Cاۋلەتتى سەكسەن

3713
Adyrna.kz Telegram
(پورترەت-ەسسە)
ءۇندىستى ايالاعان ءۇردىس
ءتىلىمدى ورگە سۇيرەدى،
تەكسىزدەردى تۇيرەدى.
بىراق ءۇندىس جۇرتىنا،
بۇرىپ تۇرار بۇيرەگى...
(تاقىرىپتىڭ تۇزدىعى)
1990 جىلداردىڭ باسىندا «جاس الاش» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا توسىنداۋ ءبىر قوناق كەلدى. توسىنداۋ دەيتىنىمىز، ادەتتە مۇندا قازاقتىڭ تانىمال تۇلعالارى، اسىرەسە بەلگىلى ونەر ادامدارى ءجيى باس سۇعاتىن. ال مىنا كىسى جەر تۇبىنەن جەتىپتى. ازۋىن ايعا بىلەگەن امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ تۇرعىنى. الدە عالىم، الدە جيھانگەز. نە كاسىپ ىستەيتىنى ەسىمىزدە قالماپتى. ءتىرى امەريكالىقتى كورۋ ءۇشىن ءبارىمىز باس رەداكتوردىڭ بولمەسىنە جينالدىق. مۇحيتتىڭ ارعى جاعىن مەكەندەيدى دەمەسەڭ، ەكى يىعى قۋشيعان، كوزگە قوراشتاۋ بىرەۋ. ونىڭ ەسەسىنە الگى مەيماندى وسىندا ەرتىپ كەلگەن كەلبەتى كەلىستى ازاماتقا كوبىرەك نازارىمىز اۋدى. ءجۇرىس-تۇرىسى، سويلەگەن ءسوزى، جانىنداعىلارعا ىستىق ءىلتيپاتى زيالىلاردىڭ زيالىسى ەكەنىن اڭعارتىپ تۇر. ءوزى سونداي سالماقتى. ول تەك اقش-تان كەلگەن كىسىنى ەرتىپ ءجۇرۋ مىندەتىن عانا اتقارمايتىن سياقتى. بەلگىلى ءتىلشى-عالىم، وعان قوسا كاسىبي اۋدارماشى كورىنەدى. مۇنى امەريكالىق قوناق ءوز تىلىندە كەلگەن ساپارىنىڭ جايىن از-كەم مالىمدەگەن سوڭ، ونىڭ ءسوزىن بىردەن قازاقشاعا اۋدارىپ، كوسىلە جونەلگەندە بايقادىق. وتە كوركەم سويلەيدى ەكەن. دەمەك، سونىڭ ءبارىن الدىمەن ءوز تىلىندە ايتىپ وتىرعان اناۋ مەيمانىڭ دا مىقتى بولدى عوي. ءبىز سول ساتتە امەريكالىقتاردىڭ ىشىندە دە اۋزىمەن قۇس تىستەگەن شەشەن جىگىتتەر بار ەكەن عوي دەپ وي تۇيدىك. ونىڭ ءبارى اۋدارماشى شەبەرلىگىنىڭ ارقاسى ەكەنىن قايدان بىلەيىك؟!
مۇحيت اسىپ كەلگەن مەيماننىڭ ءار ءسوزىن اسەرلى جەتكىزگەن جىگىت اعاسىنىڭ ەسىمى ءادىل احمەتوۆ ەكەن. الماتى شەت تىلدەرى ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، سوندا وقىتۋشى بولىپتى. ەندى اقش-تىڭ اريزونا شتاتىنىڭ تۋسون قالاسىندا قىزمەت ىستەيتىن كورىنەدى. ۇمىتپاسام، ول كىسى جانىنداعى سەرىگىن جاستار باسىلىمىنىڭ جۋرناليستەرىمەن جۇزدەستىرىپ، بىرەر كۇن ەل ارالاتقان سوڭ كوپ ۇزاماي اريزوناسىنا اتتانىپ كەتتى-اۋ دەيمىن. ايتەۋىر، سول جولى بارىمىزگە جاقسى اسەر قالدىردى.
كوپ ۇزاماي ءادىل اعانىڭ امەريكالىق ۇندىستەر، ولاردىڭ تۇركىلىك تەگى، تىلدىك ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى ماقالالارى بەلگىلى باسىلىمداردا ءجيى جارىق كورە باستادى. بىرىنەن-ءبىرى قىزىق. جازۋى سونداي تارتىمدى. شەتىنەن قيىپ الىپ ساقتاي بەردىك. اقىرى وسى تاقىرىپ ءسال كەيىنىرەك جاقسى اعانىڭ جانىنا جاقىنداۋىمىزعا سەبەپشى بولدى. بەرتىندە ءوزىمىز دە مۇحيت استىق. ۇندىستەردىڭ رەزەرۆاتسياسىن ارالاپ كوردىك. ءادىل اعانىڭ تالايدى ەلەڭدەتكەن تانىمدىق ماقالالارىنان سوڭ ولاردىڭ تاعدىرىنا وزگەشە كوزبەن زەر سالدىق. «تۇركى تىلدەرىندەگى تابۋ مەن ەۆفەميزمدەر» دەگەن تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان عالىمنىڭ اقش-تىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنىڭ تەگىنەن تۇركىلىكتىڭ بەلگىلەرىن ىزدەۋى زاڭدىلىق سياقتى كورىندى. اقىرى وسى ىزدەنىستەرى «ازيا – امەريكا – بەرينگيا نەمەسە امەريكالىق «ۇندىستەردىڭ» ازيالىق تەگى» اتتى عىلىمي زەرتتەۋگە اينالدى. بۇل كىتاپ قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە بىرنەشە رەت باسىلىپ شىقتى.
