


قامشىگەر: نۇرعالي نۇرتاي
احمەت بايتۇرسىنۇلى جانە ءبىرتۇتاس الاش يدەياسى
تۇرسىن جۇرتباي.
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور
1905 جىلدان باستاپ اسا ىقتياتتىلىقپەن ساياسي كۇرەس ناتيجەسىندە جاسالعان، 1917 جىلى «الاش» پارتياسى قۇرىلۋ ارقىلى ناقتى مەملەكەتتىك يدەيانىڭ نەگىزىن قالاعان ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىندا ءاربىر الاش قايراتكەرلەرىنىڭ دەمى مەن اڭسارى بار. ال ول يدەيانىڭ ۇيىتقىسى، تاريحشى مامبەت قويگەلديەۆ ءدال تاۋىپ ايتقانىنداي، قازاق قوعامىنىڭ سۋن يات سەنى مەن ماحاتما گانديى – ءاليحان بوكەيحانوۆ بولاتىن [1]. الەكەڭنىڭ – ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تەرگەۋشىگە بەرگەن جاۋابىنداعى: «مەن سىرىمدى ەكى-اق اداممەن بولىسە الامىن. ولار – احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ» – دەپ ايتقانىنا جۇگىنسەك، وندا ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ ءىلحامىندا احاڭنىڭ دا – احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ دا رۋح شاپاعاتى بار. مەن بۇل ارادا 1905 جىلعى سالىمگەرەي ءجانتوريننىڭ «اۆتونوميا» اتتى ەڭبەگىنەن جانە مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ 1905 جىلعى 19 قاراشادا اۆتونومياشىلداردىڭ ءى سەزىندە جاساعان «قازاقتار جانە ازاتتىق قوزعالىسى» اتتى بايانداماسىنان باستالاتىن، ءاليحان بوكەيحانوۆ جيناقتاعان ۇلتتىق تاۋەلسىز سانا تۋرالى تاريحي تاپسىرلەردى قازبالاپ جاتپايمىن.بۇل يدەيانىڭ تۇعىرىن ءاليحان بوكەيحانوۆ ساياسي تۇرعىدان قالىپتاستىرسا، احمەت بايتۇرسىنوۆ سونىڭ يدەيالىق نەگىزىن تىكەلەي ورنىقتىردى دەپ ەسەپتەيمىن. تاقىرىپ ءتامسىلىنىڭ تاسپىرىنە وراي، ۇلتتىق يدەيا – الاش يدەياسى جانە احمەت بايتۇرسىنوۆ دەگەن ماسەلەگە، سونىڭ ىشىندە احاڭنىڭ تىكەلەي العاۋى مەن تالعاۋى ارقىلى بايىپتالعان، بىلتىر مەن بيىلعى جىلدىڭ باستى تاقىرىپتارى بولىپ وتىرعان ءبىر-ەكى شاعىمدى ماسەلەگە قىسقاشا عانا توقتالىپ وتەمىن.
سونىمەن، سىزدەرگە جاقسى تانىس، 1917 جىلى شىلدە-تامىز ايلارىنىڭ ءولىاراسىندا جالپىقازاقتىق ءى قۇرىلتاي شاقىرىلىپ، «الاش» پارتياسى تاريح ساحناسىنا شىقتى. «الاش» پارتياسىنىڭ ۇلتتىق ۇستانىمى بەس ءتۇرلى تۇجىرىمعا نەگىزدەلدى.
ءبىرىنشى ۇستانىم: جەر، جەر جانە جەر. جەرسىز وتان جوق. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا: «قازاقتىڭ بايىرعى جەرىن قاشان قازاقتار ءوز بەتىنشە عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنىپ تولىق يگەرمەيىنشە، جەر جەكە مەنشىككە دە، قونىستانۋشىلارعا دا بەرىلمەيدى».
ياعني، بۇل ۇستانىم: جەر – وتان، ال وتاندى ساتۋعا دا، جەكە مەنشىككە اينالدىرۋعا دا بولمايدى. سول جەر ءۇشىن ءار قازاقتىڭ نامىسى جىرتىلىپ، ول جەرگە ءار قازاقتىڭ تەرى مەن قانى توگىلگەن – دەگەن تۇجىرىمعا سايادى.
ەكىنشى ۇستانىم: جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بارلىق يگىلىك قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ايتۋىنشا: «ونىڭ ءار ءبىر ءتۇيىر تاسى ءار قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋ كەرەك» بولاتىن.
