Jölek maŋaiynda köptegen batyrlardyŋ esımderı halyq auzynda osy uaqytqa şeiın aitylyp keledı
Täuelsızdık alǧannan bergı jyldary ışınde elımızdıŋ tarihy jaŋaşa jazylyp keledı. Äsırese esımderı ūmytylyp kelgen el qorǧaǧan batyrlardy halyqqa paş etıp, qazaqty myŋ öldı dep aityp qoimai, endı sol myŋdardy tırıltu mäselesın oilanyp, köpşılıkke jariialap kelemız. Mysaly Syr boiynda köptegen tarihi oryndar, qorǧandar, qalalar bolǧan. Sol tarihi qorǧandardyŋ bırı – Jölek bekınısı.
Jölek – HIH ǧasyrdyŋ I jartysynda Syrdariianyŋ oŋ jaǧasynda, qazırgı Qyzylorda oblysy Şielı audanynyŋ Bäigeqūm temırjol stansasynyŋ maŋynda salynǧan qorǧan. Qoqan hany Omardyŋ tūsynda (1809-1822 jj) Syrdariianyŋ tömengı aǧysy boiyn jaulap alu maqsatynda tūrǧyzylǧan. Resei äskerlerınıŋ şabuylynan soŋ, 1856 jyly beibıt tūrǧyndar qorǧandy tastap ketuge mäjbür boldy. Jölektı Resei äskerlerı 1861 jyly jaulap aldy. Sol jyly Syrdariianyŋ oŋ jaq jaǧalauynan, qorǧannan 1,5 şaqyrymdai jerden №3 flotiliia, poşta bölımı, taǧy basqa qūrylystar boi köterdı.
Osy kezderı orystyŋ zertteuşısı A.K. Geinstıŋ «Dnevnik 1866 goda. Puteşestvie v Turkestan» eŋbegınde: «22-go avgusta. K vecheru my stali podezjat k ukrepleniiu Djulek. Chem blije my podezjali k nemu, tem guşe i chaşe stanovilsia djingil. Fazanov zdes bylo neveroiatno bolşoe kolichestvo, i, konechno, v nekotoryh naşih derevniah mojno vstretit menşe kur, chem zdes fazanov.
Vid Djuleka izdaleka ochen krasiv. İz serediny ukrepleniia podnimaetsia vysokaia başnia krasivenkoi serkvi i protiagivaetsia nevysokii, no horoşo soderjannyi val. Okolo ukrepleniia vidneetsia gustoi sad, ostavşiisia ot kokandskih vremen. Soglasno prakticheskomu vkusu aziatsev, etot sad sostoit iz osin i tala — derevev, godnyh na postroiki» degen derekter keltırıledı.
Būl atalǧan eŋbekte IH ǧasyrdaǧy Jölek qorǧanynyŋ körınısı öte jaqsy körsetılgen. 160 jyl būryn Jölektıŋ qandai sūlu tabiǧaty bolǧan?! Taŋ qalamyn.
Jölek maŋaiynda köptegen batyrlardyŋ esımderı halyq auzynda osy uaqytqa şeiın aitylyp keledı. Qazaqta «Aruaq syilaǧan el arymaidy», «Ölı razy bolmai, tırı baiymaidy» degendei öte jaqsy tärbielı maŋyzy bar naqyl sözder bar. Sol siiaqty batyr babalarymyzdyŋ attary öşpesın dep, ol kısılerdıŋ kielı esımderın, erlıkterın atap öteiın.
Şielı öŋırındegı Jölek maŋaiynda Syrymbet batyr jatyr. Syrymbet batyrdyŋ tegı – Ūly jüz, Alban. Batyr babamyz HVII ǧasyrda ömır sürgen. Syrymbet batyrdyŋ beiıtı – qazırgı Qyzylorda oblysy Şielı audany Jölek auylynyŋ maŋaiynda, Qypşaqtyŋ Qözei atalyǧynan şyqqan Juǧy äulienıŋ qasynda ornalasqan. Keiın ūrpaqtary batyr babasyna belgı ornatady (1). Äigılı alban Raiymbek batyr Syrymbet batyrdyŋ şöberesı bolyp keledı. Būl kısınıŋ elı negızı qazırgı Almaty oblysynda qonystanǧan ǧoi. Batyr Syr boiynda jaugerşılık zamanda qaza boluy mümkın.
Qasiettı Jölek jerınde Kenesary hannyŋ batyr ūly Taişyq sūltan da HIH ǧasyrdyŋ II jartysynda qaza bolady.
Endı kelesı Jölek manaiynda ömır sürgen Syr boiynyŋ batyrlaryn tanystyraiyn: Qojamsügır batyr, äulie
Tegı – Qypşaq-Qara-Tory-Tūiaqty atalyǧynan.
Qojamsügır batyr qazırgı Qyzylorda oblysynyŋ Şielı öŋırı men Arqa öŋırınde HVII ǧasyrdyŋ II jartysy, HVIII ǧasyrdyŋ I jartysynda ömır sürgen. Batyr babamyzdyŋ beiıtı – qazırgı Qyzylorda oblysy Janaqorǧan audany Horasan babanyŋ maŋaiynda jatyr.
Qojamsügır batyrdyŋ beiıtı Qojamsügır batyr – qazaq-joŋǧar soǧysyna qatysqan aituly er. Batyr turaly derekter az bolyp otyr. Būl kısınıŋ babasy Tory batyr bolǧan, demek Qojamsügır batyr Tory batyrǧa şöbere bolyp keledı.
