(Portret-esse)
Ündıstı aialaǧan ürdıs
Tılımdı örge süiredı,
Teksızderdı tüiredı.
Bıraq ündıs jūrtyna,
Būryp tūrar büiregı...
(Taqyryptyŋ tūzdyǧy)
1990 jyldardyŋ basynda «Jas alaş» gazetınıŋ redaksiiasyna tosyndau bır qonaq keldı. Tosyndau deitınımız, ädette mūnda qazaqtyŋ tanymal tūlǧalary, äsırese belgılı öner adamdary jiı bas sūǧatyn. Al myna kısı jer tübınen jetıptı. Azuyn aiǧa bılegen Amerika Qūrama Ştattarynyŋ tūrǧyny. Älde ǧalym, älde jihangez. Ne käsıp ısteitını esımızde qalmapty. Tırı amerikalyqty köru üşın bärımız bas redaktordyŋ bölmesıne jinaldyq. Mūhittyŋ arǧy jaǧyn mekendeidı demeseŋ, ekı iyǧy quşiǧan, közge qoraştau bıreu. Onyŋ esesıne älgı meimandy osynda ertıp kelgen kelbetı kelıstı azamatqa köbırek nazarymyz audy. Jürıs-tūrysy, söilegen sözı, janyndaǧylarǧa ystyq ıltipaty ziialylardyŋ ziialysy ekenın aŋǧartyp tūr. Özı sondai salmaqty. Ol tek AQŞ-tan kelgen kısını ertıp jüru mındetın ǧana atqarmaityn siiaqty. Belgılı tılşı-ǧalym, oǧan qosa käsıbi audarmaşy körınedı. Mūny amerikalyq qonaq öz tılınde kelgen saparynyŋ jaiyn az-kem mälımdegen soŋ, onyŋ sözın bırden qazaqşaǧa audaryp, kösıle jönelgende baiqadyq. Öte körkem söileidı eken. Demek, sonyŋ bärın aldymen öz tılınde aityp otyrǧan anau meimanyŋ da myqty boldy ǧoi. Bız sol sätte amerikalyqtardyŋ ışınde de auzymen qūs tıstegen şeşen jıgıtter bar eken ǧoi dep oi tüidık. Onyŋ bärı audarmaşy şeberlıgınıŋ arqasy ekenın qaidan bıleiık?!
Mūhit asyp kelgen meimannyŋ är sözın äserlı jetkızgen jıgıt aǧasynyŋ esımı Ädıl Ahmetov eken. Almaty şet tılderı institutyn bıtırıp, sonda oqytuşy bolypty. Endı AQŞ-tyŋ Arizona ştatynyŋ Tuson qalasynda qyzmet ısteitın körınedı. Ūmytpasam, ol kısı janyndaǧy serıgın jastar basylymynyŋ jurnalisterımen jüzdestırıp, bırer kün el aralatqan soŋ köp ūzamai Arizonasyna attanyp kettı-au deimın. Äiteuır, sol joly bärımızge jaqsy äser qaldyrdy.
Köp ūzamai Ädıl aǧanyŋ amerikalyq ündıster, olardyŋ türkılık tegı, tıldık erekşelıkterı turaly maqalalary belgılı basylymdarda jiı jaryq köre bastady. Bırınen-bırı qyzyq. Jazuy sondai tartymdy. Şetınen qiyp alyp saqtai berdık. Aqyry osy taqyryp säl keiınırek jaqsy aǧanyŋ janyna jaqyndauymyzǧa sebepşı boldy. Bertınde özımız de mūhit astyq. Ündısterdıŋ rezervasiiasyn aralap kördık. Ädıl aǧanyŋ talaidy eleŋdetken tanymdyq maqalalarynan soŋ olardyŋ taǧdyryna özgeşe közben zer saldyq. «Türkı tılderındegı tabu men evfemizmder» degen taqyrypta doktorlyq dissertasiia qorǧaǧan ǧalymnyŋ AQŞ-tyŋ baiyrǧy tūrǧyndarynyŋ tegınen türkılıktıŋ belgılerın ızdeuı zaŋdylyq siiaqty körındı. Aqyry osy ızdenısterı «Aziia – Amerika – Beringiia nemese amerikalyq «ündısterdıŋ» aziialyq tegı» atty ǧylymi zertteuge ainaldy. Būl kıtap qazaq jäne orys tılderınde bırneşe ret basylyp şyqty.