اقش-قا بارعانىمىزدا جانىمداعى سەرىگىم ۇندىستەردىڭ ءبىر وكىلىنە «سەندەر بىزگە ۇقسايسىڭدار»، – دەگەنى بار. سوندا قانشا جانشىلسا دا، رۋحى تاپتالماعان الگى ءۇندىس: «جوق سەندەر بىزگە ۇقساپ تۇرسىڭدار!»، – دەپ جاۋاپ بەردى. مەنىڭ سەرىگىم دە ەجىكتەپ قويار ەمەس: «دەگەنمەن ءبارىبىر ارامىزدا ءبىر جاقىندىق بار ەكەنى راس قوي...». سوندا ءۇندىس بىلايشا اسقاقتىقپەن ءتىل قاتتى: «مۇمكىن! ويتكەنى، اسپان – بىرەۋ، جەر – بىرەۋ!». ال ەندى سول اسقاقتىقتىڭ سىرىن بىلگىڭىز كەلسە، ءادىل احمەتوۆتىڭ اتالعان عىلىمي-تانىمدىق كىتابىن قايىرا وقىپ شىعىڭىز. كىتاپتى پاراقتاپ وتىرىپ، «قايران ۇندىستەرىم-اي، قازاق جۇرتىندا قانداي قامقورشىلارىڭ بار ەكەنىن بىلمەيسىڭدەر-اۋ»، – دەپ كۇرسىنەسىڭ.
جالپى، شەتەلدە قىزمەت ىستەگەن قازاق قالامگەرلەرىنىڭ باعى بار. وزگەلەر تەك وزىنە ءتيىستى مىندەتىن عانا اتقارسا، ول مىڭداعان ادامدارمەن جۇزدەسىپ، الۋان تاعدىرلاردى سارالاپ، شىعارماشىلىعىنا ازىق ىزدەيدى. ادامنىڭ جان دۇنيەسىنە ۇڭىلەدى، باسقالارعا بايقالا بەرمەيتىن تۇيتكىلدەردى تابادى. دەرەكتەرگە ءتىل بىتىرەدى، فاكتىلەردى قالاعانىنشا ويناتادى. اقش-تا بولعان ءار كۇنىن ۇتىمدى پايدالانعان عيبراتتى عالىمداردىڭ ءبىرى – ءادىل احمەتوۆ. ول ۇندىستەردىڭ ارعى تەگىنە دەن قويىپ، جان-جاقتى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، كوپشىلىككە باتىل بولجامدارىن ۇسىندى.
كەيىپكەرىمىز جەر تۇبىندەگى ۇندىستەرگە عانا ەمەس، كەز-كەلگەن قانداسىنا، قايمانا قازاقتىڭ بارىنە قۇرمەتپەن قارايدى. ۇلكەنگە دە، كىشىگە ءىلتيپات پەن ىزەت كورسەتەدى. ال دوس-جارانعا ادالدىعى ايرىقشا باعالاۋعا لايىق. دوس-جاران دەمەكشى، سوڭعى جىلداردا قازاقتىڭ ەلگە قادىرلى ءۇش ازاماتىنىڭ رياسىز سىيلاستىعىنا كۋا بولىپ ءجۇرمىز. ولار – ءادىل احمەتوۆ، قۋانىش سۇلتانوۆ جانە باقبەرگەن دوسمانبەتوۆ. ۇشەۋى دە كورنەكتى قوعام قايراتكەرى. ۇشەۋى دە عىلىم دوكتورى. ەڭ باستىسى، ەل-جۇرت اراسىندا قازاقتىڭ ءۇش بيىندەي بەدەلدى. ءبىرىن-ءبىرى بۇرىن دا قادىرلەيتىن ابزال اعالاردىڭ جولى پارلامەنت سەناتىنىڭ قابىرعاسىندا توعىستى. قازاقستان ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا توراعالىق ەتەتىن جىلى ءۇش ارىپتەس ەۋروپاعا ءجيى ساپارعا شىقتى. ەۋروپارلامەنتتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىستى. سول ساپارلاردان سەناتتىڭ ءتۇرلى دەڭگەيدەگى وتىرىستارىنا ماسەلە دايىندادى. بۇل سىيلاستىق ولاردىڭ سەناتتاعى مەرزىمى اياقتالعاننان كەيىن دە جالعاسىپ كەلەدى. ەندى ەل ءىشىن بىرگە ارالايتىن بولدى. ولار اسەم استانانىڭ تورىندە ءجيى جۇزدەسىپ تۇرادى. ال ەندى وسى ۇشتىكتىڭ بيرەسمي جەتەكشىسى ءادىل اعا سەكىلدى كورىنەدى ماعان. ەلگە تانىمال ەكى ءىنىسى ونىڭ جاسى ۇلكەندىگىن سىيلايدى. الدىنان كەسە وتپەيدى. ماسەلەن، اڭشىلىعى اڭىزعا اينالعان باقبەرگەن دوسمانبەتوۆ افريكاعا ايۋ اتۋعا اتتانار كەزدە ءادىل اعاعا ايتىپ كەتەدى. كەلگەن سوڭ قارا قۇرلىقتىڭ قالىڭ جىنىسىنان قانشاما اڭ اۋلاعانى جونىندە ول كىسىگە ەسەپ بەرەدى. ارتىق-كەمى دجۋنگليدەگى سايات قىزىعىنىڭ تاساسىندا قالاتىن اڭشىنىڭ جىردان قىزىق اڭگىمەسىن ۇشەۋى بىرگە وتىرىپ تىڭدايدى. كادىمگى ايگىلى كارتينانىڭ كەيىپكەرلەرى سەكىلدى. تەك اتاقتى سۋرەتشى ۆاسيلي پەروۆتىڭ بارشاعا تانىمال ايگىلى ءۇش اڭشىسىنىڭ ورنىنا ءبىزدىڭ ءۇش اعامىزدى قويا سالىڭىز...
ۇستادان – ءتالىم،
ۇستازدان – تاعىلىم
شۋاعى ونىڭ – ىلىمدە،
شىراعى ونىڭ – بىلىمدە.
شابىتتانىپ سويلەيدى،
شەكسپيردىڭ تىلىندە.