ياعني، بۇل – ءوز جەرىنىڭ يگىلىگىن – اۋەلى ءوز ەلى يگىلىگىنە اينالدىرسىن، ودان اسسا عانا جاتقا سالاۋات – دەگەن ەمەۋىرىندى تانىتادى. جەردىڭ استىنا، ۇستىنە، اسپانىنا يەلىك ەتە الماساڭ – ىرىقتىڭ كەتكەنى سول ەمەس پە؟!.
ءۇشىنشى ۇستانىم: ءا.بوكەيحانوۆتىڭ جوباسى بويىنشا، «قازاقتىڭ جەرىندە وندىرىلگەن «ءبىر ۋىس ءجۇن سول مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىنىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ كيىلۋى» كەرەك، ياعني، تولىقتاي ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك پەن بىرلىككە قول جەتكىزۋگە ۇمتىلۋى ءتيىس ەدى.
ابايدىڭ: «بىرلىك – اقىلعا بىرلىك، مالعا بىرلىك ەمەس. مالىڭدى بەرىپ وتىرساڭ: اتاسى باسقا، ءدىنى باسقا، كۇنى باسقالار دا جالدانىپ تىرلىك قىلادى. بىرلىك ساتىلسا – انتۇرعاندىقتىڭ باسى وسى. اعايىن الماي بىرلىك قىلسا كەرەك»، – دەگەندەگى بىرلىك – وسى ەكونوميكالىق بىرلىك.
ءتورتىنشى نىسانا: قازاق مەملەكەتىندە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءتىل، ءدىن، ءدىل ۇستەمدىگى بولۋى كەرەك، ياعني، ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ پايىمداۋىنا جۇگىنسەك، «ۇلتتىق مادەنيەت ۇستەمدىگى ساقتالۋى» ءتيىس بولاتىن. بۇل – ا.بايتۇرسىنوۆتى «ۇلت ۇستازى» اتاندىرعان ۇلى ۇستانىمنىڭ قورىتىندى تۇجىرىمى.
بەسىنشى، تۇپكى ماقسات: تاۋەلسىز عىلىمعا، ۇلتتىق سالت، داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، جاپونيانىڭ ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ.
ياعني، تاعى دا سول ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ پايىمداۋىنا جۇگىنسەك: بۇل دەگەنىڭىز – «تاۋەلسىز سوت قۇرىلىمى، تەڭ جانە تۋىستىق قارىم-قاتىناستاردى قامتاماسىز ەتەتىن وداقتىق قاعيداتتار (زاڭ)» [2].
بۇل ايتىلعان ۇستانىمداردى تاراتىپ جاتپايىن. ول ۇزاق اڭگىمە. ساياسات، جەر ساياساتى، ەكونوميكا، زاڭ، قوعامدىق دامۋ دەگەندى بىلاي قويا تۇرىپ، «قازاق» گازەتى ارقىلى احمەت بايتۇرسىنوۆ تياناقتاپ تۇجىرىمداپ كەتكەن ءوزىمىزدىڭ تاۋەلسىز رۋحاني تاربيەمىزگە توقتالامىن.
«قازاق» گازەتى – ۇلت ۇيىتقىسى بولدى. «قازاق» گازەتى، جوعارىداعى ءتورتىنشى باپتا توپتاستىرىلعان قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحاني يدەياسىنىڭ مايەگىن ۇيىتتى:
ءبىرىنشى جانە ەڭ باستىسى – قازاقتىڭ ساياسي كوزقاراسىن وياتىپ، ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىن قالىپتاستىردى.
ەكىنشى، قازاق ءتىلىنىڭ جازىلۋى مەن ەملەcىن تۇراقتاندىردى;
ءۇشىنشى، قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ نەگىزىن قالىپتاستىردى;
ءتورتىنشى، قازاق كاسىبي جۋرناليستيكاسىنىڭ نەگىزىن ورنىقتىردى.
