmen äsemdelgen doǧa türındegı ekı tūtqa säl kölbeulene köldeneŋınen jäne däl osyndai ekı tūtqa tıgınen dänekerlenedı. Qazandardy pışınıne qarai jıkteuge sai ekınşı topqa säikes keletın konus taǧandy qazandar ädette «skiftık» qazandar dep atalady. Üşınşı bır türge pışındeluı, keibır detalderı jaǧynan «skiftık» qazandarǧa ūqsaǧanymen taǧany joq, bälkım, temır taǧanǧa qondyrylǧan qazandar jatsa kerek. Şümektı ekı qazan törtınşı türge säikes keledı. [17, 19-25 bb.]. Sonymen qatar qola qazandarmen bırge kömbelerden aragıdık qysqa üş tūǧyrly şaǧyn qazandar da ūşyrasady [18, 84-89 bb.]. Jetısu öŋırınen tabylǧan saqtardyŋ qūrbandyq ydystary men şyraǧdandar ǧūryptyq joralǧylardy atqaruǧa qoldanyldy. Törtbūryşty nemese döŋgelek tabaqşaly şyraǧdandardyŋ bır-bırınen aiyrmaşylyǧy olardyŋ jer jäne kök qūdailaryna tabynu maqsatynda qoldanyluymen bailanysty. Saqtardyŋ älemnıŋ qūrylymy jönınde özındık tüsınıgı boldy. [19, 183-196 bb.].

Piramida pışındı tūǧyrlar älemdık tau nemes älemdık aǧaş ideiasyn baiqatady, iaǧni jer men köktı tıgınen bailanystyruşy - Älem kındıgınıŋ tolymdy sipatyn qūruşy ūǧymynan tuyndaǧan. Tūǧyrdaǧy şarşy nemese döŋgelek ydystar keŋıstık ideiasyn bıldırse, būryştarynda saqtardyŋ tüsınıgındegı dästürlı obrazdar – älemnıŋ tört jaǧyn qorǧauşylar (jolbarys, barys, teke, ögızder) ornalasqan. Şyraǧdandar ydystarynda jyrtqyştardyŋ bırın-bırı talauy ǧana emes, adamdarmen şaiqasu körınısterı de beinelengen. Januarlardyŋ jotalaryndaǧy tık tütıkşelerge qoiylǧan bılte tūtandyrylady. Tabaqşa jiegınde barys müsınşelerı, tabaqtyŋ ortasynda tekenı talap jatqan ekı börı, jäne ekı qarǧa beinelengen şyraǧdan Ermensai auylynan tabylǧan. Sonymen qatar 1953 j. Esıkten jylqy onyŋ qasynda jüresınen otyrǧan adam müsındelgen şyraǧdan tabyldy. 1912 j. Ülken Almaty men Poganka özenderınıŋ aralyǧynan mysyq tūqymdas qanatty tört jyrtqyş müsındelgen şyraǧdan, bes mys qazan kömbesı tabylǧan [20, 140-146 bb,; 21, 3-17 bb.].

B.z.d. III-II ǧǧ. Qytai jazba derekterınde Üisın memleketı Ūly Qytai imperiiasymen teŋ qarym-qatynas ornatty degen mälımet bar. Üisın kunbiı (bileuşılerı) qyzdaryn küieuge berıp tuystyq bailanys ornatuǧa tyrysty. Olar mal şaruaşylyǧyn otyryqşy egınşılıkpen ūştastyrdy. Üisınderdıŋ arheologiialyq eskertkışterın A.N. Bernştam, K. Aqyşev, G.A. Kuşaev zerttedı. [22,  26-45 bb.]. 1939 jyly Almaty qalasynyŋ batysy, Qarǧaly özenınıŋ boiyndaǧy taudyŋ ūşar basynda - 2300 m biıktıktegı Myŋoşaqty şatqalynyŋ jartas quysynan mürde jäne 300-den asa altyn äşekei būiym tabyldy. Osy zattar arasynda diadema, qos örkeştı tüienıŋ müsını beinelengen ekı saqina, qanatty tautekeler pışınındegı on toǧa, adamǧa qarsy atylǧan qaban müsındelgen syrǧa, japyraq pışındı tılıkter, gülşanaq, tört, jetı, segız japyraqty gülderge ūqsaǧan toǧalar jäne t.b. bar. Qarǧaly kömbesınıŋ äşekei būiymdary b.z.d. III-II ǧǧ. aŋ stilın almastyrǧan bezendıru stilımen jasalǧan. Arheologiia ǧylymynda «Qarǧaly diademasy» dep atalǧan būiym erekşe mändı sanalady, būl tuyndy üisınderdıŋ köne nanym-senımderın paiymdauǧa jol aşady. Diadema tıkbūryşty jūqa tılık tärızdı, ösımdık saryndy körkem örnekke aŋdardyŋ, qūstardyŋ, fantastikalyq tosyn sipatta berılgen antropomorfty tört müsındı bırıktırgen köp figuraly kompozisiia üilesımdı örılgen ǧūryptyq bas kiım äşekeiı. Qarǧaly äşekeilerı b.z.d. II- I ǧǧ. öner tuyndysy. [23, 23-31 bb,; 24, 158-181 bb.].