1994 jyly şyqqan J. Beisenbaiūlynyŋ basqaruymen «Ana tılı» baspasynan şyqqan Qazaq şejıresınde Torydan Älpeiıs tuady, odan Tūiaqty, Qoibar tuady. Qoibardan Qojamsügır tuady dep körsetılgen. Bıraq Qojamsügır batyrdyŋ tıkelei ūrpaǧy, Qyzylorda qalasynyŋ tūrǧyny Ormaǧanbetūly Sezbek aqsaqal atalarynan qalǧan şejırenı qarap, Qoibar atty babamyz bolǧan emes dep otyr.
Qojamsügır batyrdyŋ äkesı Älpeiısūly Tüiışkemen nemere bauyr bolatyn Qūlpeiısūly «Kökmūryn» Qūdaimendı batyr bolady. Būl kısıde elınde äigılı batyr bolǧan, elde ol kısını «Kökmūryn» dep atap ketken eken. Qojamsügırdıŋ etjaqyn bauyrlary, iaǧni şöbere bauyrlary Qūtym batyr Botyqaraūly, Abasūly Şaǧyr batyr, Bazarqūl batyr, onyŋ balasy Malai batyr Syr boiynyŋ erjürek erlerı edı. Osyndai öŋkei batyrlar äuletınen şyqqan soŋ, Qojamsügır batyr da namysyn jauǧa taptatpaǧan, būl kısınıŋ şöberesı Keŋşımūly Meŋdıqūl bi bolǧan. Al ūly Qūl batyr qazaq elın jaudan qorǧaǧan arqaly batyr bolǧan. Meŋdıqūl bi – HVIII ǧasyrdyŋ II jartysynda jäne HIH ǧasyrdyŋ I jartysynda ömır sürgen.
Jaqap batyr
Tegı – Qypşaq – Qara – Tory – Şaşty (Kenjeǧūl)
– Baisary atalyǧynan. Jaqap batyr qazırgı Qyzylorda oblysynyŋ Şielı audanynda HIH ǧasyrdyŋ I jartysynda ömır sürgen. Jaqap batyr aǧaiyn bauyrlarymen Qoqan handyǧynyŋ ozbyrlyǧyna qarsy şyqqan. Batyr babamyzdyŋ bauyrlary elge qadırmendı batyrlar bolǧan.
Bırınşısı – Baisary Şaşty Qypşaq Ötep batyr. Ekınşısı – Baisary Şaşty Qypşaq Jüzbai batyr.
HIH ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda Qoqan handyǧy qazırgı Qyzylorda oblysynyŋ Janaqorǧan, Şielı audandaryn basyp alǧany belgılı. Bır künderı Qoqan begı Syr boiynda alym-salyǧyn küşeitıp jıberedı. Sonda Syr boiynyŋ qazaqtary būl alym-salyqqa qarsy bolady. Airyqşa qarsy bolǧany: Qypşaqtyŋ Torynyŋ Şaşty Baisarysy men Qypşaqtyŋ Torynyŋ Közei rulary. Būl oqiǧany estıgen Qoqannyŋ begı Türkıstan şaharynan qarsylyqty basuǧa 500 äskerın jıberedı. Qoqan äskerın berı şyqqanyn estıgen Baisary men Közei rulary Arqaǧa qarai köşedı. Maişynyŋ tūsyna kelgen kezde (būl qazırgı Janaqorǧan men Şielı audandarynyŋ soltüstık jaǧy, elı joq aumaǧy) qoqandyqtar quyp jetedı. Sonda Ötep batyr: «Maldyŋ barlyǧyn tastap, jan sauǧalaiyq», – dep aitady. Bıraq Jaqap batyr oǧan kelıspei: «Bala-şaǧamyzdy, maldy alǧa jıberıp, özımız Jalǧyzaǧaş Qaramūrynda ūrys qabyldaiyq», – deidı. Barlyǧy būl şeşımge qosylady.
Ol kezdıŋ räsımı boiynşa ūrys jekpe-jekten bastaluy kerek. Qoqandyqtar özderınıŋ senımdılıgın synau üşın jäne jergılıktı rularǧa jık salu üşın Qypşaqtyŋ Şaşty Janazar batyryn şyǧarady. Janazar batyr (1818/22-1881/85) būl kezde jasy kelgen kısı eken. Bırlesken Tory Baisary men Tory Közei rulary öz jaǧynan Baisary Jüzbai batyrdy şyǧarady. Jüzbai batyr – 18 jastaǧy jıgıt, küştı naizager eken, naizamen ūrǧanda aŋdy qūlatatyn bolǧan. Qoqandyqtardyŋ özderı alysyraq bolyp, aldyŋǧy şegıne jergılıktı jaqtastaryn qoiǧan. Onyŋ üstıne joldan şarşaǧan qoqandyqtar ūrysty kelesı künge qaldyrudy şeşedı, öitkenı keşkı uaqyt bolyp qaldy. Janazar batyr Jüzbai batyrmen jekpe-jekke şyǧady. Bıraq «ūrysqandai» bolady. Janazar batyr özınıŋ qazaǧyn, özınıŋ atalas ınısın qalai şapsyn?! Jekpe-jektıŋ arasynda Janazar batyr qoqandyqtardyŋ jäne onyŋ jaqtastarynyŋ qai jerde ornalasqanyn aitady. Sol kezdegı soǧys tärtıbı boiynşa äskerdıŋ ülken tuy bolady. Ol tu eŋ soŋǧy jaǧdaida tüsırıluı tiıs, iaǧni jeŋılıstıŋ belgısı. Janazar batyrdyŋ tu ūstauşy qoqandyqtardyŋ qasynda jergılıktı senımdı jıgıtterı bolǧan. Sondyqtan Şaşty Janazar batyr: «Alǧaşqy ūrysty sender bastaŋdar, keşke qaldyrmaŋdar», – deidı.