مىنە، مۇنىڭ بارلىعى تۋرا سول تۇستاعى قازاقتىڭ تالمالى تۇسى بولاتىن. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ بەيبىت ماسەلەنىڭ ءبىرى، ءدال بۇگىنگى كۇندەگى سياقتى ءالىپبي ماسەلەسى ەدى. ويتكەنى، ءدال قازىر ىقپالى زالالسىز كورىنگەنىمەن دە، سول ءبىر جول ايىرىعى تۇسىندا ەرەكشە ءماندى ا) جەر ماسەلەسى مەن ءا) ءالىپبي ب) گرامماتيكا گ) تەرمين تۋرالى پىكىرتالاسىندا: قازاقتاردى تاتارلاردىڭ كوزقاراسىن ۇستانۋعا قاراي قاقپايلاعان، تاتار ءتىلى – ءيسى تۇرىك جۇرتىنا ورتاق ءتىل بولۋ كەرەكتىگى جونىندە تىكەلەي تالاپ قويعان تاتار كوپەستەرىنىڭ دەمەۋىمەن شىعىپ تۇرعان، «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ ۇستانىمىنا قارسى تۇرۋ ارقىلى «قازاق» گازەتى – قازاق يدەياسىنىڭ ومىرشەڭ ەكەندىگىن دالەلدەدى. وزدەرىنىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتە المايتىنىن، «قازاق» گازەتىنىڭ ەرەكشە بەدەل الىپ، ەندى مويىنسىندىرمايتىنىن بىلگەن «ايقاپتىڭ» «يپلاشتارى» بىرتىندەپ دەمەۋشىلىكتەن باس تارتتى. «ايقاپتى» كوتەرمەلەيتىن قازاق كوپەسى ءالى قالىپتاسپاعان ەدى. سوندىقتان دا ول جۋرانال جابىلىپ تىندى.
وسىنداي نازىك ماسەلەنىڭ وزىنەن جول تابا بىلگەن جانە بۇگىنگى قازاق ءالىپبيىنىڭ تولىسقان نۇسقاسىن ومىرگە اكەلگەنى ءۇشىن دە ءبىز «قازاق» گازەتىنىڭ جانە ونى شىعارۋشىلار ءا.بوكەيحانوۆ پەن ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ، م.دۋلاتوۆتىڭ، دەمەۋشىسى ورازاي احمەدتىڭ الدىندا تاعزىم ەتەمىز.
1990 جىلعى «قازاقستاننىڭ سۋۆەرەنيتەتى» تۋرالى مالىمدەمەدە قامتىلعان جوعارىداعى بەس ءتۇرلى ۇلتتىق ۇستانىم بۇتاقتالا كەلىپ، 2002 جىلعى جەردى ساتۋ تۋرالى زاڭ جوباسىنان كەيىن قازاق مەملەكەتى ۇلتتىق يدەيادان تولىق ارىلىپ، بەيمارال مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمىنا كوشتى. ال «جاپونيا سياقتى عىلىمعا سۇيەنگەن ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ كەرەك» – دەگەن ۇستانىم ءۇشىن انىق ەمەس دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، كەزىندە 60 مىڭداي ادام «جاپون شپيونى» رەتىندە اتۋ جازاسىنا كەسىلىپتى.
قازىر ءداستۇرسىز ۇرپاق قالىپتاسىپ كەلەدى. بۇل – ۇلكەن رۋحاني اپات. تاۋەلسىز ەكونوميكا مەن تاۋەلسىز عىلىم جوق. ال تاۋەلسىز عىلىمسىز – تاۋەلسىزدىك تە، زيالى دا، بولاشاق تا جوق. تاعى دا سول «سورلى» اباي:
«... مالدى سارىپ قىلىپ عىلىم تابۋ كەرەك. عىلىمسىز – احيرەت تە جوق، دۇنيە دە – جوق. عىلىمسىز – وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، قىلعان قاجىلىق، ەشبىر عيبادات ورنىنا كەلمەيدى»، – دەيدى.
ءبىز سول عىلىمدى «مالدىڭ»، ياعني، بيزنەستىڭ قۇرباندىعىنا شالىپ وتىرمىز.
ۇلتتىق ۇيىتقىنىڭ، مەكتەپتىڭ، سونىڭ ىشىندە باستاۋىش مەكتەپتىڭ ۇلتتىق مايەگى ۇيىماعان. بوتانيكا پانىنەن – قازاقستاننىڭ شوپتەرىنىڭ ءتۇرى مەن اتاۋلارىن، زوولوگيادان – قازاقستاننىڭ جان-جانۋار مەن حايۋاناتتار دۇنيەسىن، جاعىراپيادان – جەر مەن سۋ اتاۋلارىن، جەر قىرتىسىنىڭ اتتارىن، استرونوميادان – «ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ» قازاقشا اتاۋلارىن، تاريحتان، وزگەنى بىلاي قويعاندا، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان جىلى تۋرالى ناقتى مالىمەتتى تابا المايسىز (بۇل رەتتە تاريحشىلار ءالى ءبىر توقتامعا كەلگەن جوق).