Körmede üisınder mädenietınıŋ bıregei qūndylyqtary Qarǧaly diademasy, qyş ydys, eŋbek qūraldary qoiylǧan. VI-H ǧǧ. Jetısu aumaǧy Türık, Batys türık, Türgeş, Qarlūq qaǧanatynyŋ bilıgınde boldy. Batys türık qaǧanatynyŋ astanasy Şu özenınıŋ boiyndaǧy Suiab qalasy bolsa, qaǧannyŋ jazǧy ordasy Tarazdyŋ şyǧysyndaǧy Myŋbūlaqta edı. Osy kezeŋnıŋ arheologiialyq eskertkışterınen tabylǧan materialdar qaǧanattyŋ äleumettık-ekonomikalyq, mädeni deŋgeiın otyryqşy tūrmys, qalalardyŋ damu üderısın körsetedı. Batys pen şyǧysty bailanystyratyn Ūly Jıbek joly qaǧanattardyŋ damuyna yqpal ettı.

Türkıler ömırden ötken tuystarynyŋ qabırlerı janyna tas müsın – ūstyndar qoiyp, qorşaular tūrǧyzdy. Bırte-bırte dıni joralǧylar yqpalymen tas müsınder kultı paida boldy. Tört būryşty tas qorşaulardy janai qatarlasa ornalasqan VI-VIII ǧǧ. tas müsınder sol kezeŋnıŋ basty oqiǧalaryn, el qorǧaǧan erlerın, dünieden ötken rulastaryn este ūstau, ūlyqtau nietınıŋ şynaiy körınısı. İkonografiialyq erekşelıkterı boiynşa tūlǧasy, keskın-kelbetı aiqyn müsınder (qolynda ydys, qūs nemese qaruy bar) ejelgı türkılerdıŋ dästürlı ǧūryptyq joralǧysyn aŋǧartady.

Üime töbeşıkterdıŋ, obalardyŋ etegınde, tas qorşaulardyŋ şyǧys jaǧyn ala ornatylǧan tas müsınder VI-IX ǧǧ. türkılerdıŋ kulttık mändegı ırgelı mädeni mūrasy.

Körme ekspozisiiasynda VI-IX ǧǧ. artefaktıler Qyrǧauyldy keşenındegı jerleu ornynan tabylǧan äşekei türlerı: şaşbau, bılezık, şekelık, Aqterek qorymy obalarynan tabylǧan at äbzelderı, qaru, beldık äşekeilerı jäne kezdeisoq oljalar körsetıledı. Qalalardyŋ örkendeuınde Ūly Jıbek jolynyŋ maŋyzy zor boldy. Osy jol boiynda ornalasqan qalalar men qystaq-kentterde qolönerı jandandy, türlı tūrmystyq būiymdar, körkem, baǧaly zattar öndırıldı [25, 153-190 bb.]