(تاقىرىپتىڭ تۇزدىعى)
كەيىپكەرىمىزدىڭ ءىلىم-بىلىمگە جولى قالاي باستالىپ ەدى ءوزى؟ ەڭ الدىمەن، ونىڭ اۋىلىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ مۇعالىمدەرى مىقتى بولدى. سوعىستان سوڭعى ۋاقىت. بىلىمگە قۇشتار ۇرپاق. اسىرەسە، گەوگرافيا ءپانى قىزىقتى وقىتىلادى. بالا بىتكەن مۇحيتتار مەن ارالداردىڭ، تۇبەكتەر مەن شىعاناقتاردىڭ، وزەندەر مەن كولدەردىڭ اتىن جاتقا بىلەدى. جەر تۇبىندەگى ۇساق مەملەكەتتەردىڭ ەلەۋسىز قالالارىنا دەيىن ۇمىتپايدى. ءادىل اعا كەيىن شەتەلدەرگە ساپار شەككەندە كەيبىرەۋلەردىڭ ءوز ەلىنىڭ استاناسىن بىلمەيتىنىنە قايران قالدى. جالعىز گەوگرافيا عانا ەمەس، قازاق ءتىلى، اعىلشىن ءتىلى، ماتەماتيكا، حيميا پاندەرىنىڭ مۇعالىمدەرى دە ساباقتى جان-تانىمەن بەرىلە تۇسىندىرەتىن. وسىنداي ىرگەلى ءبىلىمدى ءتىپتى ۋنيۆەرسيتەتتە دە الماعان شىعار. سونداي تەگەۋرىندى ۇستازداردان ونەگە كورگەن مەكتەپ تۇلەگى ءادىل احمەتوۆ الماتىعا وقۋعا كەلدى. ونىڭ وقۋعا كەلۋ ماسەلەسى دە وڭايلىقپەن شەشىلگەن جوق. مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ كومسومولدىق جولدامامەن اۋىلدا ەڭبەك ەتۋگە قالعان-دى. بىراق بريگادادا ۇزاق ايالداي قويمادى. قابىلداۋ ەمتيحانىنا ەكى-ءۇش كۇن قالعاندا استاناعا اتتاندى.
مۇعالىمدەرىنىڭ قاي-قايسىسى دا ءوز ءپانىن زەردەسىنە جاقسىلاپ قۇيعانىنا قاراماستان «ناق وسىعان تۇسەمىن» دەپ ەن تاعىپ كەلگەن وقۋى جوق ەدى. سول ماسەلەنى كەشكىلىك اقىلداسىپ وتىرعاندا اعاسىنىڭ دوسى تالدىباي دەگەن جىگىت بىلاي دەدى: «مىنا جەردە كازپي-ءدىڭ شەت تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ كورپۋسى بار. سەن وسىعان ءتۇس! تۇراتىن ۇيىڭە جاقىن». سول تۇستا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىندە جۇمىس ىستەيتىن جىگىت ءاپ-ساتتە بولاشاق عالىمنىڭ بۇكىل تاعدىرىن ايقىنداپ بەردى. قازىر قايدا ەكەنى بەلگىسىز وسى تالدىبايدىڭ تەورياسى ونىڭ بۇكىل ومىرىنە جول نۇسقادى. شەت ءتىلىن تەرەڭ بىلگەن سوڭ، الدىنان مۇمكىندىك كوزدەرى كوبىرەك اشىلدى. شەت ەلدەردە قىزمەت ىستەدى. ەل ديپلوماتياسىنىڭ كوشباستاۋشىلارىنىڭ ءبىرى بولدى. ءتارتىپ ساقشىسى تالدىبايدىڭ اۋزىنا قۇداي ءسوز سالىپ تۇر ەكەن! بۇدان سوڭ ونى اۋليە دەمەي كور! كەيدە ويلايمىز: ال سول شەت تىلدەرى فاكۋلتەتى ادەكەڭنىڭ ۋاقىتشا تۇرعان ۇيىنەن ەداۋىر الىسىراقتا بولعاندا قايتەر ەدى؟!
ساباقتى سالعاننان جاقسى وقىدى. اعىلشىن ءتىلىن تەرەڭ مەڭگەرۋگە دەن قويدى. جاس ورەننىڭ كوزىنەن وت بايقاعان ۇستازدارى جۇرەكتەرىنىڭ جىلۋىن اياماي توكتى. ونىڭ بولاشاعىنا سەنىممەن قاراعان وقىتۋشىلارىنىڭ ءبىرى الەكساندر روگاچ ەدى. اتا-باباسى رەسەيدەن اقش-قا اۋعان الەكساندر پاۆلوۆيچ اعىلشىنشانى دا، ورىسشانى دا وتە جەتىك بىلەتىن. ول ساناسى سەرگەك، تانىمى بولەك ستۋدەنتكە ۇنەمى قامقور بولدى. شاماسى كەلگەنشە ءتۇرلى ادىلەتسىزدىكتەن قورعاپ باقتى. ءوزىمىزدىڭ وقىتۋشىلار ارا-تۇرا توڭمويىن مىنەز كورسەتىپ، باعاسىن تومەندەتۋگە تىرىسسا، روگاچ ۇنەمى اراشا تۇسەتىن. مەملەكەتتىك ەمتيحاندا دا جانىن سالىپ قورعادى. «سەندەر بولماشى نارسەگە بولا ءجونسىز قيتىقپاڭدار! ونىڭ ايرىقشا ىنتا-ىقىلاسىن، جىل بويعى ەڭبەگىن نەگە ەسكەرمەيسىڭدەر؟ ءبىر ءسوز ءۇشىن باعاسىن كەمىتۋگە بولمايدى عوي»، – دەپ باسۋ ايتاتىن. وقۋ ورنىنىڭ رەكتورى مالىك عابدۋلليننىڭ دە بۇعان دەگەن كوزقاراسى ەرەكشە بولدى. بۇكىل ستۋدەنتتى باۋىرىنا سىيعىزاتىن باتىر رەكتور ءادىل اعامىزدى جاقسى كورەتىن. بالكىم، زەردەلى شاكىرتىنىڭ كەيىن ءوزى سەكىلدى رەكتور بولاتىنىن جۇرەگى سەزگەن شىعار؟!