«ساۋداسى – ار مەن يمانى» – دەپ اباي ايتقانداي، ءدىن – ساياسات پەن بيزنەستىڭ قۇرالىنا اينالدى. ۇلتتىڭ ءوز ءدىنىن وزىنە جيىركەنىشتى كورسەتۋ ۇستانىمى جۇرگىزىلىپ وتىر ء(دىن تۋرالى قابىلدانباي قالعان ەسكى زاڭ جوباسى مەن قولعا الىنىپ جاتقان جاڭا زاڭنىڭ سۇلباسى سولاي دەۋگە نەگىز قالايدى).
مەملەكەتتىك ءتىل – مەملەكەتتىك قولدانىمنان شەتتەتىلىپ وتىر. مىسال كەرەك پە؟ «كىتاپ شىعارۋدىڭ قاجەتى قانشا. ونى كىم وقيدى. ەلەكتروندىق نۇسقا بار» – دەيتىن مينيسترلەر مەن رەكتورلار پايدا بولدى.
مەملەكەت – ءوز ۇلتىنان اجىراي باستادى. ەكەۋىنىڭ ويى ەكى باسقا. ەندى ولاردىڭ باسى قايتا بىرىگە مە، جوق پا؟ ءاي، قايدام.
بۇنىڭ بارلىعى نەنى تانىتادى؟ جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي، ءبىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدە قاراما-قارسى باعىتتاعى ەكى ۇلتتىق اعىمنىڭ قالىپتاسقاندىعىن انىق اڭعارتادى. اشىعىن ايتايىن، مەملەكەت حالىقتان اجىراپ قالدى. قازىر مەملەكەت پەن حالىق باسقا: «مەملەكەت تەك رەتتەپ وتىرۋى كەرەك. قالعانىن بازاردىڭ ءوزى رەتتەيدى»، – دەپ وزەۋرەگەندەر، ەندى بىرەر جىلدان سوڭ حالىقتان مۇلدەم قول ءۇزىپ، تاعى دا سول لەنين ايتقانداي، «حالىق بۇرىنعىسىنشا ءومىر سۇرگىسى كەلمەيتىن، ال بيلىكتەگىلەر بۇرىنعىسىنشا باسقارا المايتىن جاعدايعا» دۋشار بولارى انىق. بىلتىر عانا بولۋى مۇمكىن بولجام، بيىل، شىندىققا قاراي بەتىن بۇرىپ وتىر.
مىنە، ءاليحان بوكەيحانوۆ ۇيىتقان، احمەت بايتۇرسىنوۆ يدەيالىق تۇرعىدان بايىپتاعان الاش يدەياسىنىڭ نەگىزگى مايەكتەرى وسىنداي.
قازىر ەرىنبەگەن – الاششىل بولىپ الدى. ماسەلە ۇراندا ەمەس، سونى ۇلتتىڭ دىلىنە سىڭىرۋدە. كەيدە، ماعان كەڭەس تۇسىنداعى بالتىق جاعالاۋى، وزبەكستان، قازىرگى بەلگيا سياقتى ءۇنسىز ازاماتتىق مويىنسىنباۋ قوزعالىسىن ۇنەمى سانادا ۇستاعان دۇرىس سياقتى دا كورىنىپ كەتەدى.