IX-X ǧǧ. tūsynda öŋırde qonys, qalaşyqtar damyp, eldı mekender sany köbeidı, Almaty saiasi, ekonomikalyq jäne mädeni ortalyqqa ainaldy. Būl kezeŋdegı qalalar jobasy tört būryşqa jaqyndau, säl döŋesteu bolyp körınedı. Almaty qalasy aumaǧynda Kışı Almaty men Esentai özenderı aralyǧynda, Esentai, Kamenka özenderınıŋ oŋ jaq jaǧasynda, Qazaq Ūlttyq universitetınen oŋ jaqqa qarai döŋde, Tereŋqara, Aqsai özenderınıŋ boiynan anyqtaldy. Būrynǧy «Gornyi Gigant» şaruaşylyǧy aumaǧynan tabylǧan üidıŋ tas oşaǧy, tandyrdyŋ, ydystyŋ synyqtary IX ǧ. qoldanysta bolǧan zattar (Dubliskii, 1939) [26;  27, 3-4 bb,; 28, 10-25 bb.].

Kamenka özenınıŋ jaǧasy «Türkısıb» demalys üiınıŋ soltüstık jaǧyndaǧy, Esentai, Kışı Almaty özenderı aralyǧyndaǧy qonysta (1922 j. V.D. Gorodeskii aşqan) qora-qopsy, sulandyru jüiesınıŋ qaldyqtary, egıs alaŋqaiy anyqtalyp, qyş synyqtary, dän ükkışter, metall būiymdar jinalsa, 1978 j. ūsta şeberhanasynyŋ ornynan: körık, qyş ydystar üiılgen şūŋqyr, metall qaldyǧy, balta, ketpen, t.b. eŋbek qūraldary tabyldy. Būl mekennıŋ kölemı, küidırılgen kırpışten qalanǧan üiler, qolöner būiymdary, teŋge saraiynyŋ orny būl jerde qala bolǧandyǧynyŋ būltartpas dälelı [29.]. Jalpy ekspozisiianyŋ «Orta ǧasyrlardaǧy arheologiialyq eskertkışter. VI-XIV ǧǧ.» keşenı bölımınde ortaǧasyrlyq Şeŋgeldı qalaşyǧynan tabylǧan materialdar negızınde jasalǧan tūrǧyn-jai rekonstruksiiasy, 1978 jyly anyqtalǧan ūsta şeberhanasynyŋ qirandysy, sondai-aq QR MOM kolleksiiasyndaǧy qyş qūbyr, qyş ydys fragmentterı, dän ügıtıletın tekşe tas, sap, metaldan jasalǧan türlı eŋbek qūraldary, t.b. negızınde jasalǧan  ūsta şeberhanasy, su qūbyrynyŋ rekonstruksiiasy arqyly körsetılgen [30, 10-12 bb.].

Jazba derekterde Almaty, Almatu, Alimtu syndy ataular jiı ūşyrasady. Almaty sözınıŋ etimologiiasy ejelgı türkı tılındegı «aıta» (qyzyl jidek nemese alma) ūǧymdy bıldıredı.

Almaty sözı toponimister G. Qonşaqbaev pen A. Abdrahmanovtyŋ pıkırınşe «alma aǧaşy köp ösken jer», «almaly meken» nemese «almaly qala» degen tüsınıkke saiady. Osy atau jönınde E. Qoişybaev A. Golubevtıŋ «Almatynyŋ baiyrǧy atauy – Almatu» degen pıkırın qaitalaidy. A. Golubev Vernyidy keide Almaty dep ataidy; qyrǧyzşa (qazaq tılınde - red.) būl söz «alma ösken tau» dep körsetkenı belgılı [31, 65-69 bb,; 32, 45 b.]. Ǧūlama ǧalym Şoqan Uälihanov: «Almatu… öz saudasymen belgılı jäne ülken jol boiyndaǧy stansiia» degen mälımet qaldyrǧan [33, 7-81 bb.].