شەت تىلدەرى ينستيتۋتىنا اينالعان فاكۋلتەتتى ۇزدىك ءبىتىردى. ۇستازدارى ونى وقۋ ورنىنا الىپ قالدى. شىنىندا دا، ينستيتۋتتىڭ قاتارداعى وقىتۋشىسىنان رەكتور قىزمەتىنە دەيىنگى داڭقتى جولدان ءوتتى. تالاي ادام ارماندايتىن تاعىلىمدى عۇمىر وسىنداي-اق بولار!
ءتىلدى تەرەڭ يگەرۋ ماقساتىمەن كوركەم دۇنيەلەردى اعىلشىنشادان قازاقشاعا تىكەلەي اۋدارۋعا كىرىستى. ايگىلى دەتەكتيۆ شەبەرى اگاتا كريستيدىڭ تاڭدامالى شىعارمالارىن انا تىلىمىزدە سويلەتتى. 1973 جىلى الماتىدا وتكەن ازيا-افريكا جازۋشىلارىنىڭ حالىقارالىق كونفەرەنتسياسى قارساڭىندا سىرت ەلدەردىڭ بىرقاتار تانىمال وكىلدەرىنىڭ اڭگىمەلەرىن تارجىمەلەدى.
تەك تالانتتى ۇيىمداستىرۋشى، بىلىكتى باسشى رەتىندە عانا تانىلعان جوق. پاراساتتى پەداگوگ، ويلى وقىتۋشى ەكەنىن دە سان رەت دالەلدەدى. ءوز ادىستەمەسىن قولدانىپ، بالالاردى ءتىلدى تەزىرەك يگەرۋگە باۋلىدى. ولاردى جۇپقا ءبولىپ وقىتتى. قىسقا اڭگىمەلەر جاتتاتتى. ءبىر-بىرىنە سۇراق قويدىردى. جۇپتارىن اۋىستىرىپ، تاعى دا قايتالاتتى. بۇل ءتاسىل كوپ ۇزاماي جەمىسىن بەرە باستادى.
ستۋدەنتەرگە ۇنەمى كىتاپ وقۋدى مىندەتتەدى. ءوزى دە جاس كۇنىنەن كىتاپتى كوپ «كەمىرگەن» بالانىڭ ءبىرى ەدى. ءادىل اعانى كىتاپقا قىزىقتىرعان تۋعان ناعاشىسى احمەت ۇستا بولاتىن. تەمىردەن ءتۇيىن تۇيەتىن ول بىلەزىكتەن باستاپ اربا-شاناعا دەيىن جاساي بەرەتىن. سۇڭعىلا احاڭ مىقتى ۇستا عانا ەمەس، مىقتى ۇستاز ەكەنىن دە تانىتا ءبىلدى. ول ۇعىمتال جيەنى مەن ءوز ۇلى ابدىبەك ەكەۋىنە ۇزبەي كىتاپ وقىتتى. سول كەزدەگى ەڭ ءتاۋىر دەگەن قۇندىلىقتاردىڭ بارىنەن قالىس قالدىرعان جوق. اۋىلعا جاڭا كىتاپ كەلسە، قولدارىنا ۇستاتا قويادى. كۇندىز وقىعان دۇنيەسى تۇنىمەن بالانىڭ تۇسىنە كىرەدى. ايگىلى «مىڭ ءبىر ءتۇندى» بۇلار مەكتەپتە جۇرگەندە-اق تاۋىستى.
ومىردە ادامدى شيرىقتىرىپ، جەڭىسكە جىگەرلەندىرەتىن ساتتەر بولادى. شەشەسىنىڭ ءتورت اعاسىنىڭ كىشىسى سۇگىربەك تەنتەكتەۋ ادام ەدى. سول كىسى جيەنىنىڭ وقۋعا بارامىن دەگەنىن ونشا قۇپ كورمەي، «شەشەڭدى كىم باعادى؟»، – دەپ ءبىراز قيتىقتى. ول ازداي «كەيىن كۇنىڭدى كورە المايسىڭ، قوڭىز تەرىپ كەتەسىڭ»، – دەپ كەيىستىك ءبىلدىردى. ارادا جىلدار ءوتتى. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز بيىك بەلەستەردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن يگەرە باستاعان. ەل تانىعان ارداقتى ازاماتقا اينالدى. ءبىر كۇنى ناعاشىسى الماتىداعى ۇيىنە قوناققا كەلە قالسىن. ءبارى ۇستەل باسىنا جينالدى. وسى ارادا ادەكەڭنىڭ ناعاشىسىمەن ويناۋعا اڭسارى اۋعانى. داستارحان ۇستىندەگى تاعام تۇرلەرىن مەڭزەپ، «مىنا قوڭىزدان الىپ وتىرىڭىز»، – دەپ قالدى. ناعاشىسى رياسىز كۇلدى. «ءوي، سەن ءالى ۇمىتپاي ءجۇر ەكەنسىڭ عوي...»، – دەدى سوسىن. جاي اياق استىنان تىلىنە ورالا كەتكەن ءازىلى عوي. ناعاشىعا ناز ايتپايتىن جيەن بولا ما؟! ايتپەسە، وتكەندى قوزعاپ، ۇلكەن كىسىنى تىعىرىققا تىرەيىن دەيىن دەگەن ويى جوق-تى. دەگەنمەن، وسىنداي قامشى بوپ تيەر سالماقتى سوزدەردىڭ الداعى اسۋلاردى الۋ قۇلشىندىرعانى راس...
ساياسات ساڭلاقتارىمەن سىرلاسۋ
لي كۋان يۋمەن مۇڭداسىپ،
البەرت گورمەن قىرعا اسىپ...
زبيگنەۆكە جۇگىنەر،
كيسسيندجەرمەن سىرلاسىپ...