Ūrys bastalady. Jaqap, Ötep batyrlardyŋ äskerlerı qoqandyqtardyŋ aldyŋǧy şegınde tūrǧan qoqandyqtardyŋ qyzmetınde jürgen jergılıktı qazaqtardyŋ jasaqtaryna ūrys salady. Kelısım boiynşa tu ūstaǧan qoqandyqty Janazar batyrdyŋ jıgıtterı öltırıp, tudy qūlatady. Sosyn jergılıktı jasaqtar ürei taratady. Sol üreimen tünı boiy qoqandyqtar keiın şegınuge mäjbür bolady. Jaqap batyr qoqandyqtarǧa qyzmet jasaityn, jergılıktı Qypşaq Torynyŋ Tūiaqtysy Tūrsynbai batyr-datqaǧa (1788/98-1853) öte öşıkkenge ūqsaidy. Tūrsynbai datqanyŋ belgılı bır közge tüsetın ūzyn säldesı bolatyn, sol şapqan kezde jelbıreitın körınedı. Ūrystyŋ alǧaşqy sätterden bastap-aq Jaqap batyr: «Qalşa qaida eken?» – dep Tūrsynbai datqany ızdeidı. Ūrystardyŋ barysynda jergılıktı äskerlerdıŋ bır bölıgı qoqandyqtarmen, ekınşı bölıgı olardan bölek qaşady. Būdan keiın ūrys toqtaidy. Jaudyŋ betı qaitqannan keiın jeŋımpaz Tory Qypşaqtyn Şaşty Baisarysy men Tory Qypşaqtyŋ Közei rulary qauıpten qūtylyp, Arqaǧa qarai qaşady. Baisary men Közei rulary jaibaraqat Arqaǧa köşıp bara jatady, bıraq «qūlauyz» (ösek) taraidy. Jaqap batyrdyŋ qūlaǧyna da jetedı. Közei Dosbol bidıŋ Jaqap batyr «Qalşa qaida eken?» – dep jauǧa şapqan kezde onyŋ nazaryn basqa jaqqa bölıp jıberedı. Közei Dosbol bi (1800-1890) Tūrsynbai datqa qoqandyqtardan bölek qaşqanyn körgen, bıraq Jaqap batyrǧa qoqandyqtardyŋ soŋynan qaşty dep basqa jaqty sıltegen edı. Jaqap batyr estısımen Közei Dosbol bige qatty renjidı de, Baisary elın Syr boiyna keiın qaitarady. Al, Közei ruy Arqaǧa Naiman Sandybaiūly Erden batyrdyŋ bolystyǧyna keledı. Būnda 2-3 jyl tūrady da keiın Syr boiyna qaityp keledı (2).
Syr boiynyŋ ataqty batyrlary Jaqap pen Öteptı Syr süleilerınıŋ bırı Mänsür Bekejanov (1875-1933) 1912 jyly İmanjüsıpke jazǧan hatynda:
«Bar edı Ötep, Jaqap – jaqynyŋnan,
Ermek, Tüime, Keŋbai bar ata ūlynan.
Janazar – Şaǧyr Qypşaq bır jüzbasy,
Qazaqtyŋ naiza ūstaǧan batyrynan», – dep jyrlaǧan (3).
Endı Jaqap batyrdyŋ ūrpaqtaryna kelsek. Jaqap batyrdyŋ nemeresı Äuez aqsaqal Ūly Otan soǧysyna qatysqan, «Türkıstan legionynda» bolǧan. Äuezden Seisūltan, odan 1964 jyly Baǧdat tuady. Äuezov Baǧdat qazırgı Qyzylorda oblysy Şielı audanynyŋ Alǧabas auylynda tūrady.
Jüzbai batyrdyŋ ūrpaǧy 1929 jylǧy Mūhambetjan qazy (būryn sovhoz direktory bolǧan) osy Şielı audanynyŋ Alǧabas auylynda tūrady. Osy auylda Şämed Qaldybaev degen şejıreşı aqsaqal osy atalǧan batyrlar turaly bıluı kerek.
Şaşty ata (Kenjeǧūl) beiıtı
Taǧy bır aitatyn jait, osy atalǧan Şaşty Qypşaqtyŋ Baisary atalyǧynyŋ batyrlarymen aǧaiyn bolyp keletın Şaşty Qypşaq Aidarǧazy atalyǧynan şyqqan Qaşqyn batyr HIH ǧasyrda qazırgı Qyzylorda oblysynyŋ Şielı audanynda ömır sürgen.
Keŋbai Jantoqaiūly batyr, mergen
Tegı Qypşaq – Qara – Tory – Şaşty (Kenjeǧūl) – Boşai – Köbes atalyǧynan.
Keŋbai batyr qazırgı Qyzylorda oblysynyŋ Şielı öŋırınde HIH ǧasyrda ömır sürgen.
Keŋbai batyr Syr elınıŋ azattyǧy üşın küresken. Batyr babamyz – ataqty mergen bolǧan kısı. Ūrpaq-ūrpaqtan aŋyz bolyp kele jatqan derek boiynşa, bır künı Qoqan hany Keŋbai batyrdyŋ mergendıgın synaiyn dep özıne şaqyrady. Tarihtan belgılı, Qoqan handyǧynyŋ keibır handary, äskerbasylary, bekterı qypşaq ruynan şyqqan. Keŋbai batyr Qoqan hanynyŋ şaqyruyn qabyl etıp, qasyna bır myqty mergen jıgıttı serık qylyp Qoqan elıne attanady. Ökınıştısı, batyrdyŋ qasyndaǧy serıgı, mergen jıgıttıŋ esımı, tegı ūmytylyp qalǧan. Şaqyrylǧan jerge kelgende Keŋbai batyr hanǧa jaqyndai bergende attyŋ üstınde tūryp şitı myltyǧymen hannyŋ taqiiasynyŋ şoşaǧyn atyp tüsıredı. Han qoryqqanynan qūlap qalady. Sonda Keŋbai batyrdyŋ qasyndaǧy serıgı hannyŋ etıgınıŋ taǧasyn atyp tüsıredı. Sol kezde hannyŋ nökerlerı Keŋbai batyrdy atyp öltıredı. Al, batyrdyŋ serıgı qaşyp qūtylady (4). Auyzekı derek boiynşa osyndai mälımet qalǧan, ūrpaqtary da osy derektı moiyndap tūr.
