كوكپار سپورتىن جەتىلدىرۋدىڭ تەزيستىك تۇجىرىمى

5277
Adyrna.kz Telegram

كىرىسپە

ماقسات: «رۋحاني جاڭعىرۋ» ۇلتتىق جوباسى اياسىندا كوكپار ويىنى مەن سپورتىنىڭ ارا جىگىن اشۋ جانە كوكپاردى سپورت رەتىندە دامىتۋدىڭ كەشەندى ماسەلەلەرىن قاراستىرا وتىرىپ، ونى جەتىلدىرۋدىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرۋ.

كوكپار - سىبىردەن ءۇندى مۇحيتىنا دەيىن، كاسپيدەن شىعىس تۇركىستانعا دەيىنگى ءاپايتوس ارالىقتا اتتى مادەنيەتتىڭ اسىل مۇراسى بولىپ تابىلادى.

بۇعان دەيىنگى قالىپتاسقان كوكپار ويىنىنىڭ كوماندالىق فورماتىنا سپورتتىق مازمۇن بەرۋ ءۇشىن ودان ءارى دامىتۋعا ءماجبۇرمىز. بۇل جولدا كوكپاردىڭ رەكۆيزيتتەرى مەن جاراقتارىن جەتىلدىرىپ، الاڭ كەلبەتىن، ويىن قۇرىلىمىن ودان ءارى دامىتا ءتۇسۋ قاجەتتىگى وزىنەن ءوزى تۋىنداۋدا.

ۇلتتىق سپورتتىڭ عىلىمي تۇردە تەرەڭدەي زەرتتەلۋى ءالى دە ويداعىداي ەمەس. سونىڭ كەسىرىنەن ۇلتتىق ويىندى سپورتقا اينالدىرۋ ۇدەرىسى كەنجەلەپ قالدى ءارى ءتۇرلى قايشىلىقتارعا ۇرىنىپ وتىر.

بۇگىنگى كوكپار ويىنى بۇرىنعى ەتنوويىندىق سيپاتتان ارىلا باستادى، الەمدىك دەڭگەيگە تاراتۋ جولىندا ماقسات قويىلىپ، سوعان سايكەس ارەكەت باستالدى. كوكپاردى دامىتۋدىڭ مۇنداي ستراتەگيالىق فورماتقا كوشۋى العا ءبىرشاما ماسەلەلەردى شەشۋدى مىندەتتەۋدە.

كوكپاردى جەتىلدىرۋدى قاراستىرۋ بارىسىندا قازىرگى قوردالانعان ماسەلەلەردى اشۋ - باستى شەشىمدەردىڭ ءبىرى. اسىرەسە، كوكپاردى بىرجاقتى ەتنولوگيالىق قۇندىلىق رەتىندە قاراۋ مەن ونى بۇدان ءارى ۇلتتىق سپورت رەتىندە دامىتۋدىڭ اراسىندا قالىپتاسقان ءبىرشاما قايشىلىق بارىن بايقاۋىمىز كەرەك. سونىمەن بىرگە كوكپار ويىنىنىڭ باستى سۋبەكتىلەرى ەسەبىندە قازاق جانە قىرعىز تاراپتارىنىڭ بىتىسپەيتىندەي قارسىلىق سيپاتى بارى دا وسىندا – كوكپاردى ويىن جانە سپورت رەتىندە قاراستىرۋدىڭ اراجىگى اشىلماعاندىعىنان دا وسىنداي احۋال بار ەكەندىگىن جاسىرۋعا بولمايدى.

اتالمىش قۇجات كوكپاردىڭ ماڭىندا قوردالانعان ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابۋعا بولارلىق ۇسىنىمدار مەن باستامالاردى دايەكتەۋ مەن دەرەكتەۋ بولىپ تابىلادى.

1. كوكپار ويىنىنىڭ قالىپتاسۋ نەگىزى

كوكپار ويىنىنىڭ قالىپتاسۋى تۋراسىندا دەرەك جوقتىڭ قاسى. جازبالار جاعى مۇلدەم ساراڭ. الايدا، بۇل ويىن ءتۇرىن زەردەلەۋشىلەر ونىڭ قالىپتاسۋىن بىرنەشە مىڭ جىلدىقتارعا اپارىپ تىرەيدى.

جالپى بۇل اتتى ويىننىڭ قالىپتاسۋىن جىلقىسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ەگەر دە ادامزات تاريحىنىڭ جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋ ۇلگىسىن ەۆرازيا دالاسىنا قاراستى بوتاي ەلدى مەكەنىندەگى 6 مىڭجىلدىق اتتى مادەنيەتتىڭ اشىلۋىمەن قاراستىرساق، ەندەشە بۇل ويىندى دا سونشا مەرزىممەن ولشەۋگە قاقىمىز بار.ويتكەنى، كوكپاردىڭ قالىپتاسۋىنا قاجەتتى ەڭ ءبىرىنشى جاراق، ول – ات. جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋدەن باستاپ، ونى كولىك ەتۋ مەن ازىق ەتۋدەن باسقا، ءتۇرلى سالا بويىنشا ونى تەحنيكالىق جاراق ەتۋ مۇمكىندىگى ومىردە ورىن الا باستاعانىن ەسكەرسەك، كوكپار ويىنىنىڭ تۋىنداۋىنا دا اتتىلى مادەنيەتتىڭ ويىپ ورىن الاتىن ماڭىزى جەتكىلىكتى.

كوكپاردىڭ تارالۋ كەڭىسىن الساق، ورتالىق ازيا حالىقتارى اراسىندا كەڭ تاراعان ويىن. اتاپ ايتقاندا، قازاق، قىرعىز، تاجىك، وزبەك، پۋشتۋن حالىقتارىنا تارالعان. وسىعان ۇقساس اتتى ويىن كەيبىر ازيا ەلدەرىندە، سونداي-اق،ارگەنتينا حالقىنىڭ دا كوكپارعا ۇقساس ات ويىنى بولعان.الايدا، كوكپاردىڭ قالىپتاسۋ ءداۋىرىن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن، ونى ءالى كۇنگە عىلىمي تۇردە زەردەلەۋ كەمشىن. دەسەك تە، كوكپاردىڭ قالىپتاسۋىنا بايلانىستى اتالعان تاريحي ايعاقتارعا توقتالا وتىرىپ، تالداپ شىققان ابزال.

كوكپار ويىنى سوناۋ زورواستريزم داۋىرىنەن بار ەكەنىن العا تارتاتىندار كوپ. بىرنەشە مىڭ جىل بۇرىن شىققان ويىن بولسا، ونىڭ بۇل كۇنگە دەيىن بىرنەشە ساتىدان ءوتىپ جانە ءتۇرلى سيپاتتا وينالۋى عاجاپ ەمەس. بۇلاي دەۋىمىزگە اتالمىش ويىنعا قاتىستى ءتۇرلى ينتەرپرەتاتسيانىڭ بولۋىمەن قاتار الۋان ايعاقتاردىڭ ءبىر بىرىمەن قابىسا بەرمەۋى دالەل.

كوكپاردىڭ تۋىنداۋىنا ءبىر ايعاقتى اڭشىلىق كەزدەن تارتۋعا قيسىن بار. ءسويتىپ، ونىڭ العاشقى فورماسى ات مىنگەن اڭشىلاردىڭ ويىنىنان باستالدى دەۋگە بولادى. بۇل تۋراسىندا  وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى سوۆەتتىك ەتنوگراف گ. ن. سيماكوۆ [12]«قىرعىزدىڭ وڭتۇستىكتەگى دە، سولتۇستىكتەگى دە  قارتتارى بىزگە قىرعىزدار اراسىندا قاسقىر اۋلاۋدىڭ كەڭ تارالعانىن ايتا كەلىپ، قالىڭ قاردا ومبىلاعان قاسقىردى قۋالاعان اڭشىلار، قۋىپ، جەتىپ، شوقپارمەن باسقا ۇرىپ، سوعىپ الاتىنىن بىرنەشە رەت اڭگىمەلەدى. بۇل ەجەلگى اڭ اۋلاۋ ءتاسىلى ونىمەن بىرگە قاسقىر سوققان اڭشىنىڭ الدىنا وڭگەرگەن اڭىنا باسقالارى تالاسىپ، ودان تارتىپ الۋعا ۇمتىلىساتىن بولعان. وسىلايشا، ازىلدەسە، تالاسا-تارماسا وتىرىپ، ايىلعا جەتكەنشە «كوك ءبورى» ويناساتىن بولعان. بىراق ايىلعا جەتكەندە قاسقىردى سوققان جىگىت الادى ەكەن.» 

