بۇل ۆالس بۇگىندە ونشا بەلگىلى ەمەس، ارينە. ءبىر كەزدە «قاراتەرەڭ جاستارىنىڭ ءۆالسى» دەگەن سول ءاندى تەڭىز جاعالاۋىنىڭ قىز-جىگىتتەرى جەلدىڭ ەكپىنىمەن، تولقىننىڭ ىرعاعىمەن تەربەلىپ تۇرىپ، تەبىرەنە شىرقايتىن-دى. جەرگىلىكتى سازگەرلەر ورىنباي سەيىتجانوۆ پەن جاپپار قۇلمىرزاەۆ «قاراتەرەڭ ءۆالسىنىڭ» ءار ۇزىگىن ارلەپ-ادىپتەگەنى سونشالىق، بۇل ءان ءبىر اۋىلدىڭ اياسىنان اسىپ، تۇتاس ءوڭىردى ورنەكتەيتىن سيقىرلى اۋەنگە اينالدى. قازىر ونىڭ اسەرلى اۋەنى دە، ادەمى اۋەزى دە ۇمىتىلعان. ويتكەنى، زامان وزگەردى، ۇرپاق الماستى. بىراق ونىڭ بالا كەزىمىزدەگى وي-سانامىزعا ىقپالى عاجاپ ەدى. سوندىقتان الدىمەن وسى ءاننىڭ ءسوزىن جازعان سەرىك اعامىزدىڭ ءوزىن كورمەي تۇرىپ ەسىمىن ەستىدىك. بارشا جۇرتتى ۇيىتقان بەرەكەلى ءۆالستىڭ ءار ءسوزىن عانا ەمەس، ءار ارپىنە دەيىن كوڭىلگە توقىدىق.
ول ناعىز اقىن بولدى... ادەتتە، اقىن بولۋعا شىنداپ بەت بۇرعان ادام ولەڭىنىڭ ءورىسىن ىزدەپ، الاتاۋ جاققا اتتانبايتىن با ەدى؟! شىنىندا دا سولاي! تىنىمبايدىڭ ەرتىلەۋى قۇساپ، ەلدە قالىپ، قىران جىردى باپتاپ جۇرەتىندەر كوپ ەمەس-ءتى. بىراق اۋىلدان ۇزاي الماسا دا، ولاردىڭ ماڭدايى جارقىراپ تۇراتىن. ءبىزدىڭ جاقتا دا بار ەدى سونداي ارقالى اقىندار. سەرىك سەيىتماعامبەتوۆ تە سولاردىڭ سويىنان-دى.
توپىراعىنىڭ ءوزى قانىڭدى قىزدىراتىن ءبىزدىڭ ارالدا ەكىنىڭ ءبىرى ولەڭ شىعارا الادى. تولقىعان تەڭىزدى كورسە دە تالانتى تاسيدى. شورشىعان شاباقتى كورسە دە شابىتى قىسادى. ال شاڭقىلداعان شاعالانى كورسە، بار شارۋاسىن تاستايدى. سوندىقتان سونداي سۇلەيلەر مەن دۇلەيلەردىڭ اراسىنان دارالانىپ شىعۋ وڭاي ەمەس. ارالدىڭ ءوز باسىندا تۇرىپ، كاسىبي اقىن اتانۋدىڭ ۇلى جاۋاپكەرشىلىگى دە وسىندا.
جانسارايى جىلۋلىققا تولى سەرىك سەيىتماعامبەتوۆتى بۇكىل ەل توبەسىنە كوتەردى. سەبەبى، ول بەيكۇنا بالاداي تازا ادام ەدى. ەش نارسەگە قىزىقپادى، ەشقايدا ۇمتىلمادى. كەيبىر اعايىندار ون وچەرك، توعىز تولعاۋ جازىپ تاستاي سالا وڭمەڭدەپ كىرىپ كەتەتىن جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنە ءوتۋ دەگەندى ويىنا دا الماپتى. جازعانىنىڭ باسىن قوسىپ، كىتاپ ەتىپ شىعارۋ قاپەرىنە دە كىرمەپتى. الماتىدا التى اي جاتىپ، شابىت ىزدەپ، شاراپ ءىشىپ قايتاتىن ادەتى دە بولعان جوق. ونىڭ الماتىسى دا، الاتاۋى دا ايدىندى ارال ەدى. ال ول ارالدى جۇرتتىڭ بارىنەن دە جاقسى كوردى. ونىڭ جۇرەگىنەن قاسيەتتى قانى عانا ەمەس، تەڭىزدىڭ تامشىسى دا توگىلىپ تۇراتىن.