AQŞ-qa barǧanymyzda janymdaǧy serıgım ündısterdıŋ bır ökılıne «Sender bızge ūqsaisyŋdar», – degenı bar. Sonda qanşa janşylsa da, ruhy taptalmaǧan älgı ündıs: «Joq sender bızge ūqsap tūrsyŋdar!», – dep jauap berdı. Menıŋ serıgım de ejıktep qoiar emes: «Degenmen bärıbır aramyzda bır jaqyndyq bar ekenı ras qoi...». Sonda ündıs bylaişa asqaqtyqpen tıl qatty: «Mümkın! Öitkenı, aspan – bıreu, jer – bıreu!». Al endı sol asqaqtyqtyŋ syryn bılgıŋız kelse, Ädıl Ahmetovtıŋ atalǧan ǧylymi-tanymdyq kıtabyn qaiyra oqyp şyǧyŋyz. Kıtapty paraqtap otyryp, «Qairan ündısterım-ai, qazaq jūrtynda qandai qamqorşylaryŋ bar ekenın bılmeisıŋder-au», – dep kürsınesıŋ.
Jalpy, şetelde qyzmet ıstegen qazaq qalamgerlerınıŋ baǧy bar. Özgeler tek özıne tiıstı mındetın ǧana atqarsa, ol myŋdaǧan adamdarmen jüzdesıp, aluan taǧdyrlardy saralap, şyǧarmaşylyǧyna azyq ızdeidı. Adamnyŋ jan düniesıne üŋıledı, basqalarǧa baiqala bermeitın tüitkılderdı tabady. Derekterge tıl bıtıredı, faktılerdı qalaǧanynşa oinatady. AQŞ-ta bolǧan är künın ūtymdy paidalanǧan ǧibratty ǧalymdardyŋ bırı – Ädıl Ahmetov. Ol ündısterdıŋ arǧy tegıne den qoiyp, jan-jaqty zertteu jürgızıp, köpşılıkke batyl boljamdaryn ūsyndy.
Keiıpkerımız jer tübındegı ündısterge ǧana emes, kez-kelgen qandasyna, qaimana qazaqtyŋ bärıne qūrmetpen qaraidy. Ülkenge de, kışıge ıltipat pen ızet körsetedı. Al dos-jaranǧa adaldyǧy airyqşa baǧalauǧa laiyq. Dos-jaran demekşı, soŋǧy jyldarda qazaqtyŋ elge qadırlı üş azamatynyŋ riiasyz syilastyǧyna kuä bolyp jürmız. Olar – Ädıl Ahmetov, Quanyş Sūltanov jäne Baqbergen Dosmanbetov. Üşeuı de körnektı qoǧam qairatkerı. Üşeuı de ǧylym doktory. Eŋ bastysy, el-jūrt arasynda qazaqtyŋ üş biındei bedeldı. Bırın-bırı būryn da qadırleitın abzal aǧalardyŋ joly Parlament Senatynyŋ qabyrǧasynda toǧysty. Qazaqstan Europadaǧy qauıpsızdık jäne yntymaqtastyq ūiymyna töraǧalyq etetın jyly üş ärıptes Europaǧa jiı saparǧa şyqty. Europarlamenttıŋ tynys-tırşılıgımen tanysty. Sol saparlardan Senattyŋ türlı deŋgeidegı otyrystaryna mäsele daiyndady. Būl syilastyq olardyŋ Senattaǧy merzımı aiaqtalǧannan keiın de jalǧasyp keledı. Endı el ışın bırge aralaityn boldy. Olar äsem Astananyŋ törınde jiı jüzdesıp tūrady. Al endı osy üştıktıŋ biresmi jetekşısı Ädıl aǧa sekıldı körınedı maǧan. Elge tanymal ekı ınısı onyŋ jasy ülkendıgın syilaidy. Aldynan kese ötpeidı. Mäselen, aŋşylyǧy aŋyzǧa ainalǧan Baqbergen Dosmanbetov Afrikaǧa aiu atuǧa attanar kezde Ädıl