Qala mädenietı damu deŋgeiınıŋ bırden-bır körınısı IX-X ǧǧ. qalyptasyp keiıngı orta ǧasyrlarǧa deiın jetken «Gornyi gigant», kent-qonystar jäne Almatymen ırgeles (Talǧar, Şeŋgeldı jäne t.b.) qalalar jūrtynan jinalǧan artefaktıler, Almaty aumaǧynan tabylǧan numizmatikalyq derekter bolyp sanalady. [34, 67-70 bb.]. Sonymen qatar ekspozisiianyŋ ortaǧasyrlyq keşenı bölımınde – Katalon atlasy qoiylǧan. Katalon atlasy – XIV ǧasyrda  jasalǧan älem kartasy; ortaǧasyrlyq kartografiia katalon mektebınıŋ jetıstıgı bolyp sanalady. Atlasty Aragon patşasy Huan I-dıŋ tapsyrysy boiynşa şamamen 1375 jyly evrei İegudo Kreskes pen onyŋ ūly Avramm Kreskes Palma-de-Moiorkada daiyndaǧan. Fransuz patşasyna syi retınde Parij kalasynda būrynnan saqtalyp keldı (bügınde – Fransiia Ūlttyq kıtaphanasynda). Äuel basta alty pergament paraǧynan qūralǧan atlas keiınırekte qaq ortasynan bölınıp,  aǧaş   taqtaǧa kerıldı. Atlastyŋ bırınşı paraǧyndaǧy mätın kosmografiia, astronomiia jäne astrologiia  (atap aitqanda, Jerdıŋ sferalyq pışını belgılenedı) mäselelerdı qarastyrady. Ekınşı paraqta küntızbe men astronomiialyq mälımıetter keltırılgen. Atlastyŋ üşınşı jäne törtınşı paraqtarynda Marko Polo men Djon Mandevildıŋ  teŋızdıŋ arǧy jaǧyndaǧy elder turaly mälımetterı qamtylǧan bırşama tolyq karta – portulan berılgen. Arab dästürıne sai, soltüstık baǧyt kartanyŋ tömengı bölıgınde körsetılgen. Qalalar jalaumen belgılengen.

Atlastyŋ Orta Aziia, äsırese ortaǧasyrlyq Qazaqstan tarihy üşın airyqşa qyzyǧuşylyq tudyratyn bölıgı – besınşı jäne altynşy paraqtar. Onda Moŋǧol imperiiasynyŋ ūlystary beinelengen. Sankt-Peterburgtık tarihşy A.G. Iýrchenkonyŋ  pıkırı boiynşa,  kartada  moŋǧoldyŋ  barlyq tört ielıgı – Joşy ūlysy, İlhan äuletı, Şaǧatai ūlysy jäne Iýan imperiiasy jäne ärbır ūlys ämırşılerınıŋ  beinesı  körsetılgen mysaly, Qytaida – Qūbylai (1271-1294 jj.), Joşy ūlysynda – Jänıbek (1342-1357 jj.), Şaǧatai ūlysynda – Kebek (1318-1326 jj.). Ūlys aumaqtaryn  qalalarmen aiqyndalǧan jäne onda bileuşı äulettıŋ  bairaǧy beinelengen.

Atlasta Kebek Medeja elınıŋ patşasy retınde atalǧan. Medeja  latyn tılınde «ortalyq memleket» degen ūǧymdy bıldıredı. Katalon atlasynda Şaǧatai ūlysy  däl sol «ortalyq memleket» retınde beinelengen. Būl kezeŋde Almalyq qalasy (nemese Almaly) osy memlekettık qūrylymnyŋ mädeni-tarihi ortalyqtarynyŋ bırı bolǧandyǧy belgılı. Kebek jäne Şaǧatai ūlysy turaly marokkandyq jihankez İbn Batuta da baiandaidy. Kebek-han - aqsüiek, Şaǧatai ūrpaǧy, Şaǧatai ūlysynyŋ hany (1318-1326 jj.). Şaǧatai tūqymy Esen-Būqa dünie salǧannan keiın 1318 jyly   bilık  Kebekke köştı.  Kebek-han aqşa jäne äkımşılık reformasyn jürgızdı. böldı. Kebek küllı memleket aumaǧynda öz atynan tiyn soqqan alǧaşqy han retınde tarihta qaldy. Aqşa sarailary Samarqand, Būqar, Termez şaharlarynda boldy. Ol 1321 jyly ainalamǧa endırgen kümıs tiyndar «Kebek» degen atpen belgılı. Kartograf atlas qūruǧa deiıngı 80 jyl būryn jazylǧan Marko Polo kıtabyndaǧy mälımetterdı paidalandy. Atalmyş ortaǧasyrlyq keşenı bölımı Şeŋgeldı mekenınen tabylǧan jıbek mata fragmentterı (jıbek mata örnegı, keste syzbasy, şaǧatai äuletı tūsyndaǧy XIII-XIV ǧǧ. atqamıner kiımınıŋ rekonstruksiiasy), import būiymdary, qola aina, metall ydystar jäne t.b. artefaktılermen tolyqtyrylǧan.