كەڭەس تۇسىندا دا، كەيىنگى كەزدە دە، قازىر دە «قازاق» گازەتىنىڭ 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە كوزقاراسى ۇنەمى ەكىۇشتى ءتۇسىندىرىلىپ كەلەدى. سونداي ارەكەنىڭ كەسىرىنەن ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ 100 جىلدىق (!) مەرەيى وتكەن جىلى اتالماي قالدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiسiنىڭ قارساڭىندا، كوتەرىلىس تۇسىندا، اقپان جانە قازان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى ازاماتتىق سوعىس جىلدارىنداعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇستانعان باعىتى مەن ساياساتىن ەكىۇداي ءتۇسىنىپ، ەكىۇشتى باعالاپ، بۇرىنعى كەڭەستىك كەزەڭدە قالىپتاسقان ىعىر پىكىردىڭ ىڭىرشاعىن شىعارا قايتالاۋ ورىن الىپ كەلەدى. بۇل تەك الاش يدەياسى مەن الاش قايراتكەرلەرىنە جانە ولاردىڭ كوزقاراسىنا عانا جاسالعان قيانات ەمەس، قازاق تاريحىنا جاسالعان ادىلەتسىز قيانات. مۇنداي توعىشارلىق پەن تومىرىقتىققا نەگىزدەلگەن پىكىرسىماقتارعا تاريحي جانە مۇراعاتتىق قۇجاتتاردى دالەلگە كەلتىرە وتىرىپ، باتىل تويتارىس بەرەتىن كەز جەتتى. ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان ۇلت – زاماناۋي قارۋ-جاراقتىڭ ءتىلىن ءبىلۋى ءتيىس. ءوزىنىڭ جىگىتتىك نامىسىن قورعاۋى ءۇشىن «ورىس، نوعاي، قالماق، بۋريات» ۇلتتارىمەن قاتار اسكەري ءىلىمدى ۇيرەنۋى كەرەك. ال مايدانعا بارۋدان باس تارتقان جاعدايدا، ول ۇلتتىڭ جەرى «ماڭگىلىك قازىنا ەسەبىنە وتپەك»، «وزدەرى جالدامالى مۇجىقتىڭ قاتارىنا جاتقىزىلماق». مىنە، وسىنداي قيامەتتى تاڭداۋدىڭ الدىندا تۇرعاندا، باسقا حالىقپەن تەڭ دارەجەدە ساياسي تالاپ قويۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تاڭداۋ – «قارا جۇمىسقا بارۋعا كونۋ».
ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆ ءوزىنىڭ «الاش ازاماتتارىنا!» جولداعان قۇلاعدارىندا:«كونبەگەندە كورەتىن اۋىرلىق: باعىنىپ تۇرعان ۇكىمەتتىڭ جارلىعىنان باس تارتساق، جاۋ جاعادان العاندا، باس قورعاپ ۇيدە قالامىز دەپ، مەملەكەتكە قامشىمىزدىڭ ۇشىن بەرمەسەك، ۇكىمەت بىزگە قۇر وكپەلەپ قويماس، كۇش جۇمسار، ول كۇشتى زاكونگە سۇيەنىپ ىستەر… مىسالى، قازاق شىن قارسىلىق قىلاتىن بولسا، ەل-ەلگە وترياد شىعادى. وترياد شىقسا، ەلدىڭ بەرەكەسى كەتەدى، باس پەن مالعا الەگى بىردەي تيەدى، ەلدىڭ ىرگەسى بۇزىلادى. ايتقانعا كونە قويمادىڭ، قارسىلىق قىلدىڭ دەپ تۇركىستان ءۋالاياتىنا ۆوەننوە پولوجەنيەنى جۇرتقا كەلگە ءبىر وپات دەپ ءبىلۋ كەرەك. ۆوەننوە پولوجەنيە يعلان ەتىلگەن جەرجە تۇيمەدەي جازىققا – تۇيەدەي جازا بولادى. قارسىلىق كورسەتسەك، تۇركىستانعا بولعان ۆوەننوە پولوجەنيە وزگە دە ەلگە بولماي قالمايدى…از قازاعا، از بەينەتكە» [3] ءتوزۋى كەرەكتىگىن ءتۇسىندىردى. «جۇرتتقا كەلۋگە ءتيىستى ول وپات» قانداي وپات ەدى. «كوپتى قازاعا ۇشىراتاتىن، كوپتى ازاپقا قالدىراتىن ازاپ» قانداي ازاپ ەدى. كوتەرىلە ۇالعان جاعدايدا پاتشا اعزامنىڭ بۇراتانا حالىققا دايىنداپ قويعان قانداي «سىيى» بار ەدى؟ مىنە، ءا.بوكەيحانوۆتىى وسى ءبىر عانا ءۋاجىن دالەلدەيتىن دايەكتەردى كوپ نازارىنا ۇسىنۋمەن عانا ءوز پىكىرىمىزدى دايەكتەيمىز.