aǧaǧa aityp ketedı. Kelgen soŋ qara qūrlyqtyŋ qalyŋ jynysynan qanşama aŋ aulaǧany jönınde ol kısıge esep beredı. Artyq-kemı djunglidegı saiat qyzyǧynyŋ tasasynda qalatyn aŋşynyŋ jyrdan qyzyq äŋgımesın üşeuı bırge otyryp tyŋdaidy. Kädımgı äigılı kartinanyŋ keiıpkerlerı sekıldı. Tek ataqty suretşı Vasilii Perovtıŋ barşaǧa tanymal äigılı üş aŋşysynyŋ ornyna bızdıŋ üş aǧamyzdy qoia salyŋyz...
Ūstadan – tälım,
ūstazdan – taǧylym
Şuaǧy onyŋ – ılımde,
Şyraǧy onyŋ – bılımde.
Şabyttanyp söileidı,
Şekspirdıŋ tılınde.
(Taqyryptyŋ tūzdyǧy)
Keiıpkerımızdıŋ ılım-bılımge joly qalai bastalyp edı özı? Eŋ aldymen, onyŋ auylyndaǧy orta mekteptıŋ mūǧalımderı myqty boldy. Soǧystan soŋǧy uaqyt. Bılımge qūştar ūrpaq. Äsırese, geografiia pänı qyzyqty oqytylady. Bala bıtken mūhittar men araldardyŋ, tübekter men şyǧanaqtardyŋ, özender men kölderdıŋ atyn jatqa bıledı. Jer tübındegı ūsaq memleketterdıŋ eleusız qalalaryna deiın ūmytpaidy. Ädıl aǧa keiın şetelderge sapar şekkende keibıreulerdıŋ öz elınıŋ astanasyn bılmeitınıne qairan qaldy. Jalǧyz geografiia ǧana emes, qazaq tılı, aǧylşyn tılı, matematika, himiia pänderınıŋ mūǧalımderı de sabaqty jan-tänımen berıle tüsındıretın. Osyndai ırgelı bılımdı tıptı universitette de almaǧan şyǧar. Sondai tegeurındı ūstazdardan önege körgen mektep tülegı Ädıl Ahmetov Almatyǧa oquǧa keldı. Onyŋ oquǧa kelu mäselesı de oŋailyqpen şeşılgen joq. Mektep bıtırgen soŋ komsomoldyq joldamamen auylda eŋbek etuge qalǧan-dy. Bıraq brigadada ūzaq aialdai qoimady. Qabyldau emtihanyna ekı-üş kün qalǧanda astanaǧa attandy.
Mūǧalımderınıŋ qai-qaisysy da öz pänın zerdesıne jaqsylap qūiǧanyna qaramastan «naq osyǧan tüsemın» dep en taǧyp kelgen oquy joq edı. Sol mäselenı keşkılık aqyldasyp otyrǧanda aǧasynyŋ dosy Taldybai degen jıgıt bylai dedı: «Myna jerde KazPİ-dıŋ şet tılderı fakultetınıŋ korpusy bar. Sen osyǧan tüs! Tūratyn üiıŋe jaqyn». Sol tūsta Işkı ıster ministrlıgınde jūmys ısteitın jıgıt äp-sätte bolaşaq ǧalymnyŋ bükıl taǧdyryn aiqyndap berdı. Qazır qaida ekenı belgısız osy Taldybaidyŋ teoriiasy onyŋ bükıl ömırıne jol nūsqady. Şet tılın tereŋ bılgen soŋ, aldynan mümkındık közderı köbırek aşyldy. Şet elderde qyzmet ıstedı. El diplomatiiasynyŋ köşbastauşylarynyŋ bırı boldy. Tärtıp saqşysy Taldybaidyŋ auzyna qūdai söz salyp tūr eken! Būdan soŋ ony äulie demei kör! Keide oilaimyz: al sol şet tılderı fakultetı Ädekeŋnıŋ uaqytşa tūrǧan üiınen edäuır alysyraqta bolǧanda qaiter edı?!