اتالمىش كورىنىسكە قاراپ، اتتىلى اڭشىلار قالاي بولعاندا دا سوققان اڭدى ەرمەك قىلىپ تالاسۋ ءداستۇرى بولعاندىعىن اڭعارتادى.

گولليۆۋدتا 1971 جىلى ەكراندالعان، فرانتسۋز جازۋشىسى جوزەف كەسسەلدىڭ «اتتىلار» رومانىندا [14] كوكپاردىڭ كەڭ تارالعان نۇسقاسىن جازادى: «بۇل ويىندى شىڭعىسحاننىڭ ساربازدارى ولاردىڭ اتتارىنىڭ تۇياعى جەتكەن جەرگە جايدى. سودان بەرى جەتى عاسىر وتسە دە، ءبىزدىڭ جازىعىمىزدا ەجەلگى داۋىردەگىدەي ءالى دە ساقتالىپ كەلەدى». دەمەك، كوكپار ويىنى شىڭعىسحان داۋىرىنەن بار ەكەنىنە كۋالىك بار دەگەن ءسوز.

جازۋشى، ەتنوگراف [15] ا. قاليۇلى ايتىپ وتەدى: «كوكپار تارتۋ – اسكەري جاتتىعۋلاردىڭ ءبىر ءتۇرى. تۇرىك قاعاناتىنداعى «دەربەس ءبورى جاساق» دەگەنىمىز وسىنداي جاتتىعۋدان ءوتىپ سايلانعان باتىرلار توبى ەدى»، – دەپ تۇجىرىمدايدى.  ەندەشە بۇل ويىن سوعىس جاعدايىندا ساربازداردى شىڭدايتىن جاتتىعۋ تۇرىندە دە بولعاندىعى جانە ول تۇركى قاعاناتى زامانىنا قاراستى 6-7 عاسىرلارعا دا لايىق ويىن ءتۇرى بولعاندىعىن باعامداي الامىز.

بەلگىلى قازاق عالىمى،  اكادەميك ءا.ح. مارعۇلانءوزىنىڭ «مير كازاحا» كىتابىندا [13]: «سىرداريانىڭ تومەنگى ساعاسى مەن ارال ماڭىن مەكەندەگەن ساق تايپالارى جىل سايىن ءبورىنى كيە تۇتۋ قۇرمەتىنە ارناپ، قاسقىر تەرىسىن جامىلىپ، بەتپەردە تاعىنىپ،اتتى سايىستار وتكىزەتىن بولعان. بۇل ءداستۇر تۇركى-موڭعول تايپالارىندا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالدى. قازاق، تۇرىكپەن، قىرعىز ەلدەرىندە بۇل ويىن «كوكبور» (كاك بار) - سۇرى قاسقىر دەگەن اتاۋمەن ساقتالعان. «كوكپار» اتتى ويىننىڭ قازاق حالقىنداعى ءبىر نۇسقاسى «قىز ءبورى» – قاسقىر تەرىسى مەن ءبورىلى بەتپەردە تاعىناتىن ءداستۇرلى ساق ويىنىنىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ تابىلادى» دەپ ۆ.ۆ.رادلوۆ پەن س.ۆ.كيسەلەۆتاردىڭ ەڭبەكتەرىنە سىلتەمە جاسايدى. سوعان قاراعاندا ساقتاردا قاسقىردى كوكپار تارتۋ ەمەس، كەرىسىنشە ءبورى كەيپىنە ەنگەن ويىنشىلار سەركەنى تارتقان سىقىلدى. ەندەشە ساقتار داۋىرىندە كوكپار ويىنى ءبورى كيەسىن پاش ەتۋدىڭ ءبىر جورالعىسى بولعان. ال،س.ۆ. كيسەلەۆتىڭ جازعان «قىز ءبورى» ويىنى بۇگىنگى «قىز قۋ» ويىنىنىڭ ەتنوگرافيالىق ءبىر سيپاتى ەكەندىگىندە ءسوز جوق.

2. «كوكپار» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگيالىق نۇسقالارى

ەندى لينگۆيستيكالىق ايعاقتارعا كەلەيىك.ويىننىڭ «كوكپار» اتاۋى ونىڭ قالىپتاسۋى مەن تاريحىنا دەندەپ بويلاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ايعاقتاردىڭ ءبىرى.

كوكپار ويىنى اتاۋلارىن نەگىزىن ءۇش توپقا جىكتەپ قاراستىرۋعا بولادى:

ەتنوگرافيالىق قۇندىلىققا جاتاتىن اتاۋ نۇسقالارى: «ۇلاق تارتىش» نەمەسە بۇزاۋعا تارتۋعا قاتىستى «تورپوك تارتىش»، ۇلوق/uloq - وزبەكتە، بۋزكاشي - اۋعان مەن تاجىكتە;
ميفولوگيالىق قۇندىلىققا نەگىزدەلگەن اتاۋ نۇسقالارى: كيوك بيورۋ، كوك-ءبورۇ، كيۋك بيۋرە  - قىرعىزدا، كöك-بöرӱ – التايدا، كۇك بۇرە – باشقۇرتتا;
اسا ەجەلگى ميفتىك قۇندىلىققا نەگىزدەلگەن اتاۋ نۇسقالارى: كوكپار – قازاقتا، كوك-بورۋ - قىرعىزدا, كوپكاري/koʻpkari  - وزبەكتە، كۋپكوري/كӯپكورӣ – تاجىكتە.
1) قاراپايىم اتاۋلارعا جاتقىزىلعان «ۇلاق تارتىش»، «تورپوق تارتىش»، «ۇلوق» سوزدەرىنىڭ بارلىعى كوكپار ويىنىنىڭ جاراعى بولىپ تابىلاتىن، سەركەنى لاقتىڭ نە بۇزاۋدىڭ اتاۋىنا بايلانىستى تارالعان حالىقتىق اتاۋ عانا، بۇعان بۋز– ەشكى، كاشيدان – تارتۋ ۇعىمدارىنان شىققان تاجىكشە «بۋزكاشي» ءسوزى دە جاتادى. بۇل اتاۋلار حالىقتىق اتاۋ بولا تۇرا ەتنوگرافيالىققۇندىلىقتار بولا الادى، بىراق وسى قاراپايىم ءسوز ارقىلى بۇل اتاۋلاردىڭ قارابايىر جاعدايدا قالىپتاسقاندىعىن دا اڭعارۋعا بولادى، ويتكەنى،بۇل سوزدەر مازمۇندى ەمەس ويىننىڭ سىرتقى فورماسىن عانا انىقتاپ تۇر. سوعان قاراپ، بۇل اتاۋلار بەرتىندە عانا قالىپتاسقانى بايقالادى.ال، اۋعان، تاجىك حالىقتارىنداعى «بۋزكاشي» ءسوزى تۇركى اتاۋلارىنىڭ كالكاسى ەكەنى انىق.

الايدا، تۇركىنىڭ عۇلاماسى ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» ەڭبەگىندە كوكپار ويىنىنىڭ باسقاشا اتاۋى «لاق شاپ» - «چاپ ۇلاق» تۇرىندە كەزدەسەدى.

2) ميفولوگيالىق قۇندىلىقتارعا جاتقىزىلىپ وتىرعان كيوك بيورۋ، كوك-ءبورۇ، كيۋك بيۋرە, كöك-بöرӱ، كۇك بۇرەبۇلاردىڭ بارلىعى دا جوعارىدا اتالعانداي، ەجەلگى داۋىردەگى ءبورىنىڭ كيەلىك بەينەسىن پاش ەتۋ كورىنىسىن حابارلايتىن سوزدەر ەكەنى انىق  جانە سولاردىڭ ءار ءتىلدەگى ۆارياتسيالارى عانا. الايدا، بۇلاردىڭ كوپشىلىگى حالىق اراسىندا ۇمىت قالىپ بارىپ، ۇلتتىق جادتىڭ جاڭعىرۋىمەن بەرتىن كەلە قالپىنا كەلتىرىلگەندەي اسەر بار. سەبەبى، ازىرگە ەتنوگرافيا سالاسىندا ءدال وسىلايشا اتاۋلار تىركەلگەندىگىن كەلتىرە الماي وتىرمىز. مىسالى، قىرعىز حالقى كوكپار ويىنىن حالىق اراسىندا كەڭ تاراعان «ۇلاق تارتىش» تۇرىندە اتاعانى ءمالىم، بۇعان كۋا رەتىندە الەمگە ايگىلى جازۋشى شىڭعىس ايتماتوۆ ءوزىنىڭ  «قوش بول،گۇلسارى!» [16] حيكاياسىندا وسى اتاۋدىڭ ورىسشا كالكاسىمەن «كوزلودرانيە» اتايدى. جانە دە ميفولوگيالىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن بۇل اتاۋلار ازىرگە فولكلورلىق تۋىندىلاردا كەزىگە قويمادى. سوعان قاراعاندا، حالىق اراسىندا ۇمىت قالىپ بارىپ، ۇلتتىق جادتىڭ جاڭعىرۋىمەن بەرتىن كەلە قالپىنا كەلتىرىلگەنىنە بۇل دا ءبىر دالەل.

