بۇگىنگى تاقىرىپ - تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ «ءتالتۇس» رومانى. بۇل 2003 جىلى «قازىرگى زامانعى قازاقستان رومانى» ادەبي كونكۋرسىندا توپ جارعان كوركەم شىعارما. جازۋشى مۇحتار ماعاۋين ءوزىنىڭ «سارى قازاق» حيكاياتى تۋراسىندا: «سارى قازاق» سىن جوق كەزدە دۇنيەگە كەلىپ، وقىرمانىنا جەتپەي قالدى» - دەيتىنى بار عوي، ءدال سولاي «ءتالتۇستى» دە كوپ قاۋىم بىلە بەرمەۋى مۇمكىن.
ناسيحاتى از بولدى ما، الدە ادەبيەت الاڭىنداعى تۇسىنىكسىز تەكەتىرەس كەزەڭىندە جارىققا شىققانى اسەر ەتتى مە؟ كىم ءبىلسىن؟ «ادەبيەت بايگەسىندە الدىنا قارا سالماعان روماننىڭ اۆتورى كىم؟» - دەگەن سۇراقتىڭ تۋىنداۋى زاڭدىلىق. جاۋاپ بەرىپ كورەيىك. مۇحتار ماعاۋين 1976 جىلى جازعان «كۇي باباسى بايجىگىت» دەگەن زەرتتەۋىندە:
«بولمە ءىشىن ءوزىم باعزى ءبىر زاماندا، اۋىل سىرتىڭداعى اق تاقىردا اسىق ويناپ جۇرگەن شاقتا ەستىگەن، قازىر مۇلدە ۇمىتىلعان، جالعىز مەن عانا ەمەس، بۇكىل ەل بولىپ ۇمىتقان الاپات اۋەن كەرنەپ بارا جاتتى… كۇيدىڭ اتى «كوكبالاق» ەدى. كۇيدى قايتا تىرىلتكەن بالانىڭ اتى تالاس ەكەن. تالاس سول ءبىر وتىرىستىڭ وزىندە ماعان بايجىگىتتىڭ وتىز جەتى كۇيىن شەرتىپ بەرگەن ەدى»،- دەپ جازاتىن كەيىپكەرى، الماتىعا ونەر ارقالاپ كەلگەن ستۋدەنت تالاسبەك اسەمقۇلوۆ بولاتىن.
تالاسبەك اسەمقۇلوۆ جازۋشى، كينودراماتۋرگ، كۇيشى، ياعني بەساسپاپ تۇلعا رەتىندە تانىلدى. كينودا ءبىرجان سال، قۇنانباي سەكىلدى تۇلعالاردىڭ بولمىسىن اشتى. مۋزىكادا بايجىگىت – قۋاندىق – تاتتىمبەت، كەنجەباي – بوداۋ، قىزاي – ءجۇنىسباي سياقتى ونەرپازدار مۇراسىن جەتكىزدى. ادەبيەتتە تالاي تانىمدىق دۇنيە جازدى.
ونىڭ «ءتالتۇس» رومانىنا كەلەر بولساق، ساز ونەرى مەن ءسوز ونەرىن قاتار الىپ جۇرگەن كۇيشى شاكىرتتىڭ اۆتوبيوگرافياسى، كۇيشىلىك ونەردەگى ساباقتاستىق مەكتەبى سۋرەتتەلەدى. شىعارمادا كۇيشى ءجۇنىسباي قارتتىڭ ءپروتوتيپى - سابىت اقساقال، ال اۆتوردىڭ ءوز ءپروتوتيپى - اجىگەرەي. كىتاپتا مىناداي قىزىق ەپيزود بار. ەل جيىلىپ سابىت اقساقالدىڭ ۇيىندە وتكەن-كەتكەندى ايتىسىپ، دومبىرا تارتىلادى. بالا اجىگەرەي ۇيىپ تىڭداپ وتىرادى. تاتتىمبەتتىڭ «قىرمىزى قوسباسارى» تارتىلعاندا ازداپ ماسايىپ، شالىقتاي باستايدى. كۇي شەرتىلىپ بولعاننان كەيىن ەستىگەن اڭگىمەلەرى كوز الدىندا باسقاشا ەلەستەرگە اينالادى. اجىگەرەي ءوزىن-ءوزى قانشا كۇشتەسە دە ءۇيىرىپ بارا جاتقان ۇيقىنىڭ قۇشاعىنان شىعا المايدى. كەنەت ءۇي ىشىندەگى ادامدار مىسىق كەيپىنە ەنەدى. مىسىقتىڭ ءان ايتقانى قانداي كەرەمەت! اجىگەرەي شىداي الماي كۇلىپ جىبەرەدى. سوندا كۇلباعيلا اپاسى: «مىناۋ اپيىن ءىشىپ العان با؟» - دەيدى. ارتىنشا ورنىنان تالتىرەكتەي تۇردى دەپ سۋرەتتەيدى.