Sabaqty salǧannan jaqsy oqydy. Aǧylşyn tılın tereŋ meŋgeruge den qoidy. Jas örennıŋ közınen ot baiqaǧan ūstazdary jürekterınıŋ jyluyn aiamai töktı. Onyŋ bolaşaǧyna senımmen qaraǧan oqytuşylarynyŋ bırı Aleksandr Rogach edı. Ata-babasy Reseiden AQŞ-qa auǧan Aleksandr Pavlovich aǧylşynşany da, orysşany da öte jetık bıletın. Ol sanasy sergek, tanymy bölek studentke ünemı qamqor boldy. Şamasy kelgenşe türlı ädıletsızdıkten qorǧap baqty. Özımızdıŋ oqytuşylar ara-tūra toŋmoiyn mınez körsetıp, baǧasyn tömendetuge tyryssa, Rogach ünemı araşa tüsetın. Memlekettık emtihanda da janyn salyp qorǧady. «Sender bolmaşy närsege bola jönsız qityqpaŋdar! Onyŋ airyqşa ynta-yqylasyn, jyl boiǧy eŋbegın nege eskermeisıŋder? Bır söz üşın baǧasyn kemıtuge bolmaidy ǧoi», – dep basu aitatyn. Oqu ornynyŋ rektory Mälık Ǧabdullinnıŋ de būǧan degen közqarasy erekşe boldy. Bükıl studenttı bauyryna syiǧyzatyn batyr rektor Ädıl aǧamyzdy jaqsy köretın. Bälkım, zerdelı şäkırtınıŋ keiın özı sekıldı rektor bolatynyn jüregı sezgen şyǧar?!
Şet tılderı institutyna ainalǧan fakultettı üzdık bıtırdı. Ūstazdary ony oqu ornyna alyp qaldy. Şynynda da, instituttyŋ qatardaǧy oqytuşysynan rektor qyzmetıne deiıngı daŋqty joldan öttı. Talai adam armandaityn taǧylymdy ǧūmyr osyndai-aq bolar!
Tıldı tereŋ igeru maqsatymen körkem dünielerdı aǧylşynşadan qazaqşaǧa tıkelei audaruǧa kırıstı. Äigılı detektiv şeberı Agata Kristidıŋ taŋdamaly şyǧarmalaryn ana tılımızde söilettı. 1973 jyly Almatyda ötken Aziia-Afrika jazuşylarynyŋ halyqaralyq konferensiiasy qarsaŋynda syrt elderdıŋ bırqatar tanymal ökılderınıŋ äŋgımelerın tärjımeledı.
Tek talantty ūiymdastyruşy, bılıktı basşy retınde ǧana tanylǧan joq. Parasatty pedagog, oily oqytuşy ekenın de san ret däleldedı. Öz ädıstemesın qoldanyp, balalardy tıldı tezırek igeruge baulydy. Olardy jūpqa bölıp oqytty. Qysqa äŋgımeler jattatty. Bır-bırıne sūraq qoidyrdy. Jūptaryn auystyryp, taǧy da qaitalatty. Būl täsıl köp ūzamai jemısın bere bastady.