Syr süleiı Mänsür Bekejanov (1875-1933) 1912 jyly İmanjüsıpke jazǧan hatynda Keŋbai batyr esımı atalady.
Äjıbai Qarpyqūly – (1791-1866) batyr, bi, datqa
Tegı – Orta jüz. Qypşaq – Qara –Tory – Şaşty (Kenjeǧūl) – Boşai atalyǧynan.
Äjıbai batyr qazırgı Qyzylorda oblysy, Şielı audany öŋırımen Arqa bettegı Ūlytau, Yrǧyz, Torǧai öŋırlerınde ömır sürgen. Batyrdyŋ beiıtı – qazırgı Qyzylorda oblysy Şielı audanynyŋ Mailytoǧai auylynan 6 şaqyrym jerdegı İtaiaq kölınıŋ qasynda ornalasqan.
Äjıbai batyr da Syr elınıŋ azattyǧy üşın atqa qonǧan. El auzynan alynǧan derek boiynşa Äjıbai ırı, nasatty, erjürek, sūlu kısı bolǧan eken. Būl kısınıŋ ırılıgı sonşama, eluınşı ölşem aiaq-kiım, kebıs kietın bolǧan eken (5). Äjıbaidyŋ aty 1808-1809 jyldary şyǧa bastady. Būl kezde Qoqan bileuşılerınıŋ Syr boiy halqyna tızesı qatty batyp tūrǧan kezı.
Bır künı 16-17 jastaǧy Äjıbai Jölektegı naǧaşysyna qydyryp barady. Türkıstannyŋ begı elden alym-salyq jinai kelıp, Jölekte jatady. Bektıŋ ozbyrlyǧynyŋ asqany sonşa, är kün saiyn qara marqa qozynyŋ etın pısırtıp jep jatady. Būl qorlyqqa şydamaǧan Äjıbai bır täuekelge bel bailap, «Malym – janymnyŋ sadaǧasy» degendei, naǧaşylaryna: «Sender uaiymdamaŋdar, būl qorlyq iä örşitın bolsyn, iä öşetın bolsyn, menı qyz etıp kiındırıp daiyndaŋdar», – deidı. Mejelı uaqytta bektıŋ şabarmandary «qyzdy» alyp, bekke tabys etedı. Keş tüsıp, ekeuı seruenge şyǧady. Qydyryp oŋaşaǧa şyqqan soŋ Äjıbai batyr bektıŋ dybysyn şyǧarmai, qanjardy alqymyna taiap tūryp: «Bek, imanyŋdy üiıre ber, käpır ölımınde ketpe, köp asqanǧa bır tosqan bar», – degende bek Äjıbaiǧa jalyna bastaidy: «Kım bolsaŋ da menıŋ janymdy qi, endı būl ıs qaitalanbaidy, menıŋ de saǧan bır kömegım tier», – deidı. Sonda bek uädesınde tūryp, keiıngı bır Jölektıŋ jūma bazarynda jinalǧan būqara aldynda Äjıbaidy «töbe bi» etıp sailaidy (6).
Äjıbai batyr 1822-1825 jyldary aǧa sūltan Sandybaiūly Erdennıŋ kömekşısı bolady.
Äjıbai batyr beiıtı
Batyr babamyz – Kenesary Qasymūly bastaǧan qazaq halqynyŋ ūlt-azattyq köterılısın qoldauşy jäne oǧan belsene qatysuşy. Kenesary Orynbor jäne Batys Sıbır gubernatorlyqtarynyŋ jerıne tūraqtai almai, oŋtüstıkke qarai oiysqanda, Resei ükımetınıŋ qysymy men qūǧynyna ūşyraǧan Äjıbaidyŋ elı de Saryarqadan Syr boiynyŋ Qoqan handyǧyna qaraǧan Şielı qystaǧynyŋ maŋyna köşıp barǧan. Äjıbaidy Qoqan hany öz ruynyŋ datqasy etıp bekıtken (7).
1861 jyldyŋ 11 men 25 mausymnyŋ aralyǧynda orys patşasynyŋ tıkelei nūsqauymen Orynbor men Omby guberniialarynda tūratyn Kışı jüz ben Orta jüzdıŋ 189 bedeldı ökılı şaqyrylyp, qataŋ şekaralyq tärtıp jönınde sezd aşady. Osy sezge qatysqan Äjıbai batyr turaly: «Qypşaqtyŋ belgılı biı, Kenesary men Syr boiyna köşken eldıŋ bır bölıgıne Aqmeşıt bekınısı qūlaǧanǧa (1853j) deiın datqa bolǧan Äjıbai Qarpyqov» dep körsetılgen (6).
Omby oblystyq memlekettık arhivınde saqtalǧan qūjattarda: «1862 jyly qazan aiynda Sarysu boiyn jailaityn Kışı jüz rulary men Ūlytaudyŋ batys bökterın mekendegen qypşaqtardyŋ arasyndaǧy mal dauyn şeşuge Äjıbaidyŋ erekşe yqpaly bolǧandyǧy» atap körsetılgen (7).
Batyr babamyz 75 jasynda qaitys bolypty. Syr boiynyŋ ataqty aqyny Būdabai Qabylūly (1830-1890) Äjıbaidyŋ qazasyna:
«Elu segız jasyŋda Şalqydyŋ şalqar teŋızdei.