(تاقىرىپتىڭ تۇزدىعى)
وسى كەزگە دەيىن جۇزگە تارتا ەلدىڭ توپىراعىنا تابانى ءتيىپتى. ەڭ الدىمەن كورگەن ەلى گەرمانيا بولاتىن. كەڭەستىك كەزەڭدە سوتسياليستىك جۇيەنىڭ مەملەكەتتەرىنە عانا جولىڭ تۇسەتىن. ءادىل احمەتوۆ 1985 جىلى شەت تىلدەرى ينستيتۋتىنىڭ پرورەكتورى بولىپ جۇرگەن كەزىندە گدر-گە دەلەگاتسيا باستاپ باردى. ءوزى قىزمەت ىستەيتىن وقۋ ورنىنىڭ بىرنەشە وقىتۋشىسى بىرگە اتتاندى. ادەكەڭ ساپار بارىسىندا گەرمانيا كوشەسىندە وزدەرىنە ۇنەمى بىرەر كولىكتىڭ ىلەسىپ جۇرەتىنىن بايقادى. سودان سوڭ جانىنداعىلاردان: «بۇلار كىمدەر، سىزدەردىڭ تۋىستارىڭىز ەمەس پە؟»، – دەپ سۇراعان. ولار ءۇنسىز باس يزەدى. سويتسە، ەلدەن قونىس اۋدارعان جەرگىلىكتى نەمىستەر اعايىندارىمەن ءبىر تىلدەسىپ قالۋعا زار بولىپ ءجۇر ەكەن عوي. دەلەگاتسيا باسشىسى باۋىرلاستاردىڭ جۇزدەسۋىنە رۇقسات بەردى. ءتىپتى ارىپتەستەرىن سولارعا ىلەستىرىپ جىبەردى. ەكى ەلدىڭ نەمىستەرى ءبىر-بىرىمەن قازاق ءداستۇرى بويىنشا قاۋقىلداسىپ، ءماز بولىپ قالدى.
وسىلاي باستالعان جول كەيىن تاۋەلسىزدىك العان سوڭ دۇنيە ءجۇزىنىڭ تالاي ەلىنە جەتەلەدى. ەۋروپاداعى ەڭ مىقتى مەملەكەتتەردىڭ ءبارىن ارمانسىز ارالادى. اسىرەسە، بۇعان ەقىۇ توراعاسى بولعان كەزدە مول مۇمكىندىك تۋدى. ءادىل احمەتوۆ ۇيىمنىڭ مۇسىلمانداردى شەتتەتۋ جانە كەمسىتۋمەن كۇرەس جونىندەگى جەكە وكىلى بولىپ تاعايىندالدى. قىزمەت بارىسىندا ەقىۇ پارلامەنتىك اسسامبلەياسىنىڭ توراعاسى جواو سوارەشتەن كوپ نارسە ۇيرەندى. ونىڭ اكەسى – پورتۋگاليا پرەزيدەنتى بولعان ماريۋ سوارەش. ءوزى ليسسابوننىڭ مەرى بولعان. جواو سوارەش ەلىمىزگە ۇنەمى قولداۋ كورسەتتى. «قازاقستان 2010 جىلعى سامميتكە اسا تياناقتى دايىندىقپەن كەلدى. توراعالىققا مۇنداي اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن ازىرلەنگەن ەل بولعان ەمەس»، – دەپ جوعارى باعا بەردى.
ءادىل اعامىز بالا كۇنىنەن قالىپتاسقان، قولىنان كىتابى تۇسپەيتىن داعدىسىنان جاڭىلعان ەمەس. ءالى دە كوپ وقيدى. وزىنە ۇنايتىن جاڭا كىتاپ جارىق كورسە، قاشان وقىپ شىققانشا تاعات تاپپايدى. اسىرەسە، حالىقارالىق تاقىرىپتارعا ايرىقشا دەن قويادى. مۇنداي دۇنيەلەرگە تۇپنۇسقادان قانىققاننىڭ ءجونى بولەك. كەيىنگى وقىعان كىتاپتارىنىڭ ءبىرى «باقىت پەن پوزيتيۆتىلىك تۋرالى ويلار» دەپ اتالادى. اۆتورى – دۋبايدىڭ شەيحى مۇحاممەد بەن راشيد ءال-ماكتۋم. اۆتوردىڭ ەلدىك ۇستانىمى جۇرەگىنە جىلى ءتيدى. ول: «ءاربىر ارابقا پايداسى تيمەيتىن كەلىسىم-شارتقا قول قويمايمىن»، – دەيدى ەكەن. جەكە باسى كوپكە ۇلگىلى ادام. ون ءبىر جىلدان بەرى تەلەفون ءنومىرىن وزگەرتپەپتى. وعان كەز-كەلگەن اراب ىڭعايلى ۋاقىتتا قوڭىراۋ شالادى. وسى ءۇردىستى جاس بۋىننىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن تانىمال قايراتكەردىڭ كىتابىن قولعا الدى.
كەيىپكەرىمىز الەمگە ايگىلى تۇلعالاردىڭ جازعان دۇنيەلەرىن وقىپ، ونى تالداپ-تارازىلاۋدان استە جالىقپايدى. ويتكەنى، مەملەكەت باسقارعان، وي-تانىمنىڭ بيىگىنە كوتەرىلگەن ساڭلاق ساياساتكەرلەردىڭ ۇلگى-ونەگەسى جەتكىلىكتى بولادى. ماسەلەن، ءبىر كەزدە مي باتپاقتىڭ توسىندە ىرگەسىن قالاعان سيگاپۋردى ازعانتاي ۋاقىتتا ەرتەگىلەر ەلىنە اينالدىرعان لي كۋان ءيۋدىڭ تاعىلىمدى تاجىريبەسىنە قالايشا كوڭىل قويماسقا؟! نەمەسە الپاۋىت مەملەكەتتىڭ ساياساتىن سارالاپ، بەدەرلى بولجامدارىمەن تانىلعان يدەولوگ زبيگنەۆ بزەجينسكيدىڭ «Strategic Vision: America and the Crisis of Global Power» («ستراتەگيالىق كوزقاراس: امەريكا جانە الەمدىك بيلىكتىڭ داعدارىسى») اتتى مونوگرافياسىن ويلانباي وقۋ مۇمكىن بە؟ ايگىلى ساياساتكەر گەنري كيسسيندجەردىڭ «On China» («قىتاي تۋرالى») اتتى كىتابى شە؟! تاعى ءبىر تۇعىرلى تۇلعا البەرت گوردىڭ «An Inconvenient Truth» (قولايسىز شىندىق») تۋىندىسى دا نازارىڭدى ەرىكسىز اۋدارادى.