Studenterge ünemı kıtap oqudy mındettedı. Özı de jas künınen kıtapty köp «kemırgen» balanyŋ bırı edı. Ädıl aǧany kıtapqa qyzyqtyrǧan tuǧan naǧaşysy Ahmet ūsta bolatyn. Temırden tüiın tüietın ol bılezıkten bastap arba-şanaǧa deiın jasai beretın. Sūŋǧyla Ahaŋ myqty ūsta ǧana emes, myqty ūstaz ekenın de tanyta bıldı. Ol ūǧymtal jienı men öz ūly Äbdıbek ekeuıne üzbei kıtap oqytty. Sol kezdegı eŋ täuır degen qūndylyqtardyŋ bärınen qalys qaldyrǧan joq. Auylǧa jaŋa kıtap kelse, qoldaryna ūstata qoiady. Kündız oqyǧan düniesı tünımen balanyŋ tüsıne kıredı. Äigılı «Myŋ bır tündı» būlar mektepte jürgende-aq tauysty.
Ömırde adamdy şiryqtyryp, jeŋıske jıgerlendıretın sätter bolady. Şeşesınıŋ tört aǧasynyŋ kışısı Sügırbek tentekteu adam edı. Sol kısı jienınıŋ oquǧa baramyn degenın onşa qūp körmei, «Şeşeŋdı kım baǧady?», – dep bıraz qityqty. Ol azdai «Keiın künıŋdı köre almaisyŋ, qoŋyz terıp ketesıŋ», – dep keiıstık bıldırdı. Arada jyldar öttı. Bızdıŋ keiıpkerımız biık belesterdıŋ bırınen soŋ bırın igere bastaǧan. El tanyǧan ardaqty azamatqa ainaldy. Bır künı naǧaşysy Almatydaǧy üiıne qonaqqa kele qalsyn. Bärı üstel basyna jinaldy. Osy arada Ädekeŋnıŋ naǧaşysymen oinauǧa aŋsary auǧany. Dastarhan üstındegı taǧam türlerın meŋzep, «Myna qoŋyzdan alyp otyryŋyz», – dep qaldy. Naǧaşysy riiasyz küldı. «Öi, sen älı ūmytpai jür ekensıŋ ǧoi...», – dedı sosyn. Jai aiaq astynan tılıne orala ketken äzılı ǧoi. Naǧaşyǧa naz aitpaityn jien bola ma?! Äitpese, ötkendı qozǧap, ülken kısını tyǧyryqqa tıreiın deiın degen oiy joq-ty. Degenmen, osyndai qamşy bop tier salmaqty sözderdıŋ aldaǧy asulardy alu qūlşyndyrǧany ras...
Saiasat saŋlaqtarymen syrlasu
Li Kuan Iýmen mūŋdasyp,
Albert Gormen qyrǧa asyp...
Zbignevke jügıner,
Kissindjermen syrlasyp...
(Taqyryptyŋ tūzdyǧy)
Osy kezge deiın jüzge tarta eldıŋ topyraǧyna tabany tiıptı. Eŋ aldymen körgen elı Germaniia bolatyn. Keŋestık kezeŋde sosialistık jüienıŋ memleketterıne ǧana jolyŋ tüsetın. Ädıl Ahmetov 1985 jyly Şet tılderı institutynyŋ prorektory bolyp jürgen kezınde GDR-ge delegasiia bastap bardy. Özı qyzmet ısteitın oqu ornynyŋ bırneşe oqytuşysy bırge attandy. Ädekeŋ sapar barysynda Germaniia köşesınde özderıne ünemı bırer kölıktıŋ ılesıp jüretının baiqady. Sodan soŋ janyndaǧylardan: «Būlar kımder, sızderdıŋ tuystaryŋyz emes pe?», – dep sūraǧan. Olar ünsız bas izedı. Söitse, elden qonys audarǧan jergılıktı nemıster aǧaiyndarymen bır tıldesıp qaluǧa zar bolyp jür eken ǧoi. Delegasiia basşysy bauyrlastardyŋ jüzdesuıne rūqsat berdı. Tıptı ärıptesterın solarǧa ılestırıp jıberdı. Ekı eldıŋ nemısterı bır-bırımen qazaq dästürı boiynşa qauqyldasyp, mäz bolyp qaldy.