Elu toǧyz jasyŋda, Közge tüstıŋ semızdei.
Äjıbai-Torǧai atandyŋ, Bırge tuǧan egızdei.
Alaştan aldyŋ alǧysty, Ataŋa nälet degızbei.
Ädılettılıgıŋ jaiyldy, Nauşaruan salǧan negızdei», – dep köŋıl aitypty (8).
Paidalanylǧan ädebietter tızımı men derek közder: 1. Baqytjan Ahmetbektıŋ derek qorynan, Qyzylorda oblysy, Şielı audany, Jölek auylynyŋ äkımı Begımbet degen kısınıŋ deregın, osy auyldyŋ tülegı Qyzylorda Gumanitarlyq Universitetınıŋ oqytuşysy 1975 j.t. Säule Altynbekovadan aldym.(2009 j). 2. Baqytjan Ahmetbektıŋ derek qorynan, Qyzylorda qalasynyŋ tūrǧyny, Qorqyt ata atyndaǧy QMU oqytuşysy Sätbai Dastan degen kısıden alynǧan derek. 3. M.Baidıldaev. M.Maǧauin. Bes ǧasyr jyrlaidy: HV ǧasyrdan HH ǧasyrdyŋ bas kezıne deiıngı qazaq aqyn-jyraularynyŋ şyǧarmalary. 2 t. Almaty: Jazuşy, 1989 j, 406, 326, 409 b. b. 4. Baqytjan Ahmetbektıŋ derek qorynan, Qyzylorda qalasynyŋ tūrǧyny, Qorqyt ata atyndaǧy QMU oqytuşysy, Keŋbai batyrdyŋ şöberesı Asqarov Alpysbai Asqarūlynyŋ deregınen alynǧan maǧlumat. 5. Baqytjan Qyzylorda oblysy, Şielı audany, Mailytoǧai auylynyŋ tūrǧyny Abasilov Baqyt degen kısınıŋ auyz-ekı deregınen alynǧan maǧlumat. 6. «Şaştylar» Şejıre. Almaty. Qainar, 2002 j, 54,55, 216 bb. 7. QŪE. 1 t.«Qazaq ensiklopediiasynyŋ Bas redaksiiasy». Almaty. 1998 j, 643 b. 8.«Bes ǧasyr jyrlaidy». 1 t. Almaty, Jazuşy, 1989 j, 333,334 bb.
Qojamsügır batyrdyŋ beiıtı Qojamsügır batyr – qazaq-joŋǧar soǧysyna qatysqan aituly er. Batyr turaly derekter az bolyp otyr. Būl kısınıŋ babasy Tory batyr bolǧan, demek Qojamsügır batyr Tory batyrǧa şöbere bolyp keledı.
1994 jyly şyqqan J. Beisenbaiūlynyŋ basqaruymen «Ana tılı» baspasynan şyqqan Qazaq şejıresınde Torydan Älpeiıs tuady, odan Tūiaqty, Qoibar tuady. Qoibardan Qojamsügır tuady dep körsetılgen. Bıraq Qojamsügır batyrdyŋ tıkelei ūrpaǧy, Qyzylorda qalasynyŋ tūrǧyny Ormaǧanbetūly Sezbek aqsaqal atalarynan qalǧan şejırenı qarap, Qoibar atty babamyz bolǧan emes dep otyr.
Qojamsügır batyrdyŋ äkesı Älpeiısūly Tüiışkemen nemere bauyr bolatyn Qūlpeiısūly «Kökmūryn» Qūdaimendı batyr bolady. Būl kısıde elınde äigılı batyr bolǧan, elde ol kısını «Kökmūryn» dep atap ketken eken. Qojamsügırdıŋ etjaqyn bauyrlary, iaǧni şöbere bauyrlary Qūtym batyr Botyqaraūly, Abasūly Şaǧyr batyr, Bazarqūl batyr, onyŋ balasy Malai batyr Syr boiynyŋ erjürek erlerı edı. Osyndai öŋkei batyrlar äuletınen şyqqan soŋ, Qojamsügır batyr da namysyn jauǧa taptatpaǧan, būl kısınıŋ şöberesı Keŋşımūly Meŋdıqūl bi bolǧan. Al ūly Qūl batyr qazaq elın jaudan qorǧaǧan arqaly batyr bolǧan. Meŋdıqūl bi – HVIII ǧasyrdyŋ II jartysynda jäne HIH ǧasyrdyŋ I jartysynda ömır sürgen.
Jaqap batyr
Tegı – Qypşaq – Qara – Tory – Şaşty (Kenjeǧūl)
– Baisary atalyǧynan. Jaqap batyr qazırgı Qyzylorda oblysynyŋ Şielı audanynda HIH ǧasyrdyŋ I jartysynda ömır sürgen. Jaqap batyr aǧaiyn bauyrlarymen Qoqan handyǧynyŋ ozbyrlyǧyna qarsy şyqqan. Batyr babamyzdyŋ bauyrlary elge qadırmendı batyrlar bolǧan.
Bırınşısı – Baisary Şaşty Qypşaq Ötep batyr. Ekınşısı – Baisary Şaşty Qypşaq Jüzbai batyr.