Qala tarihynyŋ Vernyi kezeŋı (1854-1921 jj.) qala qūrylysynyŋ deŋgeiı, abattandyrylu sipaty, öndırıs jäne saudanyŋ damu barysy jaily QR MOM qoryndaǧy fotoqūjattar syr şertedı. 1921 j. – 1990 j. qala Alma-Ata dep ataldy. Almatynyŋ qazırgı damu üderısın QR MOM kolleksiiasynan ırıktelgen fotogalereia aiǧaqtaidy. Bügıngı Almaty – Ortalyq Aziiadaǧy asa ırı megapolis, respublikanyŋ  qarjy jäne mädeni ortalyǧy. QR MOM  qomaqty qor kolleksiiasy negızınde qūrylǧan būl körme Almaty qalasynyŋ köne zamannan bügınge deiıngı qalyptasu, damuymen bailanysty  ekonomikalyq, saiasi jäne etnomädeni üderısındegı tarihi mändı oqiǧalardy tolyq aşyp körsetedı deuge bolady.

Aitqūl Hamit Amantaiūly,

QR Memlekettık ortalyq muzei

Arheologiia ortalyǧynyŋ jetekşısı.

1. Nastich V.N. Almatu - neizvestnyi monetnyi dvor XIII v. Bartoldovskie chteniia, god desiatyi: Tezisy dokladov i soobşenii. M., 1993. 50-51 bb.

2. Nastich V.N. Almaty - monetnyi dvor XIII veka. Drevnosti Povoljia i drugih regionov. Numizmaticheskii sbornik. – Nijnii Novgorod, 2000. Vyp. III, t. 2. 264 bb.

3. Nastich V.N. Monetnye dvory srednevekovogo Kazahstana. Pamiatniki istorii i istorii kultury Kazahstana. – Alma-Ata, 1989. Vyp. 4. – 67 b.

4. Petrov İ.P., Kamyşev A.M. Almaty - monetnyi dvor. Gosudarstvo Chagataidov. İzvestiia Nasionalnoi Akademii nauk RK. Seriia obşestvennyh nauk. №1. – Almaty, 2005. 161-165 bb.

5. İsin A. K monetnomu chekanu Almaty XIII v. – Semipalatinsk, 2005. – 15 b.

6. Ageeva E.İ. Novye dannye po arheologii Semirechia// KSİİMK. T. 80. 1960. 65-69 bb.

7. Bernştam A.N. Pamiatniki stariny Alma-Atinskoi oblasti//Vestnik AN KazSSR. Seriia arheologicheskaia. – Alma-Ata, 1948. Vyp. 1. № 46. 79-91 bb.

8. Baipakov K.M. Jetysu v drevnosti i srednevekove: urbanizasiia i srednevekovyi gorod Almaty // Shuqus. – 2004. №1. 190-208 bb.

9. Grigorev F.P. İssledovaniia pamiatnikov arheologii g. Almaty i ee prigorodov v 1987. – Alma-Ata, 1988. 3-47 bb.

10. Grigorev F.P., İsmagilov R.B. Arheologicheskie issledovaniia na territorii g. Alma-Aty v 1984 g. // Arhiv İA MON RK. F. 2, op. 2. d. 2045. sv. 156. – Alma-Ata,

Akişev K.A., Kuşaev G.A. Drevniaia kultura sakov i usunei doliny reki İli. – Alma-Ata, 1963. 291-292 bb.