3)  اسا ەجەلگى ميفتىك كەزەڭدى قوزعايتىن اتاۋلارعا كەلسەك، بۇلارعا قاتىستى جايتتار بارىنشا بۇلىڭعىر، بىراق لينگۆيستيكالىق جاعىنان قازبالاۋ ارقىلى ءبىراز جايعا قانىعۋعا ابدەن بولادى. بۇل جەردە نەگىزىنەن اتاۋلاردىڭ ىشىندە كوكپار، كوك-بورۋ ۆارياتسيالارىن عانا قاراستىرعان ماقۇل، سەبەبى كوپكاري/koʻpkari, كۋپكوري/كӯپكورӣ سوزدەرى «كوكپار» اتاۋىنان لينگۆيستيكالىق مەتاتە́زا (ەجەلگى گرەكشە - μετάθεσις, اۋدارۋ) قۇبىلىسى ارقىلى قاتار تۇرعان دىبىستاردىڭ ءوزارا ورىن اۋىستىرۋىنان وزگەرىسكە تۇسكەنى كورىنىپ تۇر.

«كوكپار» اتاۋىن كوپتەگەن زەردەلەۋشىلەر,ەتيمولوگيالىق جاعىنان ميفولوگياسى قانىق بولعاندىقتان, بەلدەن باسىپ، «كوك ءبورى» سوزىنەن شىققان دەۋگە اۋەس بولىپ ءجۇر جانە ونىڭ لينگۆيستيكالىق قۇبىلىسىن اشپاعان كۇيى قالدىرادى. شىن مانىندە كوك ءبورى – كوكبور – كوكبور – كوكپار تۇرىندەگى تىزبەككە اينالاتىنداي,ۇندەسىم زاڭىنا باعىنعىش تۇركى ءتىلى «كوك ءبورى»-دەن «كوكپار» ءسوزىن تۋدىرۋى ەكىتالاي، مۇمكىن ەمەس. ال، كەرىسىنشە «كوكپار»-دىڭ كوكپور – كوكبور تۇرىندە وزگەرىسكە ۇشىراۋ مۇمكىندىگى مول. بىراق «كوك ءبورى» اتاۋىنىڭ «كوكپاردان» تۋىنداعانىنا لينگۆيستيكالىق جاعىنان سەنىمدى بولعانىمىزبەن، تاريحي جاعىنان سەنىم جوق. ەندەشە بۇلار ءبىر بىرىنەن تۋىنداعان اتاۋلار ەمەس، ەكەۋى ەكى بولەك تۇردە تۋىنداۋى ىقتيمال. ماسەلەن، ساق زامانىندا بورىشە كيىنگەن قاتىسۋشىلاردىڭ ەشكىنى كوكپارعا تارتقانىمەن، ونىڭ «كوك ءبورى» اتاۋى ءبورىنى ءپىر تۇتقان كوك تۇركىلەر داۋىرىندە شىعۋى مۇمكىن. بۇل ويىنشىلاردى ميفتىك كوك بورىگە تەڭەپ، ونىڭ جەمتىگى ەشكىنى تارتىپ، تالاسىپ ويناۋدى دارىپتەگەن ەجەلگى تانىمنىڭ تابى بار. بۇعان ءا.مارعۇلان كەلتىرگەن ۆ.ۆ.رادلوۆ جازبالارىنىڭ كۋاگەرلىگى مول.

الايدا، لينگۆيستيكالىق قيسىننان العاندا، «كوكپار» ءسوزى كەيبىر جۇمسارتقىش، جىڭىشكەرتكىش ورتادا «كوكپورگە» اينالۋى دا عاجاپ ەمەس، وعان قوسا ءبورى ميفولوگياسىنىڭ ىقپالىمەن «كوك ءبورى» اتاۋى كەيىن تۋىنداعان دەگەن جورامالىمىز بار.قازاق تىلىندە كوكبار دا، كوكپار دا بولعان، بەرتىن كەلە سوڭعىسى قالىپتاسىپ ءسىڭدى.ايتپاقشى، قازاق تىلىندە اتاۋدىڭ بۇلايشا جاسالۋ جولىنان باسقا نۇسقاسى جوق. دەمەك، قازاقشا «كوكپار» اتاۋىبارىنشا ەجەلگى جانە مازمۇنى مەن فورماسى جاعىنان اسا وزگەرىسكە تۇسپەگەن.

قىرعىزشا «كوك بورۋ» اتاۋى دا «كوكپار» ءسوزىنىڭ ءبىر نۇسقاسى، «و»-لاۋشى جانە «ا»-لاۋشى تىلدەر ءۇشىن ونىڭ ەكى نۇسقاسى بولۋى كەرەك: كوكپار –كوكپور, وسىدان كەلىپ كوكبار / كوكبور نۇسقالارى تۋىندايدى. وسى «كوكبور» نۇسقاسىنان وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارىندا ەتنوسانانىڭ قايتا تۇلەۋىنە وراي، حالىقتىق «كوكبورى/كوكبورۋ» نۇسقاسى شىعىپ كەتتى دەگەن كۇدىگىمىز باسىم. ويتكەنى، ونىڭ ارعى كەزەڭىندە ويىننىڭ بۇل اتاۋى تاريحتا دا، جازىندىلاردا دا مۇلدەم كەزدەسپەيدى. سونداي-اق، وزبەكشە-تاجىكشە كۇپكوري / كوپكاري  نۇسقالارى «كوكپار» ءسوزىنىڭ كوكپور / كوكپار تۇرىندەگى نۇسقالارىنىڭ مەتاتەزاعا ۇشىراۋىنان تۋىنداعاندىعى اڭعارىلىپ تۇر.سونىمەن، «كوكپار» نۇسقاسى كوك بورى/كوك بورتە اتاۋلارىنان دا ەرتەرەكتە قالىپتاسقان.

كەيبىر ەتنوگرافتاردىڭ نۇسقاسى بويىنشا «كوكپار»  – «كوك بورتە» (لاق) سوزىنەن شىققان. ولاي بولسا، ول سول كۇيىندە «كوكبورتە» بولىپ نەگە وزگەرمەي قالمادى؟ ۇندەستىك جاعىنان قاراعاندا «كوكپار» سوزىنە ونىڭ وزگەرۋىنەن گورى، «كوكبورتە» نەمەسە «كوكبورى» كۇيىندە وزگەرمەي قالۋ مۇمكىندىگى زور ەدى... ماسەلە «كوكپار» ءسوزىنىڭ بورىگە دە، بورتەگە دە قاتىسىنىڭ جوقتىعىندا! سونىمەن، ماسەلە «پار» سوزىندە بولىپ تۇر...

«پار» ءسوزى جالپىادامزاتتىق اسا ەجەلگى سوزدەردىڭ ءبىرى جانە ول كوپ تىلدەرگە جايىلعانىمەن نەگىزگى سەمانتيكاسىن جويماعان. پار – بولىك، بولشەك.

كوز جەتكىزۋ ءۇشىن بۇل سوزگە قاتىستى ءبىرشاما سوزدەرگە توقتالساق [17,18] :

پار – ەكى بولىكتەن تۇراتىن جۇپ;

پار – ءبىر بىرىنە تەڭ، ساي;

پارا – تۇرىكشە اقشا، «كەسەك»، «بولىك» دەگەن ماعىنادا;

پارا – بiر نارسەنiڭ بولشەگi, بولiگi, سالاسى،ۇلەسى، «بۇل جۇرتتىڭ ءسوز تىڭداماس بiر پاراسى» (اباي);

پارا  (يرانشا، كونە زات ەسىم) – ءبىر نارسەنىڭ بولشەگى، بولىگى، تارماعى

پارا-پارا – بىت-شىت, كءۇل-تالقان, دال-دال: بىرنەشە بولشەككە ءبولىنۋ,

پار+تيا تاۋاردىڭ نە الەۋمەتتىك توپتىڭءبىر بولىگى; جان-جاققا بولىنگەن توپ، وداق،جىك.; زاتتاردىڭ، تاۋارلاردىڭ بەلگىلى ءبىر كولەمى.; جەكە داۋىسپەن نەمەسە جەكە مۋزىكالىق اسپاپتا ورىنداۋ ءۇشىن جازىلعان شىعارما;

پارا الدى –  وز مۇددەسى ءۇشىن جاسىرىن تۇردە الىناتىن ۇلكەن پۇلدىڭ/قىزمەتتىڭ بولىگى;

پارا بولدى – بولشەك-بولشەك بولىپ سىندى، بىت-شىتى شىعىپ كۇيرەدى.