HIH ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda Qoqan handyǧy qazırgı Qyzylorda oblysynyŋ Janaqorǧan, Şielı audandaryn basyp alǧany belgılı. Bır künderı Qoqan begı Syr boiynda alym-salyǧyn küşeitıp jıberedı. Sonda Syr boiynyŋ qazaqtary būl alym-salyqqa qarsy bolady. Airyqşa qarsy bolǧany: Qypşaqtyŋ Torynyŋ Şaşty Baisarysy men Qypşaqtyŋ Torynyŋ Közei rulary. Būl oqiǧany estıgen Qoqannyŋ begı Türkıstan şaharynan qarsylyqty basuǧa 500 äskerın jıberedı. Qoqan äskerın berı şyqqanyn estıgen Baisary men Közei rulary Arqaǧa qarai köşedı. Maişynyŋ tūsyna kelgen kezde (būl qazırgı Janaqorǧan men Şielı audandarynyŋ soltüstık jaǧy, elı joq aumaǧy) qoqandyqtar quyp jetedı. Sonda Ötep batyr: «Maldyŋ barlyǧyn tastap, jan sauǧalaiyq», – dep aitady. Bıraq Jaqap batyr oǧan kelıspei: «Bala-şaǧamyzdy, maldy alǧa jıberıp, özımız Jalǧyzaǧaş Qaramūrynda ūrys qabyldaiyq», – deidı. Barlyǧy būl şeşımge qosylady.
Ol kezdıŋ räsımı boiynşa ūrys jekpe-jekten bastaluy kerek. Qoqandyqtar özderınıŋ senımdılıgın synau üşın jäne jergılıktı rularǧa jık salu üşın Qypşaqtyŋ Şaşty Janazar batyryn şyǧarady. Janazar batyr (1818/22-1881/85) būl kezde jasy kelgen kısı eken. Bırlesken Tory Baisary men Tory Közei rulary öz jaǧynan Baisary Jüzbai batyrdy şyǧarady. Jüzbai batyr – 18 jastaǧy jıgıt, küştı naizager eken, naizamen ūrǧanda aŋdy qūlatatyn bolǧan. Qoqandyqtardyŋ özderı alysyraq bolyp, aldyŋǧy şegıne jergılıktı jaqtastaryn qoiǧan. Onyŋ üstıne joldan şarşaǧan qoqandyqtar ūrysty kelesı künge qaldyrudy şeşedı, öitkenı keşkı uaqyt bolyp qaldy. Janazar batyr Jüzbai batyrmen jekpe-jekke şyǧady. Bıraq «ūrysqandai» bolady. Janazar batyr özınıŋ qazaǧyn, özınıŋ atalas ınısın qalai şapsyn?! Jekpe-jektıŋ arasynda Janazar batyr qoqandyqtardyŋ jäne onyŋ jaqtastarynyŋ qai jerde ornalasqanyn aitady. Sol kezdegı soǧys tärtıbı boiynşa äskerdıŋ ülken tuy bolady. Ol tu eŋ soŋǧy jaǧdaida tüsırıluı tiıs, iaǧni jeŋılıstıŋ belgısı. Janazar batyrdyŋ tu ūstauşy qoqandyqtardyŋ qasynda jergılıktı senımdı jıgıtterı bolǧan. Sondyqtan Şaşty Janazar batyr: «Alǧaşqy ūrysty sender bastaŋdar, keşke qaldyrmaŋdar», – deidı.
Ūrys bastalady. Jaqap, Ötep batyrlardyŋ äskerlerı qoqandyqtardyŋ aldyŋǧy şegınde tūrǧan qoqandyqtardyŋ qyzmetınde jürgen jergılıktı qazaqtardyŋ jasaqtaryna ūrys salady. Kelısım boiynşa tu ūstaǧan qoqandyqty Janazar batyrdyŋ jıgıtterı öltırıp, tudy qūlatady. Sosyn jergılıktı jasaqtar ürei taratady. Sol üreimen tünı boiy qoqandyqtar keiın şegınuge mäjbür bolady. Jaqap batyr qoqandyqtarǧa qyzmet jasaityn, jergılıktı Qypşaq Torynyŋ Tūiaqtysy Tūrsynbai batyr-datqaǧa (1788/98-1853) öte öşıkkenge ūqsaidy. Tūrsynbai datqanyŋ belgılı bır közge tüsetın ūzyn säldesı bolatyn, sol şapqan kezde jelbıreitın körınedı. Ūrystyŋ alǧaşqy sätterden bastap-aq Jaqap batyr: «Qalşa qaida eken?» – dep Tūrsynbai datqany ızdeidı. Ūrystardyŋ barysynda jergılıktı äskerlerdıŋ bır bölıgı qoqandyqtarmen, ekınşı bölıgı olardan bölek qaşady. Būdan keiın ūrys toqtaidy. Jaudyŋ betı qaitqannan keiın jeŋımpaz Tory Qypşaqtyn Şaşty Baisarysy men Tory Qypşaqtyŋ Közei rulary qauıpten qūtylyp, Arqaǧa qarai qaşady. Baisary men Közei rulary jaibaraqat Arqaǧa köşıp bara jatady, bıraq «qūlauyz» (ösek) taraidy. Jaqap batyrdyŋ qūlaǧyna da jetedı. Közei Dosbol bidıŋ Jaqap batyr «Qalşa qaida eken?» – dep jauǧa şapqan kezde onyŋ nazaryn basqa jaqqa bölıp jıberedı. Közei Dosbol bi (1800-1890) Tūrsynbai datqa qoqandyqtardan bölek qaşqanyn körgen, bıraq Jaqap batyrǧa qoqandyqtardyŋ soŋynan qaşty dep basqa jaqty sıltegen edı. Jaqap batyr estısımen Közei Dosbol bige qatty renjidı de, Baisary elın Syr boiyna keiın qaitarady. Al, Közei ruy Arqaǧa Naiman Sandybaiūly Erden batyrdyŋ bolystyǧyna keledı. Būnda 2-3 jyl tūrady da keiın Syr boiyna qaityp keledı (2).
