جولەك ماڭايىندا كوپتەگەن باتىرلاردىڭ ەسىمدەرى حالىق اۋزىندا وسى ۋاقىتقا شەيىن ايتىلىپ كەلەدى
تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى جىلدارى ىشىندە ەلىمىزدىڭ تاريحى جاڭاشا جازىلىپ كەلەدى. اسىرەسە ەسىمدەرى ۇمىتىلىپ كەلگەن ەل قورعاعان باتىرلاردى حالىققا پاش ەتىپ، قازاقتى مىڭ ءولدى دەپ ايتىپ قويماي، ەندى سول مىڭداردى ءتىرىلتۋ ماسەلەسىن ويلانىپ، كوپشىلىككە جاريالاپ كەلەمىز. مىسالى سىر بويىندا كوپتەگەن تاريحي ورىندار، قورعاندار، قالالار بولعان. سول تاريحي قورعانداردىڭ ءبىرى – جولەك بەكىنىسى.
جولەك – ءحىح عاسىردىڭ ءى جارتىسىندا سىرداريانىڭ وڭ جاعاسىندا، قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى شيەلى اۋدانىنىڭ بايگەقۇم تەمىرجول ستانساسىنىڭ ماڭىندا سالىنعان قورعان. قوقان حانى وماردىڭ تۇسىندا (1809-1822 جج) سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسى بويىن جاۋلاپ الۋ ماقساتىندا تۇرعىزىلعان. رەسەي اسكەرلەرىنىڭ شابۋىلىنان سوڭ، 1856 جىلى بەيبىت تۇرعىندار قورعاندى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. جولەكتى رەسەي اسكەرلەرى 1861 جىلى جاۋلاپ الدى. سول جىلى سىرداريانىڭ وڭ جاق جاعالاۋىنان، قورعاننان 1,5 شاقىرىمداي جەردەن №3 فلوتيليا، پوشتا ءبولىمى، تاعى باسقا قۇرىلىستار بوي كوتەردى.
وسى كەزدەرى ورىستىڭ زەرتتەۋشىسى ا.ك. گەينستىڭ «دنەۆنيك 1866 گودا. پۋتەشەستۆيە ۆ تۋركەستان» ەڭبەگىندە: «22-گو اۆگۋستا. ك ۆەچەرۋ مى ستالي پودەزجات ك ۋكرەپلەنيۋ دجۋلەك. چەم بليجە مى پودەزجالي ك نەمۋ، تەم گۋششە ي چاششە ستانوۆيلسيا دجينگيل. فازانوۆ زدەس بىلو نەۆەروياتنو بولشوە كوليچەستۆو، ي، كونەچنو، ۆ نەكوتورىح ناشيح دەرەۆنياح موجنو ۆسترەتيت مەنشە كۋر، چەم زدەس فازانوۆ.
ۆيد دجۋلەكا يزدالەكا وچەن كراسيۆ. يز سەرەدينى ۋكرەپلەنيا پودنيماەتسيا ۆىسوكايا باشنيا كراسيۆەنكوي تسەركۆي ي پروتياگيۆاەتسيا نەۆىسوكي، نو حوروشو سودەرجاننىي ۆال. وكولو ۋكرەپلەنيا ۆيدنەەتسيا گۋستوي ساد، وستاۆشيسيا وت كوكاندسكيح ۆرەمەن. سوگلاسنو پراكتيچەسكومۋ ۆكۋسۋ ازياتتسەۆ، ەتوت ساد سوستويت يز وسين ي تالا — دەرەۆەۆ، گودنىح نا پوسترويكي» دەگەن دەرەكتەر كەلتىرىلەدى.
بۇل اتالعان ەڭبەكتە ءىح عاسىرداعى جولەك قورعانىنىڭ كورىنىسى وتە جاقسى كورسەتىلگەن. 160 جىل بۇرىن جولەكتىڭ قانداي سۇلۋ تابيعاتى بولعان؟! تاڭ قالامىن.