12. Akişev K.A. Kurgan İssyk. – M., 1978. – 132 b.

13. Akişev A.K. İdeologiia sakov Semirechia //Kratkie soobşeniia İnstituta arheologii AN SSSR. - M., 1978. 39-48 bb.

14. Akişev A.K. Skifskaia doroga i Velikii şelkovyi put//Aktualnye problemy kazahstanskogo mongolovedeniia: proşloe, nastoiaşee i perspektivy. – Almaty, 1999. 38-62 bb.

15. Akişev A.K. İskusstvo i mifologiia sakov. – Alma-Ata: Nauka, 1984. – 176 b.

16. Akişev K. A. Saki Semirechia // Trudy İİAE AN Kaz SSR. T. 7. – Alma-Ata, 3-215 bb.

17. Djumabekova G.S. O «kladah» metallicheskih izdelii v Semireche // İzvestiia MON AN RK. Seriia obşestvennyh nauk. – 1996. №2. 19-25 bb.

18. Grigorev F.P., İsmagilov R.B. Novye nahodki bronzovyh kotlov v okrestnostiah Almaty //İstoriia i arheologiia Semirechia. – Vyp.1. – Almaty, 1999. 84-89 bb.

19. Akişev A.K. Novye hudojestvennye bronzovye izdeliia sakskogo vremeni//Proşloe Kazahstana po arheologicheskim istochnikam. – Alma-Ata, 1976. 183-196 bb.

20. Akişev A.K. Jalaulinskii klad ili zoloto bugrovşikov//Pamiatniki istorii i kultury Kazahstana. Vyp.5. – Almaty, 1992. 140-146 bb.

21. Baipakov K.M. Semirechenskie hudojestvennye bronzy//İzvestiia MON AN RK. – 1998. №1. 3-17 bb.

22. Akişev K.A. Ekonomika i obşestvennyi stroi Iýjnogo Kazahstana i Severnoi Kirgizii v epohu sakov i usunei (V v. do n.e. - V v. n.e.). – M., 1986. 26-45 bb.

23. Bernştam A.N. Zolotaia diadema iz şamanskogo pogrebeniia na r. Kargalinka//KSİİMK. – 1940. Vyp. V. 23-31 bb.

24. Kuzmina E.E. Dionis u usunei. O semantike Kargalinskoi diademy//Sentralnaia Aziia. Novye pamiatniki pismennosti i iskusstva. M., 1987. 158-181 bb.

25. Baipakov K.M. Srednevekovye goroda Kazahstana na Velikom Şelkovom puti. – Alma-Ata, 1998. 153-190 bb.

26. Dubliskii B.N. Kurgannyi mogilnik u Alma-Atinskogo Doma materi i rebenka i kurgany okrestnostei Alma-Aty. – Alma-Ata, 1946. Arhiv İA, Op. 2. d. 35. Sv.3.

27. Dubliskii B.N. Kratkii otchet arheologicheskoi razvedki v okrestnostiah Alma-Aty. – Alma-Ata, 1939. 3-4 bb.

28. Baipakov K.M. Nahodka klada keramiki na territorii Alma-Aty // Vestnik AN KazSSR. – 1974. №2. 10-25 bb.

29. Gorodeskii V.D. Drevnosti Semirechenskoi oblasti. 1924 // Arhiv İA. Op.2, d.4. sv.131. Grigorev F.P. Arheologicheskie pamiatniki raiona Almaty//Margulanovskie chteniia. – Alma-Ata, 1989. 261-267 bb.

30. Baipakov K.M. Srednevekovaia gorodskaia kultura Iýjnogo Kazahstana i Semirechia. – Alma-Ata, 1987. 10-12 bb.

31. Koichubaev E. Kratkii tolkovyi slovar toponimov Kazahstana. – A-Ata, 78-79 bb.

32. Koişibaev E. Qazaqstannyn jer-su atarysozdıgı. – Almaty, 1985. – 45 b.

33. Valihanov Ch.Ch. Zapiski o kirgizah // Sobranie sochinenii v 5 tomah. Tom 2. – Alma- Ata, 1985. 7-81 bb.

34. Kopylov İ.İ. Mostovaia ulisa drevnego Talgara (kones XI - nachalo XIII v.). Pamiatniki istorii i kultury Kazahstana. – Alma-Ata, 1984. 67-70 bb.