Syr boiynyŋ ataqty batyrlary Jaqap pen Öteptı Syr süleilerınıŋ bırı Mänsür Bekejanov (1875-1933) 1912 jyly İmanjüsıpke jazǧan hatynda:
«Bar edı Ötep, Jaqap – jaqynyŋnan,
Ermek, Tüime, Keŋbai bar ata ūlynan.
Janazar – Şaǧyr Qypşaq bır jüzbasy,
Qazaqtyŋ naiza ūstaǧan batyrynan», – dep jyrlaǧan (3).
Endı Jaqap batyrdyŋ ūrpaqtaryna kelsek. Jaqap batyrdyŋ nemeresı Äuez aqsaqal Ūly Otan soǧysyna qatysqan, «Türkıstan legionynda» bolǧan. Äuezden Seisūltan, odan 1964 jyly Baǧdat tuady. Äuezov Baǧdat qazırgı Qyzylorda oblysy Şielı audanynyŋ Alǧabas auylynda tūrady.
Jüzbai batyrdyŋ ūrpaǧy 1929 jylǧy Mūhambetjan qazy (būryn sovhoz direktory bolǧan) osy Şielı audanynyŋ Alǧabas auylynda tūrady. Osy auylda Şämed Qaldybaev degen şejıreşı aqsaqal osy atalǧan batyrlar turaly bıluı kerek.
Şaşty ata (Kenjeǧūl) beiıtı
Taǧy bır aitatyn jait, osy atalǧan Şaşty Qypşaqtyŋ Baisary atalyǧynyŋ batyrlarymen aǧaiyn bolyp keletın Şaşty Qypşaq Aidarǧazy atalyǧynan şyqqan Qaşqyn batyr HIH ǧasyrda qazırgı Qyzylorda oblysynyŋ Şielı audanynda ömır sürgen.
Keŋbai Jantoqaiūly batyr, mergen
Tegı Qypşaq – Qara – Tory – Şaşty (Kenjeǧūl) – Boşai – Köbes atalyǧynan.
Keŋbai batyr qazırgı Qyzylorda oblysynyŋ Şielı öŋırınde HIH ǧasyrda ömır sürgen.
Keŋbai batyr Syr elınıŋ azattyǧy üşın küresken. Batyr babamyz – ataqty mergen bolǧan kısı. Ūrpaq-ūrpaqtan aŋyz bolyp kele jatqan derek boiynşa, bır künı Qoqan hany Keŋbai batyrdyŋ mergendıgın synaiyn dep özıne şaqyrady. Tarihtan belgılı, Qoqan handyǧynyŋ keibır handary, äskerbasylary, bekterı qypşaq ruynan şyqqan. Keŋbai batyr Qoqan hanynyŋ şaqyruyn qabyl etıp, qasyna bır myqty mergen jıgıttı serık qylyp Qoqan elıne attanady. Ökınıştısı, batyrdyŋ qasyndaǧy serıgı, mergen jıgıttıŋ esımı, tegı ūmytylyp qalǧan. Şaqyrylǧan jerge kelgende Keŋbai batyr hanǧa jaqyndai bergende attyŋ üstınde tūryp şitı myltyǧymen hannyŋ taqiiasynyŋ şoşaǧyn atyp tüsıredı. Han qoryqqanynan qūlap qalady. Sonda Keŋbai batyrdyŋ qasyndaǧy serıgı hannyŋ etıgınıŋ taǧasyn atyp tüsıredı. Sol kezde hannyŋ nökerlerı Keŋbai batyrdy atyp öltıredı. Al, batyrdyŋ serıgı qaşyp qūtylady (4). Auyzekı derek boiynşa osyndai mälımet qalǧan, ūrpaqtary da osy derektı moiyndap tūr.
Syr süleiı Mänsür Bekejanov (1875-1933) 1912 jyly İmanjüsıpke jazǧan hatynda Keŋbai batyr esımı atalady.
Äjıbai Qarpyqūly – (1791-1866) batyr, bi, datqa
Tegı – Orta jüz. Qypşaq – Qara –Tory – Şaşty (Kenjeǧūl) – Boşai atalyǧynan.
Äjıbai batyr qazırgı Qyzylorda oblysy, Şielı audany öŋırımen Arqa bettegı Ūlytau, Yrǧyz, Torǧai öŋırlerınde ömır sürgen. Batyrdyŋ beiıtı – qazırgı Qyzylorda oblysy Şielı audanynyŋ Mailytoǧai auylynan 6 şaqyrym jerdegı İtaiaq kölınıŋ qasynda ornalasqan.
Äjıbai batyr da Syr elınıŋ azattyǧy üşın atqa qonǧan. El auzynan alynǧan derek boiynşa Äjıbai ırı, nasatty, erjürek, sūlu kısı bolǧan eken. Būl kısınıŋ ırılıgı sonşama, eluınşı ölşem aiaq-kiım, kebıs kietın bolǧan eken (5). Äjıbaidyŋ aty 1808-1809 jyldary şyǧa bastady. Būl kezde Qoqan bileuşılerınıŋ Syr boiy halqyna tızesı qatty batyp tūrǧan kezı.