ءيا، الاش قايراتكەرلەرى «قازاق» گازەتى ارقىلى: پۋلەمەتپەن، زەڭبىرەكپەن قارۋلانعان پاتشانىڭ جازالاۋ اسكەرىنە قارسى شوقپارمەن، سويىلمەن، ءشيتى مىلتىقپەن قارسى شاباتىن «بارىمتا سوعىسىنىڭ ءداۋىرى» وتكەنىن، بوسقا قاساپقا تۇسەتىنىن، سوندىقتان دا اۋەلى قارۋدىڭ ءتىلىن مەڭگەرۋ قاجەتتىگىن اشىق جازدى. ارانداپ بوسقا قىرىلىپ قالماۋ ءۇشىن جانە قازاق حالقىن قالايدا زاماننىڭ قارۋ-جاراعىنىڭ ءتىلىن ءبىلۋى ءۇشىن 1916 جىلى اقپان ايىندا ءا.بوكەيحانوۆ ء(بىر دۋما مۇشەسى ەكەۋى، دەپۋتاتتىڭ اتىن ۇمىتتىم)
رەسەيدىڭ قورعانىس مينيسترىنە ارنايى جولىعىپ، مىناداي تالاپتار قويدى:
ا) قازاقتان اسكەر الىنسىن. ونى قازاق ەلى قوستايدى. بىراق قارا جۇمىسقا، وكوپ قازۋعا عانا الىنىپ، زەڭبىرەكتىڭ وعىنا قاساپ بولۋعا قارسى. سوندىقتان دا قازاقتاردىڭ ءوز ەركىمەن اسكەرگ بارۋى ءۇشىن:
ءا) قازاقتاردى اسكەري ىسكە باۋليتىن ارنايى قىسقا مەرزىمدىك اسكەري كۋرس اشىلسىن;
ب) جەكە قازاق اتتى اسكەر باتالەونى مەن دەربەس پولك قۇرىلسىن; ۆ) اسكەر قۇرامىنا قازاق وكىلى اسكەري كوميسسار مىندەتىن اتقارسىن;
گ) جاساقتاردى اۋىلدى جەردە ءوزىمىز جاساقتاپ، ات پەن جانە قاراجىمەن قامتاماسىز ەتەمىز.
د) ءدىن وكىلى ىشىندە بولسىن.
ج) باقاۋىل دا (ارتقى قوسىن – شارۋاشىلىق ءبولىمى، اس دايىندايتىن، كىر جۋاتىن ت.ب. قىزمەتتەر) – قازاقتاردىڭ وزىنەن جاساقتالسىن. سوندا قازاقتاردىڭ باشقۇرتتار مەن قالماقتاردان، كاۆكاز حالىقتارىنان ءبىر دە كەم تۇسپەيتىنىنە كوزىڭىز جەتەدى ءارى وعان انت بەرەمىز – دەپ [4-5, 7] جازدى.
وكىنىشكە وراي ولاردىڭ بۇل پىكىرىن پاتشا ۇكىمەتى مۇلدەم تەرىس قابىلدادى، قازاقتار دا بايىبىنا بارمادى. پاتشالىق كەڭەس پەن اسكەري مينيسترلىك: تۇركيامەن سوعىس ءجۇرىپ جاتقاندا تۇرىك تەكتەس حالىقتاردان اسكەر قاتارىنا ادام الۋعا بولمايدى. ولار قارۋلانعان سوڭ سامودەرجاۆيەنىڭ وزىنە قارسى كوتەرىلىسكە شىعادى» – دەگەن ارنايى ۇيعارىم شىعاردى. مۇنىڭ ەكىنشى ءبىر استارى جانە بار. ونىڭ ءمانىسى بىلاي: ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە رەسەي جەڭىلىستەن كەيىن جەڭىلىس تاۋىپ جاتقان. ۇزاققا سوزىلعان سوعىستان تيتىقتاعان پاتشا ۇكىمەتى ودان قۇتىلىپ شىعۋدىڭ امالىن قاراستىرادى. ول امال تابىلادى. سويتسەك، عالىم قايرات ساقتىڭ ايتۋىنشا: سوعىسقا قاتىسۋشى «انتانتا» مەملەكەتتەرىنىڭ شارتى بويىنشا: سوعىسقا قاتىسۋشى ءبىر ەلدىڭ ىشىنەن بۇلىك شىقسا – ول ەل سوعىستان شىعادى ەكەن. قازاق پەن ورتا ازيا حالىقتارىنان تىل جۇمىسىنا ادام الىنسا، ولاردىڭ ءسوزسىز كوتەرىلىسكە شىعاتىنىن الدىن الا بىلگەن. وسىعان وراي، وزدەرىنىڭ مايداندا ويسىراي جەڭىلىپ جاتقانىنا قاراماستان تەك قانا جەتىسۋ وڭىرىندە جازالاۋ جورىعىن جۇرگىزۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى جاندارمەرەيانىڭ اسكەرىنەن تىس 35 روتا، 3900 قىلىشتى 24 كازاك جۇزدىگى، 16 زەڭبىرەك، 47 پۋلەمەت ۇستاعان[6] باتىس ءسىبىر مەن ورىنبوردان شىعۋعا ءتيىستى جازالاۋ اسكەرىنىڭ سانى مۇنان دا كوپ ءارى سوعىس تاجىريبەسى بار جيناقى جاساق. 1916 جىلى قۇپيا جاساقتالىپ، تىلداعى دايىن تۇرعان جازالاۋ وتريادتارىن الاش ارداگەرلەرى ءبىلىپ، بارىنشا اشىق ماتىنمەن «قازاق» گازەتى ارقىلى ەسكەرتكەن. كوتەرىلىستىڭ قاندى بالاعى سىزدەرگە بەلگىلى.