ول وسىنىڭ ءبارىن تۇپنۇسقادان وقيدى. تەگىندە وقىرمان كىتاپتى ءارتۇرلى ماقساتپەن قولعا الادى. ءبىرى تاقىرىپقا قىزىعادى، ەكىنشىسى وزىنە قاجەت مالىمەت ىزدەيدى، ءۇشىنشىسى تانىمىن كەڭەيتۋ ءۇشىن زەر سالادى، ءتورتىنشىسى تەك ۋاقىت وتكىزەدى... ال ءادىل احمەتوۆ مۇنداي دۇنيەلەردىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە پايدالى تۇستارىن جان-جاقتى قاراستىرادى. تەك كىتاپتى وقىپ قانا قويمايدى. وزىنە ۇناعان تۇستارىنا ارنايى بەلگى سوعادى، وي سالاتىن ساليقالى سويلەمنىڭ استىن سىزادى. رۋحاني الەمدە قۇبىلىس سانالاتىن وسىنداي قۇندىلىقتاردى ەلگە تانىستىرعاندى ءجون كورىپ، قولىنا قالام الادى. كوپ ۇزاماي ءوز تولعانىستارىن ءباسپاسوز بەتىندە جاريالايدى. وندا قازاق ەلىنىڭ مۇددەسى العاشقى كەزەكتە تۇرادى. الەمدىك ساياسات ساردارلارىنىڭ وي ورنەگىنەن، پىكىر-پايىمىنان ۇلتىمىزدى ىلگەرىلەتۋگە سەپتىگى تيەتىن تيتىمدەي نارسە بايقاسا، سوعان ەرەكشە ءمان بەرەدى. انا سۇتىمەن دارىعان قادىر-قاسيەتى وسىعان مىندەتتەيدى.
قازاق حالقىنىڭ ۇلت رەتىندە ىلگەرىلەۋىنە اركىم ءار ءتۇرلى جولمەن ۇلەس قوسادى. بۇل تۇرعىدان ءادىل قۇرمانجانۇلىنىڭ اتقاراتىن ءرولى وزگەلەرگە ۇقسامايدى. ول ءۇش تىلدەگى قۇندىلىقتاردى مەيلىنشە يگەرىپ، سونىڭ ءبارىن ۇلتىنىڭ مۇددەسىنە باعىندىرا بىلەدى. الەمنىڭ وزىق مەملەكەتتەرىندەگى ۇتىمدى ۇردىستەردى قازاق جۇرتىنا ۇلگى ەتىپ ۇسىنادى. حالىقارالىق ساراپشى رەتىندە ەل دامۋىنىڭ باعىت-باعدارلارىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، ءوز پىكىرلەرىن ورتاعا سالادى.
ءادىل اعا بىرنەشە ەلدەردەگى ەلشىلىكتى قوسا اتقارعان قىزمەتىندە دە جارقىراي كورىندى. پاراسات-پايىمى، بيىك دەڭگەيى، كوركەم مىنەزى حالىقارالىق ساياساتتاعى تالاي تۇيتكىلدى ماسەلەلەردىڭ وڭ شەشىلۋىنە جول اشتى. وسى جىلداردا ەل مەن ەلدى جاقىنداستىرىپ، ۇلت پەن جۇرتتى تابىستىرا بىلەتىن بىلىكتى ديپلومات بولىپ قالىپتاستى. ونىڭ ىلگەرىدە قولعا العان العان عىلىمي نىساناسى – تابۋ مەن ەۆفەميزمدەردىڭ تابيعاتى دا قازاق حالقى سان رەت سۇزگىدەن وتكىزگەن دالا ديپلوماتياسىنىڭ تالاپتارىمەن تولىق ۇندەسەتىن ەدى. استارلاپ ايتۋ، تۇسپالداپ اڭعارتۋ، جۇقالاپ جەتكىزۋ ءادىل احمەتوۆتىڭ ءوز شاڭىراعىنان العان ۇلتتىق تاربيەسىنىڭ جەمىسى بولسا، تىيىم سوزدەردى سارالاعان عىلىمي ەڭبەگى ونىڭ تىنىمسىز زەردەلەگەن قاستەرلى قيسىندارىن بەكەمدەپ بەردى. وسىنداي ءبىر ەمەس ەكى دانالىق مەكتەبىنەن وتكەن كەيىپكەرىمىز حالىقارالىق ديپلوماتياعا ۇلكەن دايىندىقپەن كەلدى. ۇلىسارالىق قارىم-قاتىناستاردى ۇدايى ۇلتتىق مۇددەمەن ۇشتاستىردى.
ەگەر ءتىلشى عالىم بولماعاندا، جۋرناليست بولۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. بىراق ول كەزدە دە حالىقارالىق جۋرناليستيكانىڭ شىرقاۋ بيىگىنە شىعارى انىق-تى. پاراساتتى پروفەسسور ءادىل احمەتوۆتىڭ «حابار» اگەنتتىگىنىڭ باستى ستۋدياسىندا الەمدى الاڭداتقان ماسەلەلەردى جىلىكشە شاعىپ، قۇرلىقتار قۇلاق تۇرگەن وقيعالارعا تازا اعىلشىن تىلىندە تالداۋ جاساپ وتىرعانىن كورگەندە وسىنداي وي كەلەدى.
سابىر ساقتايتىن ساۋىت
ۇلگى-ونەگە الامىز،
ۇيلەسىمىن تابامىز.