جاماندىقتان جيرەنىپ، جاعالاۋدان جانۇشىرا قاشقان قارت تەڭىزدى جىرلاۋداي-اق جىرلادى. بىراق جۇرەگىن جىر بۋعاندا سول جاعالاۋدى جاعالاپ، شالاڭ شاشىپ، شاعالا قۋىپ جۇرەتىن ادۋىن مىنەزى بولعان جوق.
ول قاراپايىم عانا عۇمىر كەشتى. «زەينوللا شۇكىروۆتىڭ سوڭعى مونولوگى» اتتى ولەڭىندە
«دۇنيەگە پەرىشتە بوپ كەلگەن ەم،
مەن ولەمىن سول پەرىشتە قالپىمدا», – دەپ ءوزى جازعانداي، ەلۋگە جەتەر-جەتپەستە تاپ-تازا كۇيىندە ماڭگىلىك مەكەنىنە اتتاندى.
...العاش رەت قاشان كورىپ ەم مەن ونى؟ ءيا، ءبىر كۇنى ول ءبىزدىڭ قاراتەرەڭگە كەلدى. قوناقسىز-اق قايناپ جاتاتىن مەنىڭ اۋىلىم بوتەن جۇرتتىڭ توبەسى كورىنسە، جايناپ سالا بەرەدى. سول كۇنى جازۋ-سىزۋعا بەيىمى بار قاراتەرەڭنىڭ قارا سيراق بالالارى ونى قىدىر اتادان كەم كورمەي، جاتقان ءۇيىن توڭىرەكتەدى تە ءجۇردى. بەدەلى وتە بيىك بولاتىن ونىڭ. بۇل ءبىزدىڭ ءبىرىنشى كورگەن كاسىبي اقىنىمىز ەدى. «اقىن دەگەن وسىنداي بولادى ەكەن عوي» دەپ، مەن وعان قارادىم دا وتىردىم. اتى شىققان ءىرى اقىن دەگەنگە ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي ەڭگەزەردەي بىرەۋدى كوزگە ەلەستەتسەم كەرەك. كەرىسىنشە، ەكى يىعىنان ەكى كىسى سۋسىپ تۇسكەندەي، جاۋىرىنى قۋشيعان جۇقالتاڭ عانا سارى جىگىت ەكەن. كەۋدەسىنە الدەبىر فەستيۆال نە كونكۋرس لاۋرەاتىنىڭ التىن جالاتىلعان بەلگىسىن تاعىپ الىپتى. ونىسى دا بىزگە تاڭسىق. ەكى كوزىمىز سونى جەپ بارادى.
ءوزى ءبىزدىڭ اۋىلعا كۇيەۋ كورىنەدى. كۇلاي دەگەن ادەمى اپكەمىزگە ۇيلەنىپتى. بىراق كۇيەۋلىگىن بۇلداپ ەركەلەپ جاتقان ول جوق. قاراتەرەڭدىكتەر دە وعان كۇيەۋ دەپ قارامايدى، اۋداننىڭ تانىمال اقىنى، بەلگىلى ءۆالستىڭ اۆتورى دەپ قۇرمەتتەيدى.
...مەن جۋرفاكتىڭ ءبىرىنشى كۋرسىن بىتىرگەن سوڭ سول كەزدەگى ءداستۇر بويىنشا ارال اۋدانىنىڭ «تولقىن» گازەتىنە وندىرىستىك تاجىريبەدەن وتۋگە كەلدىم. وسى ءبىر ايدىڭ ىشىندە سەرىك اعامەن جاقىنىراق ارالاسۋعا مۇمكىندىك تۋدى. ويتكەنى، ەكەۋمىز دە قالانىڭ «اۆتوبازا» دەپ اتالاتىن شەتكى بولىگىندە تۇرامىز. تاڭەرتەڭ ورتالىققا جەتكىزەتىن تومپاق اۆتوبۋسقا بىرگە مىنەمىز. جۇمىستا كۇنى بويى بىرگەمىز. قايتاردا بىرگە شىعامىز. جول-جونەكەي ازداپ سويلەسكەن بولامىز. الايدا، اڭگىمە ايتىپ جارىتپايمىز. سەبەبى، ول كوپ سوزگە جوق. جىميىپ كۇلەدى دە وتىرادى. ال مەن شەشىلىپ سويلەگىم كەلسە دە، ادەپتەن اسپايمىن. «ءوزى ادامعا ونشا اشىلا قويمايدى، سونشاما ولەڭ قاي جەرىنەن شىعادى ەكەن؟» دەپ قويامىن ىشتەي.