Bır künı 16-17 jastaǧy Äjıbai Jölektegı naǧaşysyna qydyryp barady. Türkıstannyŋ begı elden alym-salyq jinai kelıp, Jölekte jatady. Bektıŋ ozbyrlyǧynyŋ asqany sonşa, är kün saiyn qara marqa qozynyŋ etın pısırtıp jep jatady. Būl qorlyqqa şydamaǧan Äjıbai bır täuekelge bel bailap, «Malym – janymnyŋ sadaǧasy» degendei, naǧaşylaryna: «Sender uaiymdamaŋdar, būl qorlyq iä örşitın bolsyn, iä öşetın bolsyn, menı qyz etıp kiındırıp daiyndaŋdar», – deidı. Mejelı uaqytta bektıŋ şabarmandary «qyzdy» alyp, bekke tabys etedı. Keş tüsıp, ekeuı seruenge şyǧady. Qydyryp oŋaşaǧa şyqqan soŋ Äjıbai batyr bektıŋ dybysyn şyǧarmai, qanjardy alqymyna taiap tūryp: «Bek, imanyŋdy üiıre ber, käpır ölımınde ketpe, köp asqanǧa bır tosqan bar», – degende bek Äjıbaiǧa jalyna bastaidy: «Kım bolsaŋ da menıŋ janymdy qi, endı būl ıs qaitalanbaidy, menıŋ de saǧan bır kömegım tier», – deidı. Sonda bek uädesınde tūryp, keiıngı bır Jölektıŋ jūma bazarynda jinalǧan būqara aldynda Äjıbaidy «töbe bi» etıp sailaidy (6).
Äjıbai batyr 1822-1825 jyldary aǧa sūltan Sandybaiūly Erdennıŋ kömekşısı bolady.
Äjıbai batyr beiıtı
Batyr babamyz – Kenesary Qasymūly bastaǧan qazaq halqynyŋ ūlt-azattyq köterılısın qoldauşy jäne oǧan belsene qatysuşy. Kenesary Orynbor jäne Batys Sıbır gubernatorlyqtarynyŋ jerıne tūraqtai almai, oŋtüstıkke qarai oiysqanda, Resei ükımetınıŋ qysymy men qūǧynyna ūşyraǧan Äjıbaidyŋ elı de Saryarqadan Syr boiynyŋ Qoqan handyǧyna qaraǧan Şielı qystaǧynyŋ maŋyna köşıp barǧan. Äjıbaidy Qoqan hany öz ruynyŋ datqasy etıp bekıtken (7).
1861 jyldyŋ 11 men 25 mausymnyŋ aralyǧynda orys patşasynyŋ tıkelei nūsqauymen Orynbor men Omby guberniialarynda tūratyn Kışı jüz ben Orta jüzdıŋ 189 bedeldı ökılı şaqyrylyp, qataŋ şekaralyq tärtıp jönınde sezd aşady. Osy sezge qatysqan Äjıbai batyr turaly: «Qypşaqtyŋ belgılı biı, Kenesary men Syr boiyna köşken eldıŋ bır bölıgıne Aqmeşıt bekınısı qūlaǧanǧa (1853j) deiın datqa bolǧan Äjıbai Qarpyqov» dep körsetılgen (6).
Omby oblystyq memlekettık arhivınde saqtalǧan qūjattarda: «1862 jyly qazan aiynda Sarysu boiyn jailaityn Kışı jüz rulary men Ūlytaudyŋ batys bökterın mekendegen qypşaqtardyŋ arasyndaǧy mal dauyn şeşuge Äjıbaidyŋ erekşe yqpaly bolǧandyǧy» atap körsetılgen (7).
Batyr babamyz 75 jasynda qaitys bolypty. Syr boiynyŋ ataqty aqyny Būdabai Qabylūly (1830-1890) Äjıbaidyŋ qazasyna:
«Elu segız jasyŋda Şalqydyŋ şalqar teŋızdei.
Elu toǧyz jasyŋda, Közge tüstıŋ semızdei.
Äjıbai-Torǧai atandyŋ, Bırge tuǧan egızdei.
Alaştan aldyŋ alǧysty, Ataŋa nälet degızbei.
Ädılettılıgıŋ jaiyldy, Nauşaruan salǧan negızdei», – dep köŋıl aitypty (8).
Baqytjan AHMETBEK,
Qorqyt Ata atyndaǧy Qyzylorda memlekettık universitetı «Qorqyttanu jäne ölke tarihy» ǧylymi-zertteu institutynyŋ ǧylymi qyzmetkerı
Paidalanylǧan ädebietter tızımı men derek közder: 1. Baqytjan Ahmetbektıŋ derek qorynan, Qyzylorda oblysy, Şielı audany, Jölek auylynyŋ äkımı Begımbet degen kısınıŋ deregın, osy auyldyŋ tülegı Qyzylorda Gumanitarlyq Universitetınıŋ oqytuşysy 1975 j.t. Säule Altynbekovadan aldym.(2009 j). 2. Baqytjan Ahmetbektıŋ derek qorynan, Qyzylorda qalasynyŋ tūrǧyny, Qorqyt ata atyndaǧy QMU oqytuşysy Sätbai Dastan degen kısıden alynǧan derek. 3. M.Baidıldaev. M.Maǧauin. Bes ǧasyr jyrlaidy: HV ǧasyrdan HH ǧasyrdyŋ bas kezıne deiıngı qazaq aqyn-jyraularynyŋ şyǧarmalary. 2 t. Almaty: Jazuşy, 1989 j, 406, 326, 409 b. b. 4. Baqytjan Ahmetbektıŋ derek qorynan, Qyzylorda qalasynyŋ tūrǧyny, Qorqyt ata atyndaǧy QMU oqytuşysy, Keŋbai batyrdyŋ şöberesı Asqarov Alpysbai Asqarūlynyŋ deregınen alynǧan maǧlumat. 5. Baqytjan Qyzylorda oblysy, Şielı audany, Mailytoǧai auylynyŋ tūrǧyny Abasilov Baqyt degen kısınıŋ auyz-ekı deregınen alynǧan maǧlumat. 6. «Şaştylar» Şejıre. Almaty. Qainar, 2002 j, 54,55, 216 bb. 7. QŪE. 1 t.«Qazaq ensiklopediiasynyŋ Bas redaksiiasy». Almaty. 1998 j, 643 b. 8.«Bes ǧasyr jyrlaidy». 1 t. Almaty, Jazuşy, 1989 j, 333,334 bb.
"history."kz