ءۇيىرىپ ءتۇر ءۇش ءتىلدى،
ءۇش تۇعىرلى اعامىز
(تاقىرىپتىڭ تۇزدىعى)
قازاقتا «ادەمى قارتايۋ» دەگەن ءسوز بار. بۇل جاسى ۇلعايعان سايىن قادىرى ارتا ءتۇسۋ دەگەندى بىلدىرەدى. سىرتقى سيپاتى سىمداي تارتىلعان گەنەرالدى كوزگە ەلەستەتەتىن، سىمباتتى ءادىل اعامىزعا مەيلى ادەمى بولسىن، مەيلى اسەم بولسىن، «قارتايۋ» دەگەن ۇعىمدى ۇيلەستىرە الماي وتىرعانىمىز. سوندىقتان ابىرويلى اقساقالدىق نەمەسە ۇلگىلى ۇلكەندىك دەگەنىمىز دۇرىس شىعار.
قازىر اعىلشىن تىلىنە جەتە ءمان بەرىلىپ جاتقانى بەلگىلى. بۇل ءتىلدى بىلمەيتىن جاستار نەكەن-ساياق. بىراق كەلەشەكتە اعىلشىن ءتىلىن جەتىك بىلەتىن قازاقتىڭ رۋحاني كەلبەتى قانداي بولماق دەگەن ساۋال تۋىندايدى. جۇرتشىلىق كوبىنە سوعان الاڭدايدى. بۇعان ۇسىناتىن دايىن ۇلگىمىز بار. اعىلشىن تىلىندە سويلەيتىن قازاقتىڭ قوعامداعى بەينەسى ءادىل احمەتوۆتەي بولۋى كەرەك. قازاقشاسى قالىڭ ەلدى ۇيىتادى، ورىسشاسى ورىستىڭ جۇرەگىن جىلىتادى، اعىلشىنشاسى اعىلشىندى قۋانىشتان جىلاتادى. ءبارىبىر ۇلتتىق رۋحى الدىڭعى كەزەكتە تۇر. قازاقشاسى – ونىڭ مۇحيتتان وتەر قايىعى. قالعان ەكى ءتىل – سول قايىقتى العا جەتەلەيتىن ەگىز ەسكەگى. قازىر ءوزىمىز قايتالاپ ايتا بەرەتىن ۇشتۇعىرلى ءتىلدىڭ ءادىل اعا نەگىزدەگەن قاراپايىم فورمۋلاسى دا وسى. «ءوز ءتىلىڭ – بىرلىك ءۇشىن، وزگە ءتىل – تىرلىك ءۇشىن»، – دەپ قادىر اعامىز ايتقانداي، كوپ ءتىل ۇيرەنگەندەردىڭ كوپ نارسەگە قول جەتكىزە الاتىنىن كورىپ وتىرمىز. ءادىل احمەتوۆ تە وسى قاعيدانى جاستاي سەرىك ەتكەن. «وزگە ءتىلدى بىلسەڭ – ورگە شىعاسىڭ، ءوز ءتىلىڭدى بىلسەڭ – تورگە شىعاسىڭ»، – دەگەن دە سول قادىر. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز بىرنەشە ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەنىنىڭ ارقاسىندا ورگە دە شىقتى، تورگە دە وزدى. بىراق ۇنەمى انا ءتىلىن حانتاڭىرىندەي بيىگىم دەپ سانايدى. بارلىق ەڭبەكتەرى قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ ماسەلەلەرىنە ارنالدى. قالعان ەكى ءتىلدى دە وگەيسىتكەن جوق. ويتكەنى، ورىس ءتىلى ءار ەلگە، اعىلشىن ءتىلى الەمگە ەسىك اشادى. ۇلت پەرزەنتى ءادىل احمەتوۆتى وسى ەكى ءتىل وزگە جۇرتقا كەڭىنەن تانىتتى.
«ءتىل – تەك ادامعا عانا ءتان اسا قۇدىرەتتى قۇرال» دەيدى كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى نۇرتاس وڭداسىنوۆ. سول قۇرالدى ءادىل اعا وتە ۇقىپتى پايدالانا ءبىلدى. سونىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ ءسوز ونەرىنىڭ زەرگەرىنە اينالدى.
بۇگىنگى الماعايىپ زاماندا ۇلتقا قاجەتى – كوركەم مىنەز. ونىڭ دا ۇلگىسىن ىزدەسەڭىز دە، الىسقا بارماي-اق ءادىل اعانىڭ بولمىسىنا زەر سالىڭىز. كوپ سويلەمەيدى. ءبىر ايتقانىن مىڭ قايتالاۋ ادەتىندە جوق. كەيبىر شالدۋار ءارى شاقار شالدار سەكىلدى ءسال نارسەگە اشۋ شاقىرۋ – ونىڭ تابيعاتىنا مۇلدە جات نارسە. اباي: «عىلىمدى، اقىلدى ساقتايتۇعىن مىنەز دەگەن ساۋىتى بولادى»، – دەمەپ پە ەدى؟! ۇلى اقىن ايتقانداي، مىنەزىنىڭ قۇتىسىن سابىرعا تولتىرىپ، سونىڭ ءوزىن تۇندىرىپ قويعان با دەرسىڭ! تۇنىق ويى، تەرەڭ تولعامى سەنى بىردەن باۋرايدى. ورنىقتى پىكىر ايتادى. وي-تۇجىرىمدارىنىڭ ءبارى ەلدى بىرىكتىرۋگە ارنالادى. ايتقانىن ساناعا سىڭىرەسىڭ. ايتپاعانىن دا قاس-قاباعىنان اڭعاراسىڭ. سەنى ءۇنسىز وتىرىپ-اق تاربيەلەي بىلەدى. «مەن ەگەر زاكون قۋاتى قولىمدا بار كىسى بولسام، ادام مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم»، – دەپ تاعى دا اباي اتام ايتقانداي، مىنەزىڭىزدىڭ كەدىر-بۇدىرىن جوندەيمىن دەسەڭىز، ۇيرەنەتىن ادامىڭىز جىراقتا جۇرگەن جوق. «بولماساڭ دا ۇقساپ باق، ءبىر عالىمدى كورسەڭىز»، – دەپ ۇلى اقىننىڭ مەڭزەگەن تولىققاندى تۇلعاسىنىڭ بۇگىنگى بەينەسى ءادىل احمەتوۆ دەسەك، قاتەلەسە قويماسپىز.