جوعارىداعى كەلتىرىندىدەن بايقاعانىمىز «پار» ءسوزىنىڭ الدەبىر نارسەنىڭ بولشەگى، جاپىراعى، جىرتىسى ەكەندىگى. جانە دە بۇل ءسوز ارتەكتى تىلگە ەنۋىنە قاراعاندا ونىڭ اسا ەجەلگىلىگىن ايقىندايدى. ەندەشە ونىڭ قوسىلۋىنان جاسالعان «كوكپار» ءسوزىنىڭ دە ەجەلگى ءسوز ەكەنىن ەسكەرۋگە تۋرا كەلەدى، مۇنداعى «پار» بۋىنى بۇل جەردە «ۇلەس»، «سىباعا» ماعىناسىندا تۇر. دالىرەك ۇڭىلسەك، «كوك+پار» تىركەسى: «كوكتىڭ ۇلەسى»، «كوكتىڭ جىرتىسى» دەگەن ماعىنادا. دەمەك، كوكپار تارتۋ - ەجەلگى مازمۇنى بويىنشا كوكتىڭ ۇلەسىنە، نەسىبەسىنە تالاسۋ بولىپ تابىلادى. دەمەك، بۇل تاڭىرلىك تانىم جايلاعان ەجەلگى داۋىردەگى تانىمنىڭ ءبىر جورالعىسى ەكەندىگى وزىنەن ءوزى شىعادى.

قىرعىز تاريحشىسى دءۇيشەن كەريموۆ [19] «يا سپراشيۆال ۋ ۋچەنىح كازاحستانا، پوچەمۋ يگرۋ كوك-بورۋ (كوك – گولۋبوي تسۆەت، بورۋ – ۆولك، توتەمنوە جيۆوتنوە، سيمۆول) وني نازۆالي كوكپار. پونياتنو، چتو زناچيت كوك، ا چتو زا سلوۆو پار؟ وني سامي نە سموگلي وتۆەتيت نا ەتوت ۆوپروس» دەگەنى اقتارلىق جاعداي، ويتكەنى بىرنەشە مىڭجىلدىق قۇندىلىقتى بىردەن اڭعارۋ كىمگە بولسا دا وڭاي بولماس ەدى. ال انىقتىعى ايداي بولىپ تۇرعان «كوك ءبورى» سالىستىرمالى تۇردە «كەشەگى» قالىپتاسقان اتاۋ ەدى. «كوك ءبورى» مەن «كوك بورۋ» اتاۋلارىن ءبىر بىرىمەن بەتتەستىرۋگە بولمايدى، ەكەۋى ەكى ءداۋىردىڭ اتاۋلارى.

قورىتا كەلە، «كوكپار» اتاۋى ويىننىڭ باستاپقى مازمۇنىن ساقتاعان ەجەلگى نۇسقاسى بولسا، «كوك ءبورى» اتاۋى بەرتىن كەلە ءبورىنىڭ ايبىندى بەينەسىن پاش ەتۋگە باعىتتالعان تۋىندى نۇسقاسى دەپ ەسەپتەيمىز.

3. كوكپار ويىنىنىڭ تۋىنداۋ بارىسى

كوكپار ويىنىنىڭ تۋىنداۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن، «زورواستريزم زامانىنان بار اتتىلى ويىن» دەگەن ءۋاج بەن جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋدىڭ 6 مىڭ جىلدىق تاريحىن جانە دە اتتىلى اڭشىلىق مادەنيەتتىڭ دە ەجەلگى جاسىن ەسكەرە كەلىپ، مىناداي تالداۋعا ءمان بەرگىمىز كەلەدى.

بۇگىنگى كوكپاردىڭ شىعۋى مەن ونىڭ سيپاتىنا قارابايىر، تايىز تانىممەن قاراۋ قالىپتاسقان. كوكپار ويىنى اتتىلارعا ءتان بولعاندىقتان اتتى وركەنيەتتىڭ بىرنەشە مىڭجىلدىق تاريحىمەن ساباقتاس قاراپ، ونىڭ فيلوسوفيالىق تانىمىن جويماي، ودان ءارى ناقىشتاي ءتۇسۋ ارقىلى ويىنعا دەگەن تەرەڭ كوزقاراس ورنىقتىرۋ قاجەت. وسى ورايدا كوكپار ويىنىنىڭ تۇپكى تۇرتكىسى ەجەلگى اتتىلاردىڭ كوككە مويىنسۇنۋ، كۇنگە باستى ءومىر كوزى رەتىندە قاراۋعا نەگىزدەلگەن تاڭىرلىك دۇنيەتانىمنان باستاۋ الاتىن تۇجىرىمنان قىمسىنۋدىڭ كەرەگى جوق. «كوك+پار»  سوزى كوكتىڭ بولشەگى، پاراعى تۇرىندە سىڭگەن بۇگىنگى نەسىبە، ىرزىق ۇعىمىنا يە بولۋ، تالاسۋ تانىمىنان باستاۋ الۋ جورامالىن العا تارتقىمىز كەلەدى.  ارينە، ول ءاربىر داۋىردە ءتۇرلى سيپات الىپ، اقىرى «كوكبورى»، «كوكبورتە» سىقىلدى اتاۋلارعا دا كوشكەن بولار.

نەگماتي, «پرازدنيك ناۆرۋز»: «سامىمي ۋۆلەكاتەلنىمي ليۋبيمىمي رازۆلەچەنيامي پۋبليكي پوۆسيۋدۋ ۆ سرەدنەي ازي ياۆلياليس پوپۋليارنىە سوستيازانيا-كوزلودرانيەبۋزكاشي») ي بوربا – «گۋشتينگري»، كوتورىە دەمونستريروۆالي سيلۋ، لوۆكوست ي سووبرازيتەلنوست ۋچاستنيكوۆ ي ۆسەگدا پريۆلەكالي ۆنيمانيە زريتەلەي...». سايىپ كەلگەندە، كۇن مەرەكەسى سانالاتىن ەجەلگى ناۋرىز مەيرامىنىڭ باستى تارتىسىنىڭ ءبىرى «كوكپار» اتالۋى تەگىن ەمەس جانە ونى وباستا كوماندالىق سيپات ەمەس، اركىم ءوز اۋىلىنا، ءوز وشاعىنا تارتۋدىڭ كورىنىسى دە، ءار جاننىڭ كوك ىرزىعىنا تالاسۋ سەكىلدى مانىندە جاتىر. بۇنىمەن كوكپاردىڭ تاريحىن بىرنەشە مىڭجىلدىقتى جانە ەتنولوگيالىق جاعىنان اسا كۇردەلى قىرلارى بارىن بايقاتۋ، بۇل ويىندى ءبىر نەمەسە بىرنەشە عانا ەتنوستىڭ، حالىقتىڭ ەمەس، جالپى ەبرازيالىق ۇلى دالادا قالىپتاسقان اتتىلار مادەنيەتىنىڭ كورىنىسى رەتىندە مويىنداعان ابزال.

كوكپار جاراعىنا تاتىيتىن بىردەن ءبىر نارسە – ءمۇيىزدى مالدىڭ مۇردەسى، ول نە ەشكى، نە سيىر ياعني تورپاق ەكەندىگىنە ءجىتى نازار اۋدارۋ كەرەك. مءۇيىزدى مالدى قۇرباندىققا شالۋ – ايدى كۇننىڭ جولىندا قۇربان ەتە وتىرىپ، ونىڭ سايكەس كەڭىسى تۇنەكتى كۇنەككە جەڭگىزۋ جورالعىسىنان كورىنەدى. ال قۇرباندىق جانى كوككە جونەلگەندىكتەن، ونىڭ ءتانى جەردەگى كوكتىڭ ءبىر بولىك-نىشانى بولىپ تابىلادى. جانە دە «قۇرباندىق جىرتىسقا» كىم قول جەتكىزسە، ورداعا (اۋىلعا، كومبەگە، بۇگىندە - قازانعا) جەتكىزۋ كۇننىڭ كوزى – تاڭىردەن (جاراتۋشى قۇدىرەتتەن، بۇگىندە - اللادان) باتا الاتىنداي باستى مۇراتقا جەتەدى-ءمىس...