ءسويتىپ جۇرگەندە... بىردە ەكەۋمىز «اۆتوبازا» ايالداماسىندا تومپاق كولىگىمىزدى كۇتىپ تۇردىق. شاقىرايعان كۇن توبەنى تەسىپ بارادى. ايالدامانىڭ شاتىرىنان شاتىر جوق. الدەبىرەۋلەر باياعىدا قيراتىپ كەتكەن. جۇرت ارىرەكتەگى اعاشتىڭ كولەڭكەسىنەن الگى ايالدامانىڭ «فيليالىن» جاساپ العان. اپپاق كويلەك كيگەن سەرىك اعام ەكەۋمىز سول «فيليالدىڭ» قالقاسىنداعىلارعا قوسىلعانبىز. تومپاق اۆتوبۋستىڭ ءالى جەتە قويماعانىن پايدالانىپ، ول كىسىمەن ەپتەپ اقىلداسا باستادىم. دالىرەك ايتقاندا، «مىنا ايالداما تۋرالى سىن ماقالا جازايىنشى»، – دەپ رۇقسات سۇرادىم. ول ادەتتەگىشە جاي عانا جىميىپ، «جازا عوي...»، – دەدى. رۇقسات سۇراعان سەبەبىم، سەرىك اعام «تولقىننىڭ» «قارماق» دەپ اتالاتىن سىقاق پەن مىسقىل بەتىنىڭ جاۋاپتى شىعارۋشىسى ەدى. ياعني، گازەت ىشىندەگى گازەتتىڭ باسشىسى. ول كەزدە ءبىزدىڭ «قارماق» سۇمدىق بەدەلدى. ءتىپتى ونىڭ بەدەلى «تولقىننىڭ» ىقپالىنان كەم ەمەس. كەز-كەلگەن مەكەمەنىڭ ءىرىلى-ۇساقتى باستىقتارىن جەلكەسىنەن ءىلىپ الىپ، باسىلىم بەتىندە ايماڭداي قىلىپ جاتادى. ونىڭ بەتىنە شىقتىم دەگەنشە كۇيىم تايدى دەي بەر. دەمەك، قارىمى قاتتى «قارماقپەن» دە، سول «قارماقتىڭ» سالماقتى سابىن مىقتاپ ۇستاعان مەنىڭ سەرىك اعاممەن دە ويناۋعا بولمايدى!
ءسويتىپ، «قارماقتىڭ» قارىمدى قوجايىنىنىڭ ءباتۋالى باتاسىن العان سوڭ مەن ايالدامانى ەكى-ءۇش كۇن بويى زەرتتەدىم. وزىمشە «ەكسپەريمەنت» جاسادىم. سول جەردەن ءتۇرلى كولىككە ءمىنىپ، اۋرۋحاناعا باردىم، ءارى قاراي ۆوكزالعا تارتتىم. ودان قايتىپ كەلدىم. نەگە ءويتىپ جۇرگەنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن... ءبىرىنشى كۋرستىڭ بەرەكەسىزدەۋ بالاسىنان نە سۇرايسىڭ... ايالدامادان قاشىپ، كولەڭكەنى قۋالاپ جۇرگەن جۇرتپەن سويلەستىم. ايتەۋىر انشەيىندە سول قولمەن سۇيكەي سالاتىن ءبىر تۇتام ماقالانى ۇزاق جازعانىم ەسىمدە. الدە جاۋاپكەرشىلىك، الدە تاجىريبەسىزدىك... بالكىم، وزىمە زور سەنىم ارتقان سەرىك اعانى سىيلاعان شىعارمىن.
