Bul vals búginde onsha belgili emes, árıne. Bir kezde «Qaratereń jastarynyń valsi» degen sol ándi teńiz jaǵalaýynyń qyz-jigitteri jeldiń ekpinimen, tolqynnyń yrǵaǵymen terbelip turyp, tebirene shyrqaıtyn-dy. Jergilikti sazgerler Orynbaı Seıitjanov pen Jappar Qulmyrzaev «Qaratereń valsiniń» ár úzigin árlep-ádiptegeni sonshalyq, bul án bir aýyldyń aıasynan asyp, tutas óńirdi órnekteıtin sıqyrly áýenge aınaldy. Qazir onyń áserli áýeni de, ádemi áýezi de umytylǵan. Óıtkeni, zaman ózgerdi, urpaq almasty. Biraq onyń bala kezimizdegi oı-sanamyzǵa yqpaly ǵajap edi. Sondyqtan aldymen osy ánniń sózin jazǵan Serik aǵamyzdyń ózin kórmeı turyp esimin estidik. Barsha jurtty uıytqan berekeli valstiń ár sózin ǵana emes, ár árpine deıin kóńilge toqydyq.
Ol naǵyz aqyn boldy... Ádette, aqyn bolýǵa shyndap bet burǵan adam óleńiniń órisin izdep, Alataý jaqqa attanbaıtyn ba edi?! Shynynda da solaı! Tynymbaıdyń Ertileýi qusap, elde qalyp, qyran jyrdy baptap júretinder kóp emes-ti. Biraq aýyldan uzaı almasa da, olardyń mańdaıy jarqyrap turatyn. Bizdiń jaqta da bar edi sondaı arqaly aqyndar. Serik Seıitmaǵambetov te solardyń soıynan-dy.
Topyraǵynyń ózi qanyńdy qyzdyratyn bizdiń Aralda ekiniń biri óleń shyǵara alady. Tolqyǵan teńizdi kórse de talanty tasıdy. Shorshyǵan shabaqty kórse de shabyty qysady. Al shańqyldaǵan shaǵalany kórse, bar sharýasyn tastaıdy. Sondyqtan sondaı súleıler men dúleılerdiń arasynan daralanyp shyǵý ońaı emes. Araldyń óz basynda turyp, kásibı aqyn atanýdyń uly jaýapkershiligi de osynda.
Jansaraıy jylýlyqqa toly Serik Seıitmaǵambetovti búkil el tóbesine kóterdi. Sebebi, ol beıkúná baladaı taza adam edi. Esh nársege qyzyqpady, eshqaıda umtylmady. Keıbir aǵaıyndar on ocherk, toǵyz tolǵaý jazyp tastaı sala óńmeńdep kirip ketetin Jazýshylar Odaǵynyń músheligine ótý degendi oıyna da almapty. Jazǵanynyń basyn qosyp, kitap etip shyǵarý qaperine de kirmepti. Almatyda alty aı jatyp, shabyt izdep, sharap iship qaıtatyn ádeti de bolǵan joq. Onyń Almatysy da, Alataýy da aıdyndy Aral edi. Al ol Araldy jurttyń bárinen de jaqsy kórdi. Onyń júreginen qasıetti qany ǵana emes, teńizdiń tamshysy da tógilip turatyn.
Jamandyqtan jırenip, jaǵalaýdan janushyra qashqan qart teńizdi jyrlaýdaı-aq jyrlady. Biraq júregin jyr býǵanda sol jaǵalaýdy jaǵalap, shalań shashyp, shaǵala qýyp júretin adýyn minezi bolǵan joq.
Ol qarapaıym ǵana ǵumyr keshti. «Zeınolla Shúkirovtiń sońǵy monology» atty óleńinde
«Dúnıege perishte bop kelgen em,
Men ólemin sol perishte qalpymda», – dep ózi jazǵandaı, elýge jeter-jetpeste tap-taza kúıinde máńgilik mekenine attandy.