ال قازاقتىڭ ۇلكەندى-كىشىلى كەڭسەلەرىندەگى باستىقتىڭ كەلبەتى قانداي بولۋعا ءتيىس؟ الۋان ءتۇرلى باستىق بار. ءبىرىنىڭ ءتۇسى سۋىق، ءبىرىنىڭ ءىشى سۋىق. ءبىرى كۇلىپ تۇرىپ، كۇيرەتىپ جىبەرەدى. كەرىسىنشە، ەندى ءبىرى تۇكسيىپ تۇرىپ، تىلەۋلەستىك تانىتادى. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز دە تالاي مەكەمەنى باسقارعان ادام. قازاقتىڭ ابىلايحان اتىنداعى حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ، كەيىن قازاقستان-بريتان تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، ءبىلىم كوميتەتىنىڭ توراعاسى، ەلىمىزدىڭ ۇلىبريتانياداعى ەلشىسى، سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولدى. باسشى بولۋ باقىتى بۇيىرعان ادام وسىنداي-اق بولسىن. بىراق ول بيۋروكراتياعا بوي ۇرعان جوق. ەشكىمگە داۋىس كوتەرمەدى، قاراپايىمدىلىعىنان تانبادى. الدىنا كەلگەن كىسىنىڭ مەسەلىن قايتارعان جوق. قىزمەتكەرلەرىن قادىرلەي ءبىلدى. «بۇل مەنىڭ قاراماعىمدا ىستەيدى»، – دەگەن ۇعىم ول كىسىنىڭ لەكسيكونىندا جوق. قانىنا سىڭگەن ديپلوماتيانىڭ ۇردىسىمەن «ءبىز بىرگە قىزمەت ىستەيمىز»، – دەيدى. سوندىقتان ونى بۇكىل ۇجىم جاقسى كورەدى. مىنە، ءدال وسىنداي باستىق بولعىڭىز كەلە مە؟ ەندەشە، ءادىل اعادان ۇلگى الىڭىز.
تاعى ءبىر باقىتى – شاڭىراعىنىڭ شاتتىعى. ءسان-سالتاناتى كەلىسكەن اپايىمىز داريعا كىنازبەكقىزى ەكەۋى قاتار كەلە جاتقان كەزدە قاي-قايسىسىنان دا ارعى اتالارىنان دارىعان اقسۇيەكتىكتىڭ بەلگىلەرى بايقالىپ تۇرادى. جاراسىمدى جۇپ حانتاڭىرىندەي اسقاق، شالكودەدەي كورىكتى. ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرا تۇسەدى. ۇيلەسىمنىڭ ۇلگىسى وتباسىنىڭ التىن دىڭگەگىندە اينالعان. اقسۇيەك دەمەكشى، بىردە ءادىل اعا ەليزاۆەتا ەكىنشىگە سەنىم گراموتاسىن تاپسىرعان ساتتە ۇلىبريتانيا پاتشايىمى قازاق ەلشىسىنىڭ جانىنداعى زايىبىنىڭ اعىلشىنشاسىنا ريزاشىلىق ءبىلدىرىپتى. قالامگەر-قايراتكەر قۋانىش اعا سۇلتانوۆ ءوز ماقالاسىندا وسىلاي دەپ جازدى. اقسۇيەكتەردىڭ اقسۇيەگىن سۇيسىندىرگەن تەكتى اۋلەتتىڭ اناسى ونەگەلى پەرزەنتتەردى تاربيەلەپ ءوسىردى. ءسىزدىڭ دە وسىنداي ەشكىمگە وكپە ارتپايتىن، شاڭىراقتا ۇرىس-كەرىس شىعارمايتىن، قاريا مەن كەيۋانا بولعانشا ءبىر-ءبىرىن ايالايتىن جايدارى جۇپ بولعىڭىز كەلە مە؟ ەندەشە، تاربيەنىڭ تالبەسىگى سانالاتىن وسى وتباسىنىڭ ءومىر جولىن زەردەلەڭىز.
سوسىن... ەلۋىڭىزدە ەنتىگىپ، الپىسىڭىزدا القىنىپ قالماي، سەكسەنىڭىزدە دە سىمداي تارتىلعان جاس جىگىتتەي بولىپ جۇرگىڭىز كەلە مە؟ ارينە، كەلەدى. ەندەشە، سەرگەكتىكتى سەرىك ەتكەن ءادىل احمەتوۆتىڭ سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانىڭىز.
قادىر اقىننىڭ «قازاقتاردى شەتەلدىك قوناقتارعا تانىستىرۋ» دەگەن ولەڭى بارشاعا بەلگىلى. ال سول شەتەلدىكتەرىڭىزگە ماقتانىشپەن كورسەتۋگە بولاتىن كەلىستى قازاقتىڭ ءبىرى – ءادىل اعا. ول – ۇلتىمىزدىڭ ەڭ ءتاۋىر قاسيەتتەرىن بويىنا جيناقتاعان ازامات. قازاقتىڭ جاقسىسىن اسىرىپ، جامانىن جاسىرا بىلەدى. جاس ۇرپاقتى تەكتىلىككە تاربيەلەپ، ۇزدىك ۇردىستەردى ۇيرەتە الادى. قىسقاسى، ول – ىزگىلىكتىڭ ءبارىن جۇرەگىنە توعىستىرعان ۇيلەسىمنىڭ ۇلگىسى. ايتەۋىر، ماقالامىزدىڭ كەيىپكەرى ۇلى اباي ايتقان «تولىق ادامنىڭ» بەينەسىنە بۇكىل بولمىسىمەن ءبىر تابان جاقىنىراق تۇراتىن سەكىلدى كورىنەدى بىزگە...
* * *
سىنىڭىزدى بۇزباي، سىرىڭىزدى الدىرماي جەتكەن ساۋلەتتى سەكسەنىڭىز قۇتتى بولسىن، ارداقتى ءادىل اعا!
باۋىرجان ومارۇلى
پىكىرلەر