جالپى قۇرباندىق ەجەلگى اي مەن كۇننىڭ تايتالاس قۇدىرەتىنە الاڭداۋ كەزىندەگى نانىم اكتىسى دەگەن بولجامدى العا تارتقىمىز كەلەدى. ماسەلەن، اي ءمۇيىزدى اقسەركەنى بولماسا بوز قاسقا مالدى قۇرباندىققا شالۋ - كۇنگە تابىنۋشىلاردىڭ «ايدى قۇربان ەتۋ» اكتىسىنىڭ كورىنىسى دەۋگە بولادى. ويتكەنى، ەجەلگى حالىقتار ءمۇيىزدى مالدى – ەشكى مەن سيىردى ايدىڭ نىشانى رەتىندە قابىلداعاندىعى تۋراسىندا تەزيستەر قالىپتاسىپ وتىر.وسىدان كەلىپ، سيىرعا/بۇزاۋعا تابىنۋ قالىپتاستى. ءمۇيىز – ايدىڭ نىشانى، تاڭباسى. ءسويتىپ، ايدى كۇنگە جىعىپ بەرۋدىڭ ءبىر ءىسى – سونىڭ سايكەس نىشانى بولار مالدى قۇربان ەتۋ بولعان. «بوزقاسقا» ماسەلەسىنە كەلسەك، بوز – كۇن ساۋلەسىنىڭ وڭىپ، باتۋعا اينالعان، ىڭىرگە قاراعان ۋاقىتىن مەڭزەيتىن ءتۇس، ياعني ۋاقىتتىڭ تۇنگە قاراعان شاعى. ال ءتۇننىڭ قاسقاسى (قاسى، قاباعى) – اي ەكەنى ءمالىم. ءسويتىپ، ماڭدايى قاسقا، ءتۇسى بوز مالدى قۇرباندىققا شالۋ ايدى كۇنگە جەڭدىرۋ رەتىندە داستۇرگە ەنگەن.

ارينە، ءمۇيىزدى مالدى قۇربان ەتۋ بالكىم سيىرعا تابىنۋ داۋىرىنەن، ونى ءتۇننىڭ جارىعى ايمەن شەندەستىرۋ زامانىندا قالىپتاسۋى ىقتيمال. الايدا، بۇل قۇرباندىقتىڭ  جاۋىعۋ اكتىسى بولدى دەپ كەسىپ ايتۋعا دا جەلەۋ ەمەس. كەرىسىنشە وعان جاراتقاننىڭ جاعىمدى جاراتىندىسى رەتىندە قۇربان ەتۋ جورالعىسىنان شىقتى دەۋگە دە بولادى. قالاي بولعاندا دا، كوكپارعا ءمۇيىزدى مالدى قۇربان ەتىپ، تارتۋ ءداستۇرى ەتنوگرافيالىق قۇندىلىقتاردا ساقتالعان. الايدا، بەرتىن كەلە كوكپار سەركەسىنىڭ ءمانى وزگەرگەن. ياعني وعان جاعىمسىز سيپات بەرۋ ورنىققان. ونى «الپامىس باتىر»  جىرىنداعى [20]ۇلتان قۇلدىڭ كوكپارعا دۇشپانى الپامىستىڭ ۇلى  «جادىگەردى تارتىڭدار!»  دەگەنىنەن كورۋگە بولادى.

سايىپ كەلگەندە، كوكپارعا سويىلاتىن مال وباستا كۇنگە تابىنۋشىلاردىڭ قۇرباندىعى بولىپ شىعادى. ءبىر نازار اۋدارارلىعى سول – كوكپارعا ىسەك نە قوشقار (قوي) ەمەس، مىندەتتى تۇردە ءمۇيىزدى سەركە (بالكىم، تەكە) شالىنادى. ءتىپتى، قىرعىز نۇسقاسىندا تورپاق تا ءجۇر. ال «الپامىس باتىر جىرىندا» قارلىعاشتى الۋ تويىندا كوكپارعا ۇلتان قۇلدىڭ قۇناندى ارنايتىنى بار. بۇل قۇنان جىلقى بولۋى مۇمكىن ەمەس، قۇنان وگىز بولۋى كەرەك.  

بۇل ايتقاندارىمىزعا تاعى ءبىر ايعاقتى [7] الماتى قالاسىنىڭ سولتۇس-باتىسىنداعى 130 شاقىرىمدا ورنالاقان اڭىراقاي جوتاسىنداعى تاڭبالىتاستاعى ءتاڭىر مەن ءىڭىر كيەلەرىنىڭ سايكەس تۇردە كۇن مەن ءتۇننىڭ بەينەلەرى ەكەندىگى جانە دە قۇربان رەتىندە كۇنديدارلى تاڭىرگە قوسءمۇيىزدى ءىرى قارانىڭ قاراپ تۇرعاندىعىن كەلتىرۋگە بولادى.

ارينە، كوكپارعا تارتۋ قۇرمەت ەمەس، ونى قورلاۋ، كەك الۋ اكتىسى ەكەندىگىن «پار» سوزىنە قاتىستى مىنا تۇسىندىرمەلەر دالەلدەيدى:

پارشا – جىكتەلگىش، بولىنگىش ماتا; ءبىر كەسەك، ءبىر بولەك;

پارشالاۋ 1. بىت-شىت قىلۋ، كەسكىلەۋ، تىلگىلەۋ.2.سويعان مالدىڭ ەتىن بورشالاۋ، مۇشەلەپ بۇزۋ، وسۋ، ءبولۋ، ۇلەستەۋ;

بارشا – بولەك-بولەك،بولشەك-بولشەك، پارشا-پارشا

بورشا-بورشا – دال-دال،پارە-پارە،بىت-شىت

بورشا-بورشا بولعان بەت - يزودراننوە ليتسو
ەتتى بورشا-بورشا ەتىپ ءتىلىپ تۇزدادى - رازدەلالي مياسو ي پوسوليلي
كيىم بورشا-بورشا بولىپ جىرتىلعان - ودەجدا سيلنو رازورۆانا،

سينونيم: البا-دالباالبا-جۇلبادال-دالدال-دۇلدالبا-دۇلباجالبا-جۇلباجۇلما-جۇلماجۇلىم-جۇلىمجىرتىق-جىرتىقجىرىم-جىرىمءورىم-ءورىمپارا-پاراپارشا-پارشاپارە-پارەتوز-توزتۇتە-تۇتەءتىلىم-ءتىلىمۇلما-جۇلماشوقپىت-شوقپىت

بورشالا – 1.تۇتاس مالدىڭ، اڭنىڭ ەتىن مۇشەلەپ بۇز، جايمالا; 2. بىت-شىت قىلۋ، مىج-مىجىن شىعارۋ، كەسكىلەۋ

ال «كوكپار» ءسوزىنىڭ ءوزى ابدەن ءسىڭىستى بولعانى سونداي اللەگوريالىق بەينەلى مازمۇنعا يە بولعان لەكسەما:

كوكپار بولدى – اركىمنىڭ جۇلقۋىندا بولدى;

كوكپارعا تۇسپەگەن – كۇش سىناسپاعان، ايتىس-تارتىسقا تۇسپەگەن;

كوكپار قىلدى – ابدەن ازاپتادى، قينادى.

بۇل ماعىنانى باشقۇرتشا تۇسىندىرمەدە ويىننىڭ سەركە ابدەن پارشا-پارشا بولىپ جىرتىلعانشا تارتاتىندىعى ناقتىلاي تۇسەدى.كوكپارعا تارتىلاتىن نارسەنىڭ قورلانۋ جاعدايى «الپامىس باتىر» جىرىنداعى [21] ۇلتان قۇلدىڭ دۇشپانى - الپامىستىڭ ۇلى جادىگەردى تارتقىزۋى دا تاعى ءبىر دالەل.

ەندەشە، كوكپار ەتنوويىنىنىڭ تۋىنداۋىن قارابايىر تۇردە سوزدەردىڭ تۋىنداۋ مۇمكىندىگىمەن قاراستىرۋ مۇلدەم جەتكىلىكسىز. ويتكەنى، بۇگىندە ويىنعا، ال ەرتەڭ سپورتقا اينالعالى تۇرعان بۇل رۋحاني قۇندىلىق ءوزىنىڭ ەتنولوگيالىق ۇدەرىستەن وتكەن ەجەلگى تانىمدىق جورالعىنىڭ ءبىر پاراسى دەپ باعالاعان ابزال.