ماقالانى ءبىتىرىپ الدىنا اپارعانىمدا، سەكەڭ ەپتەپ قانا قالام تيگىزگەنى بولماسا، كوپ وزگەرتكەن جوق. وندىرىستىك تاجىريبەدەگى جەتەكشىم ءارى گازەتتىڭ جاۋاپتى حاتشىسى، جانى جايساڭ اعام وڭداسىن بەكتۇرعانوۆ بەتتەلىپ جاتقان نومىرگە سالىپ جىبەردى. ەرتەڭىنە، ياعني، 1982 جىلعى 31 شىلدە كۇنى «كۇن جانىپ تۇرعاندا» دەگەن اتپەن جارىق كوردى. سەرىك اعام ەكەۋمىزدىڭ العاشقى جانە سوڭعى بىرلەسكەن شىعارماشىلىق جۇمىسىمىز وسى بولعان ەكەن. ارالعا تاعى ءبىر كەلگەندە كوردىم، اعام ەكەۋمىزدىڭ ايالدامامىز شاتىرىن قايتا كيىپتى. ايتتىم عوي، بۇل «قارماقپەن» ويناۋعا بولمايدى دەپ...
سەرىك سەيىتماعامبەتوۆتىڭ اقىندىق قۋاتىنا ەشكىم دە ءمىن تاعا الماس. ول ءومىردى شەكسىز ءسۇيدى.
«اتار تاڭ، سەنى اڭسادىم،
ايتارىم ساعان بار مەنىڭ», – دەپ ءار تاڭدى اسىعا كۇتتى. ونىڭ ولەڭگە عاشىقتىعى دا وزگەشە بولدى.
«جاۋلاپ الدى بويدى اقىندىق دەرت دەگەن،
مەن دە وزىڭدەي ءتۇن ۇيقىمدى ءتورت بولەم»، – دەپ ءومىرى قارا ولەڭدى قادىرلەۋمەن ءوتتى. بىلايعى جۇرتقا بايقالا بەرمەيتىن تىرشىلىك تۇيتكىلدەرىنە باسقاشا قىرىنان زەر سالدى.
«ءبىر ءسات اتشا تۋلادى،
جۇرەك شىركىن بۇلقىنىپ.
بولماعاندا جىل اتى،
بولعانداي ما جىلقى ۇمىت؟!»، – دەپ سول كەز ءۇشىن توسىنداۋ وي ايتتى. ول عۇمىر بويى ارالىن اڭسادى، تەڭىزىن جوقتادى.
«شىنىم – بۇل، ايىپ ەتپەڭىز،
ۇيالا قولىم ۇسىنام.
جوعالعانىنا كوك تەڭىز،
كىنالى مەندەي قىسىلام»، – دەپ اعىنان جارىلدى. سونداي ىزەتتى بولا تۇرا، وزىنە وكتەمدىك كورسەتكەندەرگە تارپاڭ مىنەزىن دە تانىتا ءبىلدى.
«مىقتىمىن دەپ جۇرگەندە،
مىتىپ كەتسەم، نە ەتەر ەڭ؟!»، – دەپ دوكىرلەرگە ءدوڭايبات، ساناسىزدارعا سەس كورسەتتى.
ءبارىبىر جانى جۇمباق اقىن اعانىڭ ىشىندە ءبىر بەلگىسىز وكىنىش كەتكەندەي كورىنەدى بىزگە. ونىڭ مىنا ولەڭىنەن بايقايمىز:
اسىققانمەن مۇراتقا،
مىنگەندەيمىن قۇر اتقا.
قانشاما ولەڭ جازىپپىن،
بىراق، بىراق، بىراق تا…
سول بىراق، بىراقتىڭ... اقىرى قايىر بولعان سياقتى. ءبىر پەرزەنتى اكەسىنىڭ قولىنان سۋسىپ كەتكەن قالامىن جەرگە تۇسىرمەي قاعىپ الىپ، مىعىم ۇستاپ وتىر بۇگىندە. قالامگەرلەردىڭ قاسيەتتى قارا شاڭىراعى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ قىزمەتكەرى ءمادينا سەرىكقىزىنىڭ جازعان-سىزعاندارى كوزىڭىزگە شالىنا قالسا، بيىل ومىردەن وتكەنىنە وتىز جىلدىڭ ءجۇزى بولعان ابزال اعانىڭ اقىندىق عۇمىرى جەمىستى جالعاسىپ جاتىر دەپ ءبىلىڭىز...
باۋىرجان ومارۇلى