جولەك ماڭايىندا كوپتەگەن باتىرلاردىڭ ەسىمدەرى حالىق اۋزىندا وسى ۋاقىتقا شەيىن ايتىلىپ كەلەدى. قازاقتا «ارۋاق سىيلاعان ەل ارىمايدى»، «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەندەي وتە جاقسى تاربيەلى ماڭىزى بار ناقىل سوزدەر بار. سول سياقتى باتىر بابالارىمىزدىڭ اتتارى وشپەسىن دەپ، ول كىسىلەردىڭ كيەلى ەسىمدەرىن، ەرلىكتەرىن اتاپ وتەيىن.
شيەلى وڭىرىندەگى جولەك ماڭايىندا سىرىمبەت باتىر جاتىر. سىرىمبەت باتىردىڭ تەگى – ۇلى ءجۇز، البان. باتىر بابامىز ءحVىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن. سىرىمبەت باتىردىڭ بەيىتى – قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى شيەلى اۋدانى جولەك اۋىلىنىڭ ماڭايىندا، قىپشاقتىڭ قوزەي اتالىعىنان شىققان جۋعى اۋليەنىڭ قاسىندا ورنالاسقان. كەيىن ۇرپاقتارى باتىر باباسىنا بەلگى ورناتادى (1). ايگىلى البان رايىمبەك باتىر سىرىمبەت باتىردىڭ شوبەرەسى بولىپ كەلەدى. بۇل كىسىنىڭ ەلى نەگىزى قازىرگى الماتى وبلىسىندا قونىستانعان عوي. باتىر سىر بويىندا جاۋگەرشىلىك زاماندا قازا بولۋى مۇمكىن.
قاسيەتتى جولەك جەرىندە كەنەسارى حاننىڭ باتىر ۇلى تايشىق سۇلتان دا ءحىح عاسىردىڭ ءىى جارتىسىندا قازا بولادى.
ەندى كەلەسى جولەك مانايىندا ءومىر سۇرگەن سىر بويىنىڭ باتىرلارىن تانىستىرايىن: قوجامسۇگىر باتىر، اۋليە
تەگى – قىپشاق-قارا-تورى-تۇياقتى اتالىعىنان.
قوجامسۇگىر باتىر قازىرگى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ شيەلى ءوڭىرى مەن ارقا وڭىرىندە ءحVىى عاسىردىڭ ءىى جارتىسى، ءحVىىى عاسىردىڭ ءى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن. باتىر بابامىزدىڭ بەيىتى – قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى جاناقورعان اۋدانى حوراسان بابانىڭ ماڭايىندا جاتىر.
قوجامسۇگىر باتىردىڭ بەيىتى قوجامسۇگىر باتىر – قازاق-جوڭعار سوعىسىنا قاتىسقان ايتۋلى ەر. باتىر تۋرالى دەرەكتەر از بولىپ وتىر. بۇل كىسىنىڭ باباسى تورى باتىر بولعان، دەمەك قوجامسۇگىر باتىر تورى باتىرعا شوبەرە بولىپ كەلەدى.
1994 جىلى شىققان ج. بەيسەنبايۇلىنىڭ باسقارۋىمەن «انا ءتىلى» باسپاسىنان شىققان قازاق شەجىرەسىندە تورىدان الپەيىس تۋادى، ودان تۇياقتى، قويبار تۋادى. قويباردان قوجامسۇگىر تۋادى دەپ كورسەتىلگەن. بىراق قوجامسۇگىر باتىردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، قىزىلوردا قالاسىنىڭ تۇرعىنى ورماعانبەتۇلى سەزبەك اقساقال اتالارىنان قالعان شەجىرەنى قاراپ، قويبار اتتى بابامىز بولعان ەمەس دەپ وتىر.