بۇل جاعدايدىڭ بۇگىنگى زامانعا دەيىن دە كەلگەندىگىن كورسەتەتىن كەيبىر ايعاقتار بار. اۋىزەكى اڭگىمەدەن،  التىنەمەل-يگىلىك وڭىرىندە تاپ كۇرەسى قىزعان كەزدە، ەسىرگەن كەدەي جىگىتتەر 12-13 جاستاعى تورەنىڭ قىزىن بايدىڭ قىزى دەپ كوكپار عىپ تارتپاق بولعاندا، ءبىر اۋىل ايەلى قىزدى باس سالىپ جاتىپ الىپ «كوكپارعا ورىمدەي جاس قىزدى تارتقانشا، مىنا مەنى تارتىڭدار» دەپ اراشالاپ قالعان ەكەن.

4. كوكپار: ويىن مەن سپورت قايشىلىقتارى
سپورت دەگەن نە؟ سپورت عىلىمي زەرتتەۋگە جانە ادامنىڭ دەنەلىك نە زەردەلىك دامۋىنا نەگىزدەلگەن جۇيەلى جاتتىعۋمەن شىڭدالاتىن، ارنايى ۇيىمداستىرىلعان، ايىرىقشا سايمانمەن جاراقتالعان، ناقتى ەرەجەلەرمەن بەكىتىلگەن فيزيكالىق ارەكەت. ويىن - داستۇرگە نەگىزدەلگەن جانە ريتۋالدىق ماڭىزى بار، جورالعىلىق، راسىمدىك سيپاتى مول ەتنولوگيالىق قۇندىلىق.  كوكپار ويىننان سپورتقا اينالۋى ءۇشىن ول بارىنشا زەرتتەلۋى ارقىلى جەتىلدىرىلۋى كەرەك، ال ءبىز ونى كوزقاراستار مەن پىكىر-پايىم ارقىلى، ىقپالدى دا دۋالى اۋىزدان شىققان سوزبەن «دامىتۋعا» اۋەسپىز. سودان دا سپورتقا ءتان سناريادتىڭ ورنىنا سەركەنىڭ تۇلىبىنان ءارى اسا  الماي قالدىق. ونىمىز كۇلكىلى ءارى دورەكى كورىنەدى،  باسقا جۇرت ۇركە قارايدى. جالپىادامزاتتى قىزىقتىرمايدى، ءوزىمىز سۇيسىنگەن بولامىز، بىراق كۇڭكىل كوپ. باسقا جۇرتتىڭ قاقپاسىن تارس بەكىتىپ الاتىنى سودان. كوكپاردىڭ سپورت رەتىندە دامۋ تۇجىرىمى ءالى جوق، ونىڭ ويىن سيپاتىنداعى ميسسياسى مەن سپورت نۇسقاسىنداعى بولمىسىن اجىراتا الماي داعدارۋدامىز. ويىن سپورت بولعان كۇننەن باستاپ، ەتنوستىق بولمىسىنان اجىرايتىنىمەن كەلىسكىمىز جوق، سويتە تۇرا كوكپاردى باتىس ەلدەرى قابىلدامايدى دەپ توڭتەرىس بولامىز.
ايتقىمىز كەلىپ وتىرعانى، ءوزىمىزدى كۇستانالاۋ ەمەس، ادامزات كەشەگى اتتىلى مادەنيەت يەسى بولىپ تابىلاتىن قازاقتان ەندى شىنايى نارسەلەردى كۇتە باستاعانىن اڭداۋىمىز ءارى وزگەرگەن دۇنيەمەن بىرگە وزگەرە ءبىلۋدىڭ تەتىگىن مەڭگەرۋىمىز كەرەكتىگى. ەگەر دە ۇلتتىق ويىنداردى سپورتقا اينالدىرعىمىز كەلسە، وندا وعان عىلىمدى العا سالىپ كىرىسكەن ماقۇل. جالپى بۇگىنگى سپورت – تەحنولوگيا مەن تەحنيكانىڭ فيزيكالىق، بيولوگيالىق، پەداگوگيكالىق سالالارعا سىنالاپ ەنۋ ناتيجەسى. سپورت دەگەنىمىز وسى قىرۋار سالانى قامتيتىن قۇبىلىس. بۇل كريتەريدى ەسكەرمەسەك، كەمباعالدىقتان ارىلمايمىز.الايدا، بۇل پىكىر بۇدان دا بۇرىن ايتىلىپ كەلەدى،ءتىپتى ارنايى اكادەميا كەرەك دەگەن پىكىر دە بولعان، بىراق ول بولعان كۇيىندە قالدى.

كوكپاردى ويىن رەتىندە كەز كەلگەن اۋىلدا ويناي بەرۋگە بولادى، وعان مىنەتىن ات پەن باۋىزدالعان سەركە بولماسا تۇلىپ بولسا جەتكىلىكتى. ال وعان سپورت رەتىندە قاراۋعا بولمايدى.بىراق ول سپورت ەمەس، وعان سپورتقا سايكەس باپتالعان ات پەن كوكپارشىدان باستاپ، كيىم مەن ابزەلدەرگە دەيىنگى ۇساق-تۇيەكتىڭ ءبارى ويلاستىرىلا قامتىلادى.  سپورت-كوكپاردىڭ سەركەسى باۋىزدالعان ەشكى بولۋىمەن نەمەسە داستۇرمەن شىرمالۋى مىندەت ەمەس. ونىڭ داستۇرگە قانىققان بىراق سپورتقا يكەمدى ەرەجەسى مەن سنارياد-جابدىعى جانە بارلىق ولشەمدەر مەن تالاپتاردى قاناعاتتاندىراتىن الاڭى بولۋى شارت.

كوكپاردى دامىتۋ تۋراسىنداعى بارلىق ايتىس-تارتىس پەن كوزقاراستاردىڭ قايشىلىعى ونى سپورت پەن ويىن سيپاتىنان اجىراتا الماۋدان تۋىنداپ وتىر.ماسەلەن كوكپاردىڭ قىرعىز جاناشىرى ساۆەتبەك ابراسۋلوۆ [25] ءوزىنىڭ «ساكرالنىي سمىسل يگرى» ماقالاسىندا «...پو وبىچايۋ ەي (پوبەديۆشەي كوماندە) پولاگالسيا تسەننىي پوداروك زا وكازاننۋيۋ چەست ۆ ۆيدە سكوتا، دوروگوي ودەجدى يلي دەنەگ. ۆ سۆويۋ وچەرەد، وبلاداتەلي تۋشي كوزلا، تۋت جە وتمىۆ تۋشۋ، كلالي ۆ كوتەل ي ناچينالي گوتوۆيت ۋگوششەنيە. دالەە پو وبىچايۋ وني پريگلاشالي نا تراپەزۋ رودستۆەننيكوۆ، سوپلەمەننيكوۆ ي پروستو پروحوجيح ي ۋگوششالي يح مياسوم كوزلا. سچيتالوس دوبرىم زناكوم، ەسلي كۋسوچكي مياسا دوستاۆاليس بولشەمۋ كوليچەستۆۋ ليۋدەي. زدەس نەلزيا نە زامەتيت ساكرالنىي سمىل يگرى «كوك-ءبورءۇ»، زاكليۋچايۋششيسيا ۆ توم، چتو ودنومۋ يز ۋۆاجاەمىح چلەنوۆ رودا داەتسيا ۆوزموجنوست، ۆىپاداەت ۆەليكايا چەست پريوبششيت چلەنوۆ رودا ك ريتۋالنومۋ مياسۋ كوزلا ي تەم سامىم سپوسوبستۆوۆات ۋكرەپلەنيۋ ۆزايمنىح ۋز ليۋدەي ي سدەلات سۆوي ۆكلاد ۆ ۋسيلەنيە ەدينستۆا رودا، نارودا.» - دەپ جازادى. بۇل جورالعىنىڭ ءبارى ارينە كوكپاردى ۇلتتىق ويىن رەتىندەگى قۇندىلىق مازمۇنىنا تيەسىلى جايتتار. بىراق ونىڭ كوكپار-سپورتقا ەشبىر قاتىسى جوق ءارى بولماۋعا ءتيىستى.