Osylai bastalǧan jol keiın täuelsızdık alǧan soŋ dünie jüzınıŋ talai elıne jeteledı. Europadaǧy eŋ myqty memleketterdıŋ bärın armansyz aralady. Äsırese, būǧan EQYŪ töraǧasy bolǧan kezde mol mümkındık tudy. Ädıl Ahmetov ūiymnyŋ mūsylmandardy şettetu jäne kemsıtumen küres jönındegı jeke ökılı bolyp taǧaiyndaldy. Qyzmet barysynda EQYŪ Parlamentık assambleiasynyŋ töraǧasy Joao Soareşten köp närse üirendı. Onyŋ äkesı – Portugaliia Prezidentı bolǧan Mariu Soareş. Özı Lissabonnyŋ merı bolǧan. Joao Soareş elımızge ünemı qoldau körsettı. «Qazaqstan 2010 jylǧy sammitke asa tiianaqty daiyndyqpen keldı. Töraǧalyqqa mūndai asqan jauapkerşılıkpen äzırlengen el bolǧan emes», – dep joǧary baǧa berdı.
Ädıl aǧamyz bala künınen qalyptasqan, qolynan kıtaby tüspeitın daǧdysynan jaŋylǧan emes. Älı de köp oqidy. Özıne ūnaityn jaŋa kıtap jaryq körse, qaşan oqyp şyqqanşa taǧat tappaidy. Äsırese, halyqaralyq taqyryptarǧa airyqşa den qoiady. Mūndai dünielerge tüpnūsqadan qanyqqannyŋ jönı bölek. Keiıngı oqyǧan kıtaptarynyŋ bırı «Baqyt pen pozitivtılık turaly oilar» dep atalady. Avtory – Dubaidyŋ şeihy Mūhammed ben Raşid äl-Maktum. Avtordyŋ eldık ūstanymy jüregıne jyly tidı. Ol: «Ärbır arabqa paidasy timeitın kelısım-şartqa qol qoimaimyn», – deidı eken. Jeke basy köpke ülgılı adam. On bır jyldan berı telefon nömırın özgertpeptı. Oǧan kez-kelgen arab yŋǧaily uaqytta qoŋyrau şalady. Osy ürdıstı jas buynnyŋ sanasyna sıŋıru üşın tanymal qairatkerdıŋ kıtabyn qolǧa aldy.
Keiıpkerımız älemge äigılı tūlǧalardyŋ jazǧan dünielerın oqyp, ony taldap-tarazylaudan äste jalyqpaidy. Öitkenı, memleket basqarǧan, oi-tanymnyŋ biıgıne köterılgen saŋlaq saiasatkerlerdıŋ ülgı-önegesı jetkılıktı bolady. Mäselen, bır kezde mi batpaqtyŋ tösınde ırgesın qalaǧan Sigapurdy azǧantai uaqytta ertegıler elıne ainaldyrǧan Li Kuan Iýdıŋ taǧylymdy täjıribesıne qalaişa köŋıl qoimasqa?! Nemese alpauyt memlekettıŋ saiasatyn saralap, bederlı boljamdarymen tanylǧan ideolog Zbignev Bzejinskiidıŋ «Strategic Vision: America and the Crisis of Global Power» («Strategiialyq közqaras: Amerika jäne älemdık bilıktıŋ daǧdarysy») atty monografiiasyn oilanbai oqu mümkın be? Äigılı saiasatker Genri Kissindjerdıŋ «On China» («Qytai turaly») atty kıtaby şe?! Taǧy bır tūǧyrly tūlǧa Albert Gordyŋ «An Inconvenient Truth» (Qolaisyz şyndyq») tuyndysy da nazaryŋdy erıksız audarady.