قوجامسۇگىر باتىردىڭ اكەسى الپەيىسۇلى تۇيىشكەمەن نەمەرە باۋىر بولاتىن قۇلپەيىسۇلى «كوكمۇرىن» قۇدايمەندى باتىر بولادى. بۇل كىسىدە ەلىندە ايگىلى باتىر بولعان، ەلدە ول كىسىنى «كوكمۇرىن» دەپ اتاپ كەتكەن ەكەن. قوجامسۇگىردىڭ ەتجاقىن باۋىرلارى، ياعني شوبەرە باۋىرلارى قۇتىم باتىر بوتىقاراۇلى، اباسۇلى شاعىر باتىر، بازارقۇل باتىر، ونىڭ بالاسى مالاي باتىر سىر بويىنىڭ ەرجۇرەك ەرلەرى ەدى. وسىنداي وڭكەي باتىرلار اۋلەتىنەن شىققان سوڭ، قوجامسۇگىر باتىر دا نامىسىن جاۋعا تاپتاتپاعان، بۇل كىسىنىڭ شوبەرەسى كەڭشىمۇلى مەڭدىقۇل بي بولعان. ال ۇلى قۇل باتىر قازاق ەلىن جاۋدان قورعاعان ارقالى باتىر بولعان. مەڭدىقۇل بي – ءحVىىى عاسىردىڭ ءىى جارتىسىندا جانە ءحىح عاسىردىڭ ءى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن.
جاقاپ باتىر
تەگى – قىپشاق – قارا – تورى – شاشتى (كەنجەعۇل)
– بايسارى اتالىعىنان. جاقاپ باتىر قازىرگى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ شيەلى اۋدانىندا ءحىح عاسىردىڭ ءى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن. جاقاپ باتىر اعايىن باۋىرلارىمەن قوقان حاندىعىنىڭ وزبىرلىعىنا قارسى شىققان. باتىر بابامىزدىڭ باۋىرلارى ەلگە قادىرمەندى باتىرلار بولعان.
ءبىرىنشىسى – بايسارى شاشتى قىپشاق وتەپ باتىر. ەكىنشىسى – بايسارى شاشتى قىپشاق ءجۇزباي باتىر.
ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا قوقان حاندىعى قازىرگى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ جاناقورعان، شيەلى اۋداندارىن باسىپ العانى بەلگىلى. ءبىر كۇندەرى قوقان بەگى سىر بويىندا الىم-سالىعىن كۇشەيتىپ جىبەرەدى. سوندا سىر بويىنىڭ قازاقتارى بۇل الىم-سالىققا قارسى بولادى. ايرىقشا قارسى بولعانى: قىپشاقتىڭ تورىنىڭ شاشتى بايسارىسى مەن قىپشاقتىڭ تورىنىڭ كوزەي رۋلارى. بۇل وقيعانى ەستىگەن قوقاننىڭ بەگى تۇركىستان شاھارىنان قارسىلىقتى باسۋعا 500 اسكەرىن جىبەرەدى. قوقان اسكەرىن بەرى شىققانىن ەستىگەن بايسارى مەن كوزەي رۋلارى ارقاعا قاراي كوشەدى. مايشىنىڭ تۇسىنا كەلگەن كەزدە (بۇل قازىرگى جاناقورعان مەن شيەلى اۋداندارىنىڭ سولتۇستىك جاعى، ەلى جوق اۋماعى) قوقاندىقتار قۋىپ جەتەدى. سوندا وتەپ باتىر: «مالدىڭ بارلىعىن تاستاپ، جان ساۋعالايىق»، – دەپ ايتادى. بىراق جاقاپ باتىر وعان كەلىسپەي: «بالا-شاعامىزدى، مالدى العا جىبەرىپ، ءوزىمىز جالعىزاعاش قارامۇرىندا ۇرىس قابىلدايىق»، – دەيدى. بارلىعى بۇل شەشىمگە قوسىلادى.