مىنە، وسى تىلداعى جۇمىسقا الىنعاندار ەل كورىپ، ساياساتپەن تانىسىپ، قارۋدىڭ ءتىلىن ءبىلىپ، زاماننىڭ اڭىسىن ءتۇسىنىپ، ەلگە قايتقان سوڭ ەل ىسىنە ارالاستى. «الاشوردا» ۇكىمەتى كەزىندە ترويتسكىدە، سەمەيدە ارنايى قىسقاشا اسكەري كۋرس اشىلدى. وندا: كاپيتان توقتامىشەۆ جانە اق گۆارديانىڭ وفيتسەرلەرى ساباق بەردى. سونىڭ ىشىندە: ت.قۇنانباەۆ، ج.ايماۋىتوۆ، سانيازبەك مەدەۋوۆ، جەتىسۋدا – س. امانجولوۆ، ج. كۇدەرين ت.ب. بولدى. ج. ايماۋىتوۆ پەن ابدوللا بايتاسوۆتىڭ ورىنبورداعى قىزىل اسكەرلەر كۋرسىنا ءدارىس بەرۋى دە سونىڭ ىقپالى. وسى كۋرستار ارقىلى اسكەري تاجىريبەدەن وتكەن، مايدان كورگەن الاش اسكەرلەرى 1920 جىلى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ پەن وراز جاندوسوۆتىڭ ىقپالىمەن، سارقانداعى الاش جاساعى تاراتىلىپ، شۇعىل تۇردە اۋليە-اتا قالاسىنا استىرتىن جونەلتىلىپ، وندا تۇڭعىش قازاق اتتى پولكىن قۇردى.
قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق يدەياسىن ۇيىتقان «قازاق» گازەتىنىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرى ءالى دە تولىق زەرتتەپ، استارىن اشۋدى قاجەت ەتەدى. ونى تەرەڭدەپ زەرتتەگەن سايىن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ماعىناسى اشىلا ءتۇستىنى انىق. ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءتالىمى سوندا عانا تياناعىن تابادى.
ادەبيەتتەر: 1.ءاليحان بوكەيحانوۆ جانە ءبىرتۇتاس الاش يدەياسى: قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى // تۇركىستان. – 2011. – 15 قىركۇيەك (№37). – 9 ب.;
ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتى گازەتى. – 2011. – قازان (№105). – ب.9, قاراشا (№106). – ب.9; ۇلت تۇتاستىعىنىڭ ۇيىتقىلارى نەمەسە ءاليحان بوكەيحانوۆ جانە ءبىرتۇتاس الاش يدەياسى // اقيقات. – 2012. – №6. – 53-57 ب. 2. جۇرتباي ت. «ۇرانىم – الاش!..»، تۇرمە ءافساناسى، جەگى، 1 توم.، ا. ەل-شەجىرە. 2007, 464 ب.
3.بوكەيحانوۆ ءا. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى. 1-13 توم. استانا. سارىارقا. 2009-2013.
4.جۇرتباي ت. بەيۋاق. ا.قازاقستان. 1990.304 ب.
5.ساپارگاليەۆ گ. كاراتەلنايا پوليتيكا تساريزما ۆ كازاحستانە. ا، عىلىم. 1966.
6.ەلەۋوۆ ت. قازاقستانداعى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiسi, ا. قازاق سسر عا باسپاسى،
1955. 7.قر ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيى، 44, 76, 109 قورلار.
"قامشى."كز