جوعارىدا كەلتىرىلگەن قايشىلىق كوكپار قاۋىمىن ەكىگە جارعانىن دا اتاپ ايتۋ كەرەك. 2017 جىلى تۇركى حالىقتارىنىڭ سپورت-ويىندارىنىڭ قاۋىمداستىعى قۇرىلدى. بۇل قاۋىمداستىق كوكپار ەرەجەسىن بارىنشا سپورتتىق سيپات بەرۋگە تىرىسىپ وزگەرتتى. اتالمىش ەرەجە حالىقارالىق كوكبورۋ فەدەراتسياسى قابىلداعان قىرعىز رەجيسسەرى بولات شامشيەۆتىڭ ەرەجەسىنەن بولەكشە ەدى. بۇل وزگەرىس قىرعىز تاراپىنان قولداۋ تاپپاي كوكپارشىلار قاۋىمى قايشىلىققا ۇرىندى. قازاق جاعىنىڭ كوكپاردى سپورتقا يكەمدەۋ نيەتى دۇرىس بولعانىمەن، وعان جەتۋ تاكتيكاسى دۇرىس بولمادى. بىردەن ۇسىنىلعان ەرەجە مەن ويىننىڭ باستى فيشكاسى سەركەنى تۇلىپقا اۋىستىرىلۋى بۇل قايشىلىقتى قوزدىرا ءتۇستى. اقىرىندا كوكپاردىڭ ەكى ءتۇرى پايدا بولدى. ەندى 2020 جىلى تۇركيادا وتەتىن كوكپار ويىنى حالىقارالىق كوك-بورۋ ەرەجەسىمەن وتپەك. بۇل ەرەجە جوعارىدا اتالىپ وتكەندەي سپورتتىق ەمەس، ويىندىق سيپاتتا بولماق.

ارينە، جالپىتۇركىلىك قۇندىلىق رەتىندە بۇل ەكى سيپاتتا دا كوكپاردى دامىتا بەرگەن ءجون. الايدا ولاردىڭ اراجىگى مەن سيپاتىن بارىنشا اجىراتىپ، ءبىرىن ويىن، ەكىنشىسىن سپورت ەسەبىندە پاش ەتكەن ماقۇل.

2019 جىلى اتالمىش كوكپار تارتىسى جاڭا دەڭگەيگە ۋشىعىپ، تاشكەنتتە وتكەن حالىقارالىق كوكپار جارىسىنان قىرعىز تارابى كوكپارعا ءتان تايقازان مەن سەركەنىڭ جوقتىعىن نەگىزگە الىپ، باس تارتتى.

قىسقاسى، كوكپاردان ويىن رەتىندە ايىرىلعىمىز كەلمەسە - ونى سەركەدەن اجىراتپاۋ كەرەك، ال سپورت ەتكىمىز كەلسە - سپورتقا ءتان سايماندارىن عىلىمي تۇردە دايەكتەپ ازىرلەۋ قاجەت. ويىن-كوكپاردى مەرەكە كورىنىسى ەتىپ قالدىرىپ، سپورت-كوكپاردى كوشەرمەن اتا-بابامىزدىڭ ادامزاتقا سىيلاعان قۇندىلىعى ەسەبىندە وسىلايشا عانا دامىتا الامىز.

5. كوكپاردى سپورتقا اينالدىرۋونى دامىتۋدىڭ نەگىزى

قاي ويىندى دا سپورتقا اينالدىرۋ – بىزگە سول ويىنداردى ەتنوستىق سيپاتتان ادامزاتتىق قۇندىلىققا اينالدىرۋعا ءماجبۇر ەتەدى. كوكپار مىسالىندا الاتىن بولساق، ول ۇلتتىق ويىن رەتىندە تاريحى بار، وزىندىك سيپاتى مەن ۇلتتىق قۇندىلىق رەتىندە قالىپتاسقان ويىن ونەرى، بىراق ونى قالاي دامىتۋدى قولعا الا باستادىق، سولاي الدىمىزدان دۇنيەجۇزىلىك كريتەريلەر شىقتى: باۋىزدالعان سەركەنىڭ  سپورتتىق سايمان بولۋى قابىلدانبادى. سەبەبى، كوكپار ويىن بولسا قازاق ءۇشىن ويىن، ال باسقا حالىقتاردىڭ مويىنداۋى ءۇشىن ول ويىندىق ساتىدان سپورتتىق ساتىعا ءوتۋى كەرەك ەدى. ول ءۇشىن سپورت تالابىنا سايكەس ويىننىڭ اتريبۋتى سپورتتىق رەكۆيزيت بولا بەرمەيدى، بۇل جەردە جوعارىدا اتالعان پسيحيكالىق جانە سپورتتىق باسقا تالاپتار ورىندالماسا، ونى سپورت ءوز كەڭىستىگىنە وتكىزبەيدى. دەمەك، كوكپاردى دامىتۋ دەگەنىمىز – ونى سپورتقا اينالدىرۋ. ال ول ءۇشىن ونىڭ ارنايى الاڭى بولۋى، سەركەنىڭ زامان تالابىنا ساي باۋىزدالعان مالدىڭ مۇردەسى ەمەس، سپورتتىق سنارياد تۇرىندەگى سيپاتى بولۋى، كوكپارشىلاردىڭ زەرتتەلگەن تاسىلدەر بويىنشا جاتتىعۋى مەن ارنايى باپكەرلەردىڭ ازىرلەنۋى، كوكپار اتتارىنا تالاپ پەن ولاردى دايىندايتىن زاۋىتتىڭ بولۋى سەكىلدى فۋتبول سياقتى كوكپار يندۋسترياسىنىڭ پايدا بولۋىمەن بىرگە جۇرەتىن ۇلى ۇدەرىس انىقتالۋى كەرەك ەدى. بۇنىڭ ءبارى عىلىمي زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋدەن باستالعانى ءجون بولاتىن، ال كازىر ءبىزدىڭ ۇلتتىق ويىنداردى سپورت تۇرىندە كورگىسى كەلمەيتىن تۇلعالاردىڭ پىكىرىنە اتالمىش ماقسات مالتىعىپ، ادىمى اشىلماۋدا.

2013 جىلى كوكپار ستاديونىنىڭ جوباسىنا كونكۋرس/ىرىكتەۋ جاريالانباس بۇرىن، وعان دەگەن ناقتى تالاپتار مەن كريتەريلەر عىلىمي جولمەن انىقتالدى ما؟ جوق. ۇلتتىق ويىن اينالاسىنداعى دۋالى كىسىلەردىڭ پىكىرى عانا نەگىز بولعانى جاسىرىن ەمەس. ونداي پىكىر-پايىمدار نەگىزىنەن عىلىمي زەرتتەۋ بارىسىندا، زەرتتەمەلەر سىناققا تۇسەردە اسا قۇندى فاكتور ەكەنى ايان، بىراق شەشۋشى اقپارات كوزى ەمەس. وسىنداي تياناقتى جايتتاردىڭ بولماۋى ءبىزدىڭ ءاربىر قادامىمىزدى ناتيجەسىزدىككە ۇرىندىرادى جانە ىلعي دا دايەكسىز ەكسپەريمەنتتەن كوز اشپايتىن بولامىز.

ءسوزىمىز ناقتى بولۋ ءۇشىن كوكپار سەركەسىن مۋلياجعا ايىرباستاۋ تالپىنىسىمىزدى الايىق. ماقساتتى وسىلاي قويۋدىڭ ءوزى مۇلدەم دۇرىس ەمەس، سەركەنىڭ ورنىنا «قۋىرشاقتى» قولدانعاندا كوكپار ۇلتتىق ويىننان سپورتقا اينالا ما؟ دەگەن ساۋال باستان قويىلۋى كەرەك ەدى. ارينە ويىن سپورتقا اينالمايدى. سپورت-كوكپار ءۇشىن باۋىزدالعان سەركەنى دە، ونىڭ مۋلياجىن (نارسەنىڭ ناقتى ءپىشىنىن بەرەتىن قۇيماسى، جاسامى، كوشىرمەسى) دا تارتۋ مىندەت ەمەس، قىزىق ەمەس، وعان ىڭعايلى، لايىقتى سايمان جاساۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىندە تۇر.

اقىرى مۋلياج پايداعا اسپاي ساتسىزدىككە ۇشىرادى، سپورتتىق سايمان مۋلياجدان قۇرالمايتىنى ءمالىم. دەمەك، كوكپار سپورتقا اينالۋى ءۇشىن وعان قاجەتتى تالاپتاردى بىلاي قويعاندا، سەركەنىڭ تۇلعاسىن كوكپاردان الاستاۋ كەرەكتىگى تۋىندايدى. بىراق كوكپار ۇلتتىق ويىن رەتىندە بۇرىنعىشا سەركەنى پايدالانىپ، ال سپورتتىق كوكپار ءۇشىن وزىنە لايىق سايماندى جاساۋ جايتتارىن ەسكەرمەي وتىرمىز. قىسقاسى، كوكپار ويىن تۇرىندە دە، سپورت تۇرىندە دە قاتار ءومىر سۇرە الادى.