Ol osynyŋ bärın tüpnūsqadan oqidy. Tegınde oqyrman kıtapty ärtürlı maqsatpen qolǧa alady. Bırı taqyrypqa qyzyǧady, ekınşısı özıne qajet mälımet ızdeidı, üşınşısı tanymyn keŋeitu üşın zer salady, törtınşısı tek uaqyt ötkızedı... Al Ädıl Ahmetov mūndai dünielerdıŋ bızdıŋ elımızge paidaly tūstaryn jan-jaqty qarastyrady. Tek kıtapty oqyp qana qoimaidy. Özıne ūnaǧan tūstaryna arnaiy belgı soǧady, oi salatyn saliqaly söilemnıŋ astyn syzady. Ruhani älemde qūbylys sanalatyn osyndai qūndylyqtardy elge tanystyrǧandy jön körıp, qolyna qalam alady. Köp ūzamai öz tolǧanystaryn baspasöz betınde jariialaidy. Onda Qazaq elınıŋ müddesı alǧaşqy kezekte tūrady. Älemdık saiasat sardarlarynyŋ oi örnegınen, pıkır-paiymynan ūltymyzdy ılgerıletuge septıgı tietın titımdei närse baiqasa, soǧan erekşe män beredı. Ana sütımen daryǧan qadyr-qasietı osyǧan mındetteidı.
Qazaq halqynyŋ ūlt retınde ılgerıleuıne ärkım är türlı jolmen üles qosady. Būl tūrǧydan Ädıl Qūrmanjanūlynyŋ atqaratyn rölı özgelerge ūqsamaidy. Ol üş tıldegı qūndylyqtardy meilınşe igerıp, sonyŋ bärın ūltynyŋ müddesıne baǧyndyra bıledı. Älemnıŋ ozyq memleketterındegı ūtymdy ürdısterdı qazaq jūrtyna ülgı etıp ūsynady. Halyqaralyq sarapşy retınde el damuynyŋ baǧyt-baǧdarlaryn oi elegınen ötkızıp, öz pıkırlerın ortaǧa salady.
Ädıl aǧa bırneşe elderdegı elşılıktı qosa atqarǧan qyzmetınde de jarqyrai körındı. Parasat-paiymy, biık deŋgeiı, körkem mınezı halyqaralyq saiasattaǧy talai tüitkıldı mäselelerdıŋ oŋ şeşıluıne jol aşty. Osy jyldarda el men eldı jaqyndastyryp, ūlt pen jūrtty tabystyra bıletın bılıktı diplomat bolyp qalyptasty. Onyŋ ılgerıde qolǧa alǧan alǧan ǧylymi nysanasy – tabu men evfemizmderdıŋ tabiǧaty da qazaq halqy san ret süzgıden ötkızgen dala diplomatiiasynyŋ talaptarymen tolyq ündesetın edı. Astarlap aitu, tūspaldap aŋǧartu, jūqalap jetkızu Ädıl Ahmetovtıŋ öz şaŋyraǧynan alǧan ūlttyq tärbiesınıŋ jemısı bolsa, tyiym sözderdı saralaǧan ǧylymi eŋbegı onyŋ tynymsyz zerdelegen qasterlı qisyndaryn bekemdep berdı. Osyndai bır emes ekı danalyq mektebınen ötken keiıpkerımız halyqaralyq diplomatiiaǧa ülken daiyndyqpen keldı. Ūlysaralyq qarym-qatynastardy ūdaiy ūlttyq müddemen ūştastyrdy.
Eger tılşı ǧalym bolmaǧanda, jurnalist boluy äbden mümkın edı. Bıraq ol kezde de halyqaralyq jurnalistikanyŋ şyrqau biıgıne şyǧary anyq-ty. Parasatty professor Ädıl Ahmetovtıŋ «Habar» agenttıgınıŋ basty studiiasynda älemdı alaŋdatqan mäselelerdı jılıkşe şaǧyp, qūrlyqtar qūlaq türgen oqiǧalarǧa taza aǧylşyn tılınde taldau jasap otyrǧanyn körgende osyndai oi keledı.