ەرتەرەكتە شىعىس ەلدەرىندە مۋزىكانىڭ قۇدىرەتىمەن ادامنىڭ وتكەنىن ەسكە تۇسىرەدى ەكەن. ادام ساناسىنان ءوشىپ قالعان بالا كۇندەردى، ءتىپتى ءتاي-ءتاي باسقان ءتاتتى كەزدەردى، ەڭ العاش باۋىرىڭدى كوتەرىپ ەڭبەكتەگەن ساتتەردى، سابيلىك كەزەڭدى مۋزىكا مەن اپيىن ارقىلى كينوداعىداي كوز الدىڭا كەلتىرەتىن ەكسپەريمەنتتەر بولعان. مۋزىكانىڭ ءريتمىن كۇشەيتكەن سايىن مۇلدەم ەستە جوق التى ايلىق، ءتورت ايلىق، ەكى ايلىق كەز ادام ساناسىندا قايتا جاڭعىرادى. تەك قىرقىنان شىققاننان كەيىنگى ءومىرى ەسكە تۇسەدى، ءارى قارايعى كەزەڭ قارا تۇنەككە اينالادى. اۆتوردىڭ ءوزى: «اجىگەرەيدىڭ كۇيگە ماس بولىپ قالاتىن تۇسىن ءبىلىمدى سىنشى بايقاسا باسقاشا ينتەرپرەتاتسيا جاسار ەدى» - دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك.
«تالتۇستەگى» وقيعالار ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى اۋىلدا ءوتىپ جاتادى. سوندىقتان ەل ىشىندەگى اڭگىمەنىڭ دەنى مايدانگەرلەر كۋا بولعان وقيعالار تۋراسىندا ءوربيدى. سوۆەتتىك يدەولوگياداعى كىتاپتارداعى سياقتى سوعىستاعى كوزسىز ەرلىك، جالعان پاتريوتيزم، سوتسياليستىك رەاليزم جوق. كەرىسىنشە، اۆتور سوعىستان جيرەنتۋدى كوزدەگەن سەكىلدى. ماسەلەن، «- تانكىنىڭ ءىشىن اشقاندا، ىشىندەگى بولعان جايدى كورگەن ادام سوعىسقىسى كەلمەي قالادى»، -دەدى بايمۇقان.
- ادامنىڭ ەتى تۋرا ەتتارتقىشتان وتكىزىلگەندەي جەنتەك-جەنتەك بولىپ شاشىلىپ قالادى ەكەن، - دەدى جەڭىس.