ويىن-كوكپارعا دۋلىعا كەرەك ەمەس، قازاقى تىماق پەن قازاقى كيىمدەر جانە سەركە جەتكىلىكتى، سونداي-اق، ويىن-كوكپار ەرەجەسىن ەكىجاقتى كوماندا ويىنى ەتۋ دە كەرەك ەمەس. ايتالىق كەشەگى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىندا سپورتتىق سيپاتتان ادا، تازا كوكپار ويىنىن وتكىزۋ كەرەك ەدى. ال سپورتتىق كوكپار ءۇشىن كوكپارشىعا قاجەت قولعاپتان باستاپ، دۋلىعا، ارنايى ەتىك، جەيدە، ات، مۋلياج ەمەس «سەركە»، ارنايى ستاديون ت.ت. سايماندار مەن جابدىقتاردى ماقساتتى تۇردە قولعا الۋ قاجەت بولادى. الەمدىك سپورتقا اينالعان كەز كەلگەن ۇلتتىق ويىندى الساڭىز دا، ولار وسى جولدان وتكەن.

كوكپاردىڭ ەكىگە جارىلعان تۇرلەرىنىڭ مىنا ايىرماسى دا عىلىمي نەگىزدەلمەگەن.

كوك-بورۋ ەرەجەسىنەن كوكپاردىڭ جاڭا ەرەجەسىنىڭ ايىرماسى:

- ويىن باۋىزدالعان سەركەمەن ەمەس، تۇلىپپەن وينالادى;
- تايقازاننىڭ ورنىنا الاڭعا سىزىلعان شەڭبەر جايعاسقان;
- الاڭ  220 مح 70 م;
- 5 مينۋتقا ويىنشىنى الاساتۋ;
- بۋلليت جوق;
- تەڭ ويىن كەزىندە 3-كە 3 ويناۋ;
- 3 كەزەڭنىڭ ورنىنا 2 كەزەڭ
- كوك-بورۋداعىداي قارسىلاس قازانىنا ەمەس، ۇتىسقا جەتۋ ءۇشىن كوماندا ءوز شەڭبەرىنە نەعۇرلىم كوبىرەك تۇلىپ سالۋ كەرەك.

ارينە، بۇندايعى ايىرماشىلىقتاردىڭ ءبارى اتاپ وتىلگەندەي، ويىننان سپورت ءتۇزۋ ماقساتىنان تۋىنداپ وتىر، الايدا، سوڭعى شارتقا كەلسەك، قارسىلاس قازانىنا سەركە سالۋ كوكپار تاريحىندا دا، تۇركىلەردىڭ ەتنوگرافيالىق  قۇندىلىعىنا جاتپايتىن جايت. ول فۋتبول ەرەجەسىنەن الىنعان بولاتىن. سوندىقتان ەتنوقۇندىلىقتى دارىپتەيتىن كوكپاردىڭ ويىن سيپاتىنا جات.

سايىپ كەلگەندە، كوكپاردى دامىتۋ وعان سپورتتىق سيپات بەرۋگە نەگىزدەلەدى. وسىعان سايكەس ونى دامىتۋدىڭ نەگىزىنە كوكپاردىڭ بارلىق جابدىقتارى مەن سايماندارىن سپورتقا سايكەستەۋ مەن عىلىمي نەگىزدەۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى. قىسقاسى، كوكپار سپورتىن عىلىمي نەگىزدە زەرتتەپ، زەردەلەپ بارىپ قانا ەشبىر داۋعا قالمايتىنداي، پىكىر مەن كوزقاراسقا تاۋەلسىز بولاتىنداي اتتى سپورتقا اينالدىرۋ ىقتيمالدىعى بار.

سەرىك ەرعالي،

پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى,

مادەنيەتتانۋشى، ەتنولوگ

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. «قازاقستان»: ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا / باس رەداكتور ءا. نىسانباەۆ – الماتى «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1998 جىل. ISBN 5-89800-123-9
2. قازاقستان - سپورتشىلار ەلى. ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىق. - الماتى: «سوزدىك-سلوۆار». ISBN 9965-822-57-3
3. باتىرلار جىرى. ءى توم. ءۇشىنشى باسىلۋى. قازاقتىڭ مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسى. الماتى – 1963
4. كازاحي - الماتى: كازاحستان، 1995. 352 س.
5. ابۋرەيحان بيرۋني. پامياتنيكي مينۋۆشيح پوكولەني كيتاب ال-اسار ال-باكيا ان ال-كۋرۋن ال-حاليا – سلوۆو و پرازدنەستۆاح ي زنامەناتەلنىح دنياح ۆ مەسياتساح پەرسوۆ
6. سەيىت كەنجەاحمەتۇلى، «قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى»، «الماتىكىتاپ» 2007. – 284 بەت.
7. ەرعالي س. ناۋ مەن ىرىس: پايىمداما / – الماتى: «قازعۇرت» باسپاسى، 2011. – 184 بەت.
8. سەيدىمبەك ا. قازاق الەمى. ەتنومادەني پايىمداۋ. «سانات»، 1997.- 464 بەت
9. «قازاق سوزدىگى» - الماتى: «ءداۋىر» باسپاسى، 2013. – 1488 بەت.
10. چينگيز ايتماتوۆ. پروششاي، گۋلسارى!  (رۋس.). — سانكت-پەتەربۋرگ: يزداتەلسكي دوم «ازبۋكا-كلاسيكا»، 2008. — س. 416 (65). — ISBN ISBN 978-5-395-00185-6.
11. يۋسۋف بالاساگۋني «كۋتادگۋ بيليگ» - «بلاگوداتنوە زنانيە»
12. سيماكوۆ، گ.ن.وبششەستۆەننىە فۋنكتسي كيرگيزسكيح نارودنىح رازۆلەچەني ۆ كونتسە XIX - ناچالە XX ۆەكا. يستوريكو-ەتنوگرافيچەسكيە وچەركي.  يزداتەلستۆو: ل.: ناۋكا. پەرەپلەت: مياگكي; 230 سترانيتس; 1984 گ.
15. كوك ءبورى مەن كوكپاردىڭ قانداي بايلانىسى بار؟https://adyrna.kz/post/9798
16. «قازاق سوزدىگى» - الماتى: «ءداۋىر» باسپاسى، 2013. – 1488 بەت.
18. يستوريك د.كەريموۆ: چتو وزناچاەت كوك-بورۋ، زنايۋت ۆسە، چتو تاكوە كوكپار, نە زنايۋت داجە كازاحسكيە ۋچەنىەhttp://sport.akipress.org/news:1530834/
19. ماگيا ناۋرىزا. يزدانيە پەرۆوە. 2007 گ. - الماتى، 2007. - 312 ستر.+12ستر. ۆكلەيكا
20. الپامىس باتىر جىرى    http://bilim-all.kz/olen/4895
21. ۆ.د. شادريكوۆ. 2.3. گوتوۆنوست دەتەي ك وبۋچەنيۋ // پسيحولوگيا دەياتەلنوستي ي سپوسوبنوستي چەلوۆەكا. — م.: لوگوس، 1996. — س. 129. — 320 س.
23. وبششايا پسيحولوگيا. ۋچەبنو-مەتوديچەسكوە پوسوبيە / پود وبشش. رەد. م. ۆ. گامەزو. — م.: وس-89, 2008 — 352س.
24. رۇستەم-داستان. تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆ. قازاقتىڭ مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسى.الماتى.1961. – 599 بەت
25. كوكپار سپورتى قالاي پايدا بولدى? https://e-history.kz/kz/publications/view/4972
26. كوكپار - درەۆنيايا يگرا، يزۆەستنايا سو ۆرەمەن زورواستريزما.

https://www.ng.kz/gazeta/167/spartakiada/?009

27. «كوكپار - ۇلتتىق ويىن».  بەكەن قايراتۇلىhttp://islam.kz/kk/articles/atamura/kokpar-ulttyq-oiyn-423/#gsc.tab=0
29. كوكپاردىڭ كەرى كەتۋىنە توسقاۋىل قويۋ قاجەت! https://abai.kz/post/79087
30. كوكپار ويىنىندا كونە سالت كورىنبەي بارادى https://abai.kz/post/47732
31. كوكپاردىڭ سپورتقا اينالۋىنا نە كەدەرگى?    http://akikat.kazgazeta.kz/?p=9085
32. كوكپار. قازاقستان - وزبەكستان. جاستار اراسىنداعى ازيا چەمپيوناتى  
">
پىكىرلەر