Sabyr saqtaityn sauyt
Ülgı-önege alamyz,
Üilesımın tabamyz.
Üiırıp tür üş tıldı,
Üş tūǧyrly aǧamyz
(Taqyryptyŋ tūzdyǧy)
Qazaqta «ädemı qartaiu» degen söz bar. Būl jasy ūlǧaiǧan saiyn qadırı arta tüsu degendı bıldıredı. Syrtqy sipaty symdai tartylǧan generaldy közge elestetetın, symbatty Ädıl aǧamyzǧa meilı ädemı bolsyn, meilı äsem bolsyn, «qartaiu» degen ūǧymdy üilestıre almai otyrǧanymyz. Sondyqtan abyroily aqsaqaldyq nemese ülgılı ülkendık degenımız dūrys şyǧar.
Qazır aǧylşyn tılıne jete män berılıp jatqany belgılı. Būl tıldı bılmeitın jastar neken-saiaq. Bıraq keleşekte aǧylşyn tılın jetık bıletın qazaqtyŋ ruhani kelbetı qandai bolmaq degen saual tuyndaidy. Jūrtşylyq köbıne soǧan alaŋdaidy. Būǧan ūsynatyn daiyn ülgımız bar. Aǧylşyn tılınde söileitın qazaqtyŋ qoǧamdaǧy beinesı Ädıl Ahmetovtei boluy kerek. Qazaqşasy qalyŋ eldı ūiytady, orysşasy orystyŋ jüregın jylytady, aǧylşynşasy aǧylşyndy quanyştan jylatady. Bärıbır ūlttyq ruhy aldyŋǧy kezekte tūr. Qazaqşasy – onyŋ mūhittan öter qaiyǧy. Qalǧan ekı tıl – sol qaiyqty alǧa jeteleitın egız eskegı. Qazır özımız qaitalap aita beretın üştūǧyrly tıldıŋ Ädıl aǧa negızdegen qarapaiym formulasy da osy. «Öz tılıŋ – bırlık üşın, özge tıl – tırlık üşın», – dep Qadyr aǧamyz aitqandai, köp tıl üirengenderdıŋ köp närsege qol jetkıze alatynyn körıp otyrmyz. Ädıl Ahmetov te osy qaǧidany jastai serık etken. «Özge tıldı bılseŋ – örge şyǧasyŋ, Öz tılıŋdı bılseŋ – törge şyǧasyŋ», – degen de sol Qadyr. Bızdıŋ keiıpkerımız bırneşe tıldı jetık meŋgergenınıŋ arqasynda örge de şyqty, törge de ozdy. Bıraq ünemı ana tılın Hantäŋırındei biıgım dep sanaidy. Barlyq eŋbekterı qazaq tıl bılımınıŋ mäselelerıne arnaldy. Qalǧan ekı tıldı de ögeisıtken joq. Öitkenı, orys tılı är elge, aǧylşyn tılı älemge esık aşady. Ūlt perzentı Ädıl Ahmetovtı osy ekı tıl özge jūrtqa keŋınen tanytty.
«Tıl – tek adamǧa ǧana tän asa qūdırettı qūral» deidı körnektı qoǧam jäne memleket qairatkerı Nūrtas Oŋdasynov. Sol qūraldy Ädıl aǧa öte ūqypty paidalana bıldı. Sonyŋ arqasynda qazaqtyŋ söz önerınıŋ zergerıne ainaldy.
Bügıngı almaǧaiyp zamanda ūltqa qajetı – körkem mınez. Onyŋ da ülgısın ızdeseŋız de, alysqa barmai-aq Ädıl aǧanyŋ bolmysyna zer salyŋyz. Köp söilemeidı. Bır aitqanyn myŋ qaitalau ädetınde joq. Keibır şalduar ärı şaqar şaldar sekıldı säl närsege aşu şaqyru – onyŋ