ول كەزدىڭ ءراسىمى بويىنشا ۇرىس جەكپە-جەكتەن باستالۋى كەرەك. قوقاندىقتار وزدەرىنىڭ سەنىمدىلىگىن سىناۋ ءۇشىن جانە جەرگىلىكتى رۋلارعا جىك سالۋ ءۇشىن قىپشاقتىڭ شاشتى جانازار باتىرىن شىعارادى. جانازار باتىر (1818/22-1881/85) بۇل كەزدە جاسى كەلگەن كىسى ەكەن. بىرلەسكەن تورى بايسارى مەن تورى كوزەي رۋلارى ءوز جاعىنان بايسارى ءجۇزباي باتىردى شىعارادى. ءجۇزباي باتىر – 18 جاستاعى جىگىت، كۇشتى نايزاگەر ەكەن، نايزامەن ۇرعاندا اڭدى قۇلاتاتىن بولعان. قوقاندىقتاردىڭ وزدەرى الىسىراق بولىپ، الدىڭعى شەگىنە جەرگىلىكتى جاقتاستارىن قويعان. ونىڭ ۇستىنە جولدان شارشاعان قوقاندىقتار ۇرىستى كەلەسى كۇنگە قالدىرۋدى شەشەدى، ويتكەنى كەشكى ۋاقىت بولىپ قالدى. جانازار باتىر ءجۇزباي باتىرمەن جەكپە-جەككە شىعادى. بىراق «ۇرىسقانداي» بولادى. جانازار باتىر ءوزىنىڭ قازاعىن، ءوزىنىڭ اتالاس ءىنىسىن قالاي شاپسىن؟! جەكپە-جەكتىڭ اراسىندا جانازار باتىر قوقاندىقتاردىڭ جانە ونىڭ جاقتاستارىنىڭ قاي جەردە ورنالاسقانىن ايتادى. سول كەزدەگى سوعىس ءتارتىبى بويىنشا اسكەردىڭ ۇلكەن تۋى بولادى. ول تۋ ەڭ سوڭعى جاعدايدا ءتۇسىرىلۋى ءتيىس، ياعني جەڭىلىستىڭ بەلگىسى. جانازار باتىردىڭ تۋ ۇستاۋشى قوقاندىقتاردىڭ قاسىندا جەرگىلىكتى سەنىمدى جىگىتتەرى بولعان. سوندىقتان شاشتى جانازار باتىر: «العاشقى ۇرىستى سەندەر باستاڭدار، كەشكە قالدىرماڭدار»، – دەيدى.
ۇرىس باستالادى. جاقاپ، وتەپ باتىرلاردىڭ اسكەرلەرى قوقاندىقتاردىڭ الدىڭعى شەگىندە تۇرعان قوقاندىقتاردىڭ قىزمەتىندە جۇرگەن جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ جاساقتارىنا ۇرىس سالادى. كەلىسىم بويىنشا تۋ ۇستاعان قوقاندىقتى جانازار باتىردىڭ جىگىتتەرى ءولتىرىپ، تۋدى قۇلاتادى. سوسىن جەرگىلىكتى جاساقتار ۇرەي تاراتادى. سول ۇرەيمەن ءتۇنى بويى قوقاندىقتار كەيىن شەگىنۋگە ءماجبۇر بولادى. جاقاپ باتىر قوقاندىقتارعا قىزمەت جاسايتىن، جەرگىلىكتى قىپشاق تورىنىڭ تۇياقتىسى تۇرسىنباي باتىر-داتقاعا (1788/98-1853) وتە وشىككەنگە ۇقسايدى. تۇرسىنباي داتقانىڭ بەلگىلى ءبىر كوزگە تۇسەتىن ۇزىن سالدەسى بولاتىن، سول شاپقان كەزدە جەلبىرەيتىن كورىنەدى. ۇرىستىڭ العاشقى ساتتەردەن باستاپ-اق جاقاپ باتىر: «قالشا قايدا ەكەن؟» – دەپ تۇرسىنباي داتقانى ىزدەيدى. ۇرىستاردىڭ بارىسىندا جەرگىلىكتى اسكەرلەردىڭ ءبىر بولىگى قوقاندىقتارمەن، ەكىنشى بولىگى ولاردان بولەك قاشادى. بۇدان كەيىن ۇرىس توقتايدى. جاۋدىڭ بەتى قايتقاننان كەيىن جەڭىمپاز تورى قىپشاقتىن شاشتى بايسارىسى مەن تورى قىپشاقتىڭ كوزەي رۋلارى قاۋىپتەن قۇتىلىپ، ارقاعا قاراي قاشادى. بايسارى مەن كوزەي رۋلارى جايباراقات ارقاعا كوشىپ بارا جاتادى، بىراق «قۇلاۋىز» (وسەك) تارايدى. جاقاپ باتىردىڭ قۇلاعىنا دا جەتەدى. كوزەي دوسبول ءبيدىڭ جاقاپ باتىر «قالشا قايدا ەكەن؟» – دەپ جاۋعا شاپقان كەزدە ونىڭ نازارىن باسقا جاققا ءبولىپ جىبەرەدى. كوزەي دوسبول بي (1800-1890) تۇرسىنباي داتقا قوقاندىقتاردان بولەك قاشقانىن كورگەن، بىراق جاقاپ باتىرعا قوقاندىقتاردىڭ سوڭىنان قاشتى دەپ باسقا جاقتى سىلتەگەن ەدى. جاقاپ باتىر ەستىسىمەن كوزەي دوسبول بيگە قاتتى رەنجيدى دە، بايسارى ەلىن سىر بويىنا كەيىن قايتارادى. ال، كوزەي رۋى ارقاعا نايمان ساندىبايۇلى ەردەن باتىردىڭ بولىستىعىنا كەلەدى. بۇندا 2-3 جىل تۇرادى دا كەيىن سىر بويىنا قايتىپ كەلەدى (2).
سىر بويىنىڭ اتاقتى باتىرلارى جاقاپ پەن وتەپتى سىر سۇلەيلەرىنىڭ ءبىرى ءمانسۇر بەكەجانوۆ (1875-1933) 1912 جىلى يمانجۇسىپكە جازعان حاتىندا:
«بار ەدى وتەپ، جاقاپ – جاقىنىڭنان،
ەرمەك، تۇيمە، كەڭباي بار اتا ۇلىنان.
جانازار – شاعىر قىپشاق ءبىر ءجۇزباسى،
قازاقتىڭ نايزا ۇستاعان باتىرىنان»، – دەپ جىرلاعان (3).
ەندى جاقاپ باتىردىڭ ۇرپاقتارىنا كەلسەك. جاقاپ باتىردىڭ نەمەرەسى اۋەز اقساقال ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان، «تۇركىستان لەگيونىندا» بولعان. اۋەزدەن سەيسۇلتان، ودان 1964 جىلى باعدات تۋادى. اۋەزوۆ باعدات قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى شيەلى اۋدانىنىڭ العاباس اۋىلىندا تۇرادى.
ءجۇزباي باتىردىڭ ۇرپاعى 1929 جىلعى مۇحامبەتجان قازى (بۇرىن سوۆحوز ديرەكتورى بولعان) وسى شيەلى اۋدانىنىڭ العاباس اۋىلىندا تۇرادى. وسى اۋىلدا شامەد قالدىباەۆ دەگەن شەجىرەشى اقساقال وسى اتالعان باتىرلار تۋرالى ءبىلۋى كەرەك.
شاشتى اتا (كەنجەعۇل) بەيىتى
تاعى ءبىر ايتاتىن جايت، وسى اتالعان شاشتى قىپشاقتىڭ بايسارى اتالىعىنىڭ باتىرلارىمەن اعايىن بولىپ كەلەتىن شاشتى قىپشاق ايدارعازى اتالىعىنان شىققان قاشقىن باتىر ءحىح عاسىردا قازىرگى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ شيەلى اۋدانىندا ءومىر سۇرگەن.
كەڭباي جانتوقايۇلى باتىر، مەرگەن
تەگى قىپشاق – قارا – تورى – شاشتى (كەنجەعۇل) – بوشاي – كوبەس اتالىعىنان.
كەڭباي باتىر قازىرگى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ شيەلى وڭىرىندە ءحىح عاسىردا ءومىر سۇرگەن.
كەڭباي باتىر سىر ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن. باتىر بابامىز – اتاقتى مەرگەن بولعان كىسى. ۇرپاق-ۇرپاقتان اڭىز بولىپ كەلە جاتقان دەرەك بويىنشا، ءبىر كۇنى قوقان حانى كەڭباي باتىردىڭ مەرگەندىگىن سىنايىن دەپ وزىنە شاقىرادى. تاريحتان بەلگىلى، قوقان حاندىعىنىڭ كەيبىر حاندارى، اسكەرباسىلارى، بەكتەرى قىپشاق رۋىنان شىققان. كەڭباي باتىر قوقان حانىنىڭ شاقىرۋىن قابىل ەتىپ، قاسىنا ءبىر مىقتى مەرگەن جىگىتتى سەرىك قىلىپ قوقان ەلىنە اتتانادى. وكىنىشتىسى، باتىردىڭ قاسىنداعى سەرىگى، مەرگەن جىگىتتىڭ ەسىمى، تەگى ۇمىتىلىپ قالعان. شاقىرىلعان جەرگە كەلگەندە كەڭباي باتىر حانعا جاقىنداي بەرگەندە اتتىڭ ۇستىندە تۇرىپ ءشيتى مىلتىعىمەن حاننىڭ تاقياسىنىڭ شوشاعىن اتىپ تۇسىرەدى. حان قورىققانىنان قۇلاپ قالادى. سوندا كەڭباي باتىردىڭ قاسىنداعى سەرىگى حاننىڭ ەتىگىنىڭ تاعاسىن اتىپ تۇسىرەدى. سول كەزدە حاننىڭ نوكەرلەرى كەڭباي باتىردى اتىپ ولتىرەدى. ال، باتىردىڭ سەرىگى قاشىپ قۇتىلادى (4). اۋىزەكى دەرەك بويىنشا وسىنداي مالىمەت قالعان، ۇرپاقتارى دا وسى دەرەكتى مويىنداپ تۇر.
سىر سۇلەيى ءمانسۇر بەكەجانوۆ (1875-1933) 1912 جىلى يمانجۇسىپكە جازعان حاتىندا كەڭباي باتىر ەسىمى اتالادى.
ءاجىباي قارپىقۇلى – (1791-1866) باتىر، بي، داتقا
تەگى – ورتا ءجۇز. قىپشاق – قارا –تورى – شاشتى (كەنجەعۇل) – بوشاي اتالىعىنان.
ءاجىباي باتىر قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى، شيەلى اۋدانى وڭىرىمەن ارقا بەتتەگى ۇلىتاۋ، ىرعىز، تورعاي وڭىرلەرىندە ومىر سۇرگەن. باتىردىڭ بەيىتى – قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى شيەلى اۋدانىنىڭ مايلىتوعاي اۋىلىنان 6 شاقىرىم جەردەگى يتاياق كولىنىڭ قاسىندا ورنالاسقان.
ءاجىباي باتىر دا سىر ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن اتقا قونعان. ەل اۋزىنان الىنعان دەرەك بويىنشا ءاجىباي ءىرى، ناساتتى، ەرجۇرەك، سۇلۋ كىسى بولعان ەكەن. بۇل كىسىنىڭ ىرىلىگى سونشاما، ەلۋىنشى ولشەم اياق-كيىم، كەبىس كيەتىن بولعان ەكەن (5). ءاجىبايدىڭ اتى 1808-1809 جىلدارى شىعا باستادى. بۇل كەزدە قوقان بيلەۋشىلەرىنىڭ سىر بويى حالقىنا تىزەسى قاتتى باتىپ تۇرعان كەزى.
ءبىر كۇنى 16-17 جاستاعى ءاجىباي جولەكتەگى ناعاشىسىنا قىدىرىپ بارادى. تۇركىستاننىڭ بەگى ەلدەن الىم-سالىق جيناي كەلىپ، جولەكتە جاتادى. بەكتىڭ وزبىرلىعىنىڭ اسقانى سونشا، ءار كۇن سايىن قارا مارقا قوزىنىڭ ەتىن ءپىسىرتىپ جەپ جاتادى. بۇل قورلىققا شىداماعان ءاجىباي ءبىر تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، «مالىم – جانىمنىڭ ساداعاسى» دەگەندەي، ناعاشىلارىنا: «سەندەر ۋايىمداماڭدار، بۇل قورلىق ءيا ءورشيتىن بولسىن، ءيا وشەتىن بولسىن، مەنى قىز ەتىپ كيىندىرىپ دايىنداڭدار»، – دەيدى. مەجەلى ۋاقىتتا بەكتىڭ شابارماندارى «قىزدى» الىپ، بەككە تابىس ەتەدى. كەش ءتۇسىپ، ەكەۋى سەرۋەنگە شىعادى. قىدىرىپ وڭاشاعا شىققان سوڭ ءاجىباي باتىر بەكتىڭ دىبىسىن شىعارماي، قانجاردى القىمىنا تاياپ تۇرىپ: «بەك، يمانىڭدى ۇيىرە بەر، كاپىر ولىمىندە كەتپە، كوپ اسقانعا ءبىر توسقان بار»، – دەگەندە بەك اجىبايعا جالىنا باستايدى: «كىم بولساڭ دا مەنىڭ جانىمدى قي، ەندى بۇل ءىس قايتالانبايدى، مەنىڭ دە ساعان ءبىر كومەگىم تيەر»، – دەيدى. سوندا بەك ۋادەسىندە تۇرىپ، كەيىنگى ءبىر جولەكتىڭ جۇما بازارىندا جينالعان بۇقارا الدىندا ءاجىبايدى «توبە بي» ەتىپ سايلايدى (6).
ءاجىباي باتىر 1822-1825 جىلدارى اعا سۇلتان ساندىبايۇلى ەردەننىڭ كومەكشىسى بولادى.
ءاجىباي باتىر بەيىتى
باتىر بابامىز – كەنەسارى قاسىمۇلى باستاعان قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن قولداۋشى جانە وعان بەلسەنە قاتىسۋشى. كەنەسارى ورىنبور جانە باتىس ءسىبىر گۋبەرناتورلىقتارىنىڭ جەرىنە تۇراقتاي الماي، وڭتۇستىككە قاراي ويىسقاندا، رەسەي ۇكىمەتىنىڭ قىسىمى مەن قۇعىنىنا ۇشىراعان ءاجىبايدىڭ ەلى دە سارىارقادان سىر بويىنىڭ قوقان حاندىعىنا قاراعان شيەلى قىستاعىنىڭ ماڭىنا كوشىپ بارعان. ءاجىبايدى قوقان حانى ءوز رۋىنىڭ داتقاسى ەتىپ بەكىتكەن (7).
1861 جىلدىڭ 11 مەن 25 ماۋسىمنىڭ ارالىعىندا ورىس پاتشاسىنىڭ تىكەلەي نۇسقاۋىمەن ورىنبور مەن ومبى گۋبەرنيالارىندا تۇراتىن كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ 189 بەدەلدى وكىلى شاقىرىلىپ، قاتاڭ شەكارالىق ءتارتىپ جونىندە سەزد اشادى. وسى سەزگە قاتىسقان ءاجىباي باتىر تۋرالى: «قىپشاقتىڭ بەلگىلى ءبيى، كەنەسارى مەن سىر بويىنا كوشكەن ەلدىڭ ءبىر بولىگىنە اقمەشىت بەكىنىسى قۇلاعانعا (1853ج) دەيىن داتقا بولعان ءاجىباي قارپىقوۆ» دەپ كورسەتىلگەن (6).
ومبى وبلىستىق مەملەكەتتىك ارحيۆىندە ساقتالعان قۇجاتتاردا: «1862 جىلى قازان ايىندا سارىسۋ بويىن جايلايتىن كىشى ءجۇز رۋلارى مەن ۇلىتاۋدىڭ باتىس بوكتەرىن مەكەندەگەن قىپشاقتاردىڭ اراسىنداعى مال داۋىن شەشۋگە ءاجىبايدىڭ ەرەكشە ىقپالى بولعاندىعى» اتاپ كورسەتىلگەن (7).
باتىر بابامىز 75 جاسىندا قايتىس بولىپتى. سىر بويىنىڭ اتاقتى اقىنى بۇداباي قابىلۇلى (1830-1890) ءاجىبايدىڭ قازاسىنا:
«ەلۋ سەگىز جاسىڭدا شالقىدىڭ شالقار تەڭىزدەي.
ەلۋ توعىز جاسىڭدا، كوزگە ءتۇستىڭ سەمىزدەي.
ءاجىباي-تورعاي اتاندىڭ، بىرگە تۋعان ەگىزدەي.
الاشتان الدىڭ العىستى، اتاڭا نالەت دەگىزبەي.
ادىلەتتىلىگىڭ جايىلدى، ناۋشارۋان سالعان نەگىزدەي»، – دەپ كوڭىل ايتىپتى (8).
باقىتجان احمەتبەك،
قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى «قورقىتتانۋ جانە ولكە تاريحى» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى مەن دەرەك كوزدەر:
1. باقىتجان احمەتبەكتىڭ دەرەك قورىنان، قىزىلوردا وبلىسى، شيەلى اۋدانى، جولەك اۋىلىنىڭ اكىمى بەگىمبەت دەگەن كىسىنىڭ دەرەگىن، وسى اۋىلدىڭ تۇلەگى قىزىلوردا گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى 1975 ج.ت. ساۋلە التىنبەكوۆادان الدىم.(2009 ج).
2. باقىتجان احمەتبەكتىڭ دەرەك قورىنان، قىزىلوردا قالاسىنىڭ تۇرعىنى، قورقىت اتا اتىنداعى قمۋ وقىتۋشىسى ءساتباي داستان دەگەن كىسىدەن الىنعان دەرەك.
3. م.بايدىلداەۆ. م.ماعاۋين. بەس عاسىر جىرلايدى: حV عاسىردان حح عاسىردىڭ باس كەزىنە دەيىنگى قازاق اقىن-جىراۋلارىنىڭ شىعارمالارى. 2 ت. الماتى: جازۋشى، 1989 ج، 406, 326, 409 ب.
ب. 4. باقىتجان احمەتبەكتىڭ دەرەك قورىنان، قىزىلوردا قالاسىنىڭ تۇرعىنى، قورقىت اتا اتىنداعى قمۋ وقىتۋشىسى، كەڭباي باتىردىڭ شوبەرەسى اسقاروۆ الپىسباي اسقارۇلىنىڭ دەرەگىنەن الىنعان ماعلۋمات.
5. باقىتجان قىزىلوردا وبلىسى، شيەلى اۋدانى، مايلىتوعاي اۋىلىنىڭ تۇرعىنى اباسيلوۆ باقىت دەگەن كىسىنىڭ اۋىز-ەكى دەرەگىنەن الىنعان ماعلۋمات.
6. «شاشتىلار» شەجىرە. الماتى. قاينار، 2002 ج، 54,55, 216 بب.
7. قۇە. 1 ت.«قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكتسياسى». الماتى. 1998 ج، 643 ب.
8.«بەس عاسىر جىرلايدى». 1 ت. الماتى، جازۋشى، 1989 ج، 333,334 بب.
"history."kz