...Alǵash ret qashan kórip em men ony? Iá, bir kúni ol bizdiń Qaratereńge keldi. Qonaqsyz-aq qaınap jatatyn meniń aýylym bóten jurttyń tóbesi kórinse, jaınap sala beredi. Sol kúni jazý-syzýǵa beıimi bar Qaratereńniń qara sıraq balalary ony Qydyr atadan kem kórmeı, jatqan úıin tóńirektedi te júrdi. Bedeli óte bıik bolatyn onyń. Bul bizdiń birinshi kórgen kásibı aqynymyz edi. «Aqyn degen osyndaı bolady eken ǵoı» dep, men oǵan qaradym da otyrdym. Aty shyqqan iri aqyn degenge eki ıyǵyna eki kisi mingendeı eńgezerdeı bireýdi kózge elestetsem kerek. Kerisinshe, eki ıyǵynan eki kisi sýsyp túskendeı, jaýyryny qýshıǵan juqaltań ǵana sary jigit eken. Keýdesine áldebir festıval ne konkýrs laýreatynyń altyn jalatylǵan belgisin taǵyp alypty. Onysy da bizge tańsyq. Eki kózimiz sony jep barady.
Ózi bizdiń aýylǵa kúıeý kórinedi. Kúláı degen ádemi ápkemizge úılenipti. Biraq kúıeýligin buldap erkelep jatqan ol joq. Qaratereńdikter de oǵan kúıeý dep qaramaıdy, aýdannyń tanymal aqyny, belgili valstiń avtory dep qurmetteıdi.
...Men jýrfaktyń birinshi kýrsyn bitirgen soń sol kezdegi dástúr boıynsha Aral aýdanynyń «Tolqyn» gazetine óndiristik tájirıbeden ótýge keldim. Osy bir aıdyń ishinde Serik aǵamen jaqynyraq aralasýǵa múmkindik týdy. Óıtkeni, ekeýmiz de qalanyń «Avtobaza» dep atalatyn shetki bóliginde turamyz. Tańerteń ortalyqqa jetkizetin tompaq avtobýsqa birge minemiz. Jumysta kúni boıy birgemiz. Qaıtarda birge shyǵamyz. Jol-jónekeı azdap sóılesken bolamyz. Alaıda, áńgime aıtyp jarytpaımyz. Sebebi, ol kóp sózge joq. Jymıyp kúledi de otyrady. Al men sheshilip sóılegim kelse de, ádepten aspaımyn. «Ózi adamǵa onsha ashyla qoımaıdy, sonshama óleń qaı jerinen shyǵady eken?» dep qoıamyn ishteı.
Sóıtip júrgende... Birde ekeýmiz «Avtobaza» aıaldamasynda tompaq kóligimizdi kútip turdyq. Shaqyraıǵan kún tóbeni tesip barady. Aıaldamanyń shatyrynan shatyr joq. Áldebireýler baıaǵyda qıratyp ketken. Jurt árirektegi aǵashtyń kóleńkesinen álgi aıaldamanyń «fılıalyn» jasap alǵan. Appaq kóılek kıgen Serik aǵam ekeýmiz sol «fılıaldyń» qalqasyndaǵylarǵa qosylǵanbyz. Tompaq avtobýstyń áli jete qoımaǵanyn paıdalanyp, ol kisimen eptep aqyldasa bastadym. Dálirek aıtqanda, «Myna aıaldama týraly syn maqala jazaıynshy», – dep ruqsat suradym. Ol ádettegishe jaı ǵana jymıyp, «Jaza ǵoı...», – dedi. Ruqsat suraǵan sebebim, Serik aǵam «Tolqynnyń» «Qarmaq» dep atalatyn syqaq pen mysqyl betiniń jaýapty shyǵarýshysy edi. Iaǵnı, gazet ishindegi gazettiń basshysy. Ol kezde bizdiń «Qarmaq» sumdyq bedeldi. Tipti onyń bedeli «Tolqynnyń» yqpalynan kem emes. Kez-kelgen mekemeniń irili-usaqty bastyqtaryn jelkesinen ilip alyp, basylym betinde aımańdaı qylyp jatady. Onyń betine shyqtym degenshe kúıim taıdy deı ber. Demek, qarymy qatty «Qarmaqpen» de, sol «Qarmaqtyń» salmaqty sabyn myqtap ustaǵan meniń Serik aǵammen de oınaýǵa bolmaıdy!
Sóıtip, «Qarmaqtyń» qarymdy qojaıynynyń bátýaly batasyn alǵan soń men aıaldamany eki-úsh kún boıy zerttedim. Ózimshe «eksperıment» jasadym. Sol jerden túrli kólikke minip, aýrýhanaǵa bardym, ári qaraı vokzalǵa tarttym. Odan qaıtyp keldim. Nege óıtip júrgenimdi ózim de bilmeımin... Birinshi kýrstyń berekesizdeý balasynan ne suraısyń... Aıaldamadan qashyp, kóleńkeni qýalap júrgen jurtpen sóılestim. Áıteýir ánsheıinde sol qolmen súıkeı salatyn bir tutam maqalany uzaq jazǵanym esimde. Álde jaýapkershilik, álde tájirıbesizdik... Bálkim, ózime zor senim artqan Serik aǵany syılaǵan shyǵarmyn.
Maqalany bitirip aldyna aparǵanymda, Sekeń eptep qana qalam tıgizgeni bolmasa, kóp ózgertken joq. Óndiristik tájirıbedegi jetekshim ári gazettiń jaýapty hatshysy, jany jaısań aǵam Ońdasyn Bekturǵanov bettelip jatqan nómirge salyp jiberdi. Erteńine, ıaǵnı, 1982 jylǵy 31 shilde kúni «Kún janyp turǵanda» degen atpen jaryq kórdi. Serik aǵam ekeýmizdiń alǵashqy jáne sońǵy birlesken shyǵarmashylyq jumysymyz osy bolǵan eken. Aralǵa taǵy bir kelgende kórdim, aǵam ekeýmizdiń aıaldamamyz shatyryn qaıta kıipti. Aıttym ǵoı, bul «Qarmaqpen» oınaýǵa bolmaıdy dep...
Serik Seıitmaǵambetovtiń aqyndyq qýatyna eshkim de min taǵa almas. Ol ómirdi sheksiz súıdi.
«Atar tań, seni ańsadym,
Aıtarym saǵan bar meniń», – dep ár tańdy asyǵa kútti. Onyń óleńge ǵashyqtyǵy da ózgeshe boldy.
«Jaýlap aldy boıdy aqyndyq dert degen,
Men de ózińdeı tún uıqymdy tórt bólem», – dep ómiri qara óleńdi qadirleýmen ótti. Bylaıǵy jurtqa baıqala bermeıtin tirshilik túıtkilderine basqasha qyrynan zer saldy.
«Bir sát atsha týlady,
Júrek shirkin bulqynyp.
Bolmaǵanda jyl aty,
Bolǵandaı ma jylqy umyt?!», – dep sol kez úshin tosyndaý oı aıtty. Ol ǵumyr boıy Aralyn ańsady, teńizin joqtady.
«Shynym – bul, aıyp etpeńiz,
Uıala qolym usynam.
Joǵalǵanyna kók teńiz,
Kináli mendeı qysylam», – dep aǵynan jaryldy. Sondaı izetti bola tura, ózine óktemdik kórsetkenderge tarpań minezin de tanyta bildi.
«Myqtymyn dep júrgende,
Mytyp ketsem, ne eter eń?!», – dep dókirlerge dóńaıbat, sanasyzdarǵa ses kórsetti.
Báribir jany jumbaq aqyn aǵanyń ishinde bir belgisiz ókinish ketkendeı kórinedi bizge. Onyń myna óleńinen baıqaımyz:
Asyqqanmen muratqa,
Mingendeımin qur atqa.
Qanshama óleń jazyppyn,
Biraq, biraq, biraq ta…
Sol biraq, biraqtyń... aqyry qaıyr bolǵan sııaqty. Bir perzenti ákesiniń qolynan sýsyp ketken qalamyn jerge túsirmeı qaǵyp alyp, myǵym ustap otyr búginde. Qalamgerlerdiń qasıetti qara shańyraǵy «Qazaq ádebıeti» gazetiniń qyzmetkeri Mádına Serikqyzynyń jazǵan-syzǵandary kózińizge shalyna qalsa, bıyl ómirden ótkenine otyz jyldyń júzi bolǵan abzal aǵanyń aqyndyq ǵumyry jemisti jalǵasyp jatyr dep bilińiz...
Baýyrjan OMARULY