- ويباي، كوتەك. قويىڭدار ەندى، - دەدى توردەگى اجەي، - بالالاردى شوشىتاتىن بولدىڭدار». كوردىڭىز بە، مۇندا باياعى تاپتاۋرىن ءتاسىل، ياعني سوعىستى اسپەتتەۋ جوق. ءتىپتى، بايمۇقان ەسىمدى كەيىپكەر 44-ءشى جىلى نەمىستەر شەگىنىپ بارا جاتقان كەزدە سۇمدىق جايتقا تاپ بولادى. ءتۇن ورتاسىندا قالىڭ ورمان ىشىندە كەرى قايتىپ بارا جاتقان ءبىر پولك سوۆەت اسكەرىمەن كەزدەسىپ قالادى. سولداتتاردان ايقايلاپ ءجون سۇرايدى. مىلقاۋ ادامداي ەشقايسىسى جاۋاپ بەرمەيدى. نە كەرەك سول قۇپيا اسكەردى كورگەنى ءۇشىن نكۆد تەرگەۋىنە تۇسەدى. جۇرتتى دۇرلىكتىرىپ نەشە ءتۇرلى قاڭقۋ ءسوز تاراتپاۋعا ۋادەسىن الادى. كەيىن باسقا كومانديردەن ءىستىڭ ءمان-جايىن سۇراپ بىلسە، بىلايشا تۇسىندىرەدى: «سەندەردىڭ ول كورگەندەرىڭ جەر بەتىندە جوق ادامدار. نەمىستەر سوعىس باستاعاندا، قانشاما ديۆيزيالار، پولكتار جوعارى جاققا قاراپ، جارلىق كۇتىپ وتىرىپ قىرىلىپ قالعان عوي. ال سەندەردىڭ كورگەندەرىڭ سول قىرىلىپ كەتكەن كوپ پولكتىڭ ءبىرى، ەلەس دەيدى. جالعىز سەندەر عانا ەمەس، تاعى قانشاما ادام كورگەن، كورگەندەرىن ايتقان، سول سەبەپتى قۇپيا تريبۋنالدىڭ جارلىعىمەن ولتىرىلگەن» - دەپ ەندىگارى اۋزىن باعىپ ءجۇرۋدى ەسكەرتەدى. سول اڭگىمەنى ەستىگەن سابىت اقساقال: «قۇدايدىڭ زاڭى ونىڭ ورىس-قازاعىنا قاراي ما؟ جانازا شىعارىلماعان كىمنىڭ ارۋاعى بولسا دا قاڭعىرماي ما؟» - دەيدى. ءدال وسىعان ۇقساس ەلەسكە كەزىككەن بارىمتاشى جايلى وقيعانى ءسارۋار اقساقال كىتاپتىڭ اياق جاعىندا بايانداپ بەرەدى. جالپى، «ءتالتۇس» رومانىندا كۇيشىلىك ونەردىڭ اتادان بالاعا مۇرا رەتىندە بەرىلۋى نەگىزگى سيۋجەتتىك جەلى بولعانىمەن، وسىنداي قىزىقتى-قىزىقتى قوسىمشا ەپيزودتار سول زامانانى بوياماسىز جەتكىزۋگە سەپتەسەدى.
ناعاشى اتاسىنداعى كۇيشىلىك اماناتتى ءسىڭىرىپ جۇرگەن اجىگەرەي قىسقا مويىن دومبىرانىڭ سىرىن سۇرايدى. سوندا اتاسى: «مويىن قىسقارعاندا پەرنەلەر ءبىر-بىرىنە جاقىنداعانىن كوردىڭ عوي. پەرنەلەر ءبىر-بىرىمەن ميداي ارالاسىپ، قۇرداي قاتىناسادى. مىڭ ءسوزدىڭ ىشىندە ءبىر ءسوز - ءجون ءسوز بولاتىنى سياقتى، دومبىرادا دا مىڭ قيسىننىڭ ىشىندەگى بىرەۋى - شىن قيسىن بولادى. سونى ەسىڭە ساقتايسىڭ. تاعى ءبىر قيىستا قولىڭا تاعى ءبىر قيسىن ىلىنەدى. ونى دا مونشاق قۇساتىپ جىپكە ءتىزىپ قوياسىڭ. مىنە، وسىلاي جيناي بەرەسىڭ. وسىلايشا تار جەردە تابىلعان قيسىن جيناقتالىپ كەلىپ كۇي بولىپ شىعادى»، - دەيدى.
بالا اجىگەرەيدىڭ باعىنا قاراي بىردە قارت كۇيشى ءسارۋار قۇدايى قوناق بوپ تۇسەدى. ەكى قاريانىڭ اڭگىمەسى جاراسادى. ەسكىلىكتى اڭگىمە ايتىلىپ، كۇي تارتىسقا ۇلاسادى. اۋىل ادامدارى كۇيشى قارتتىڭ ونەرىنە تاعى ءبىر كۇن ءتانتى بولادى، كەتەر كەزىندە سابىت اقساقالعا وكىنىشىن جەتكىزەدى: «باياعىدا دومبىراشىنى ات ارىتىپ ىزدەپ كەلىپ كۇي ۇيرەنۋشى ەدى. ەندى قازىعۇرتتىڭ باسىندا قالعان كەمەدەيمىز. ايتقان اڭگىمەڭنىڭ بارلىعى وتىرىك. سونداي دا سونداي سالتانات بولعان دەسەڭ، وسىنداي دا وسىنداي ەل بولعان، وسى قارا جەردى قايىستىرىپ باسىپ وتكەن دەسەڭ كىم سەنەر. نانساڭ، مەنى وسى جاسىما دەيىن ءبىر ادام ىزدەپ كەلگەن جوق. شاكىرتسىز ءوتىپ بارا جاتىرمىن»، - دەيدى. سوندا اتاسى «مەنىڭ بالام… ەكەۋمىزگە ورتاق شاكىرت بولسىن» - دەپ كوڭىلىن جۇباتادى.
كىتاپتا ناقتى ومىردە بولعان تۇلعالار جايىندا بۇرىن-سوڭدى كەزىكپەيتىن قىزىقتى دەرەكتەر ايتىلادى. تاتتىمبەتتىڭ زەرە انامىزعا ارناعان «مولعارا» كۇيىنىڭ شىعۋ تاريحى، سال-سەرىلەردىڭ ونەرى، تەمىر يلەگەن ۇستالاردىڭ شەبەرلىگى باياندالادى. ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي جايىندا: «سىنشىنىڭ ءبىرى قۇنانباي ەدى عوي. قۇنانباي ەشقاشان مالدى دا، جاندى دا ماقتامايدى ەكەن. ماقتاعان ادامى نەمەسە كوزىنىڭ سۇعىن قاداعان مالى ءولىپ قالادى ەكەن» - دەپ الاپاتىن اسىرىپ، باسقا قىرىنان تانىتادى. كەلەسى ءبىر كەيىپكەردىڭ بارىمتادا ەكى اياعىن ۇسىك شالىپ، جاساماعان ەمى قالمايدى. قۇرتقا دا سالعان، جىنعا دا سالعان. اقىرى امالى تاۋسىلعاندا، جۇرتتى ۇيدەن قۋىپ شىعادى. سوندا جۇرت ەسىكتى بۇزىپ كىرگەندە قىزىالا قان بولىپ جاتىر ەكەن دەيدى. ەكى اياقتىڭ باسىن ۇستارامەن كەسىپ لاقتىرىپ جىبەرىپتى. وسىنداي جان تۇرشىگەرلىك سيۋررەاليستىك سيۋجەتتەردى سەلت ەتپەي وقۋ مۇمكىن ەمەس.
تالاسبەك اسەمقۇلوۆ ءوزى كۇيشى بولعان سوڭ كونە زامان شەبەرلەرىنىڭ مانەرىن، ءادىس ماشىعىن جەتە مەڭگەرگەن. قالامگەردىڭ «ءتالتۇسى» دە ارقانىڭ شەرتپە كۇيى سەكىلدى. بىردە باياۋ، بىردە ىرعاققا ءتۇسىپ، قوسباسار سەكىلدى جۇرەكتى شىمىرلاتىپ تۇرادى. ال ءىىى-تاراۋداعى بوزبالا اجىگەرەي مەن گۇلشاتتىڭ ماحابباتى تۋرالى اڭگىمەنى وقىرماننىڭ ەنشىسىنە قالدىردىق. ءبىزدىڭ مۇرات - قازاق ادەبيەتىنە 2000-شى جىلدارى ءىنجۋ-مارجاندار قوسىلعانىن جۇرتشىلىققا جەتكىزۋ!
يدەيا اۆتورى - شىڭعىس مۇقان;
پروديۋسەرى - ابىلايحان جانىبەكۇلى;
جۇرگىزۋشىسى - داۋرەن داريابەك.
سىلتەمە "اباي.tv" تەلەارناسىنان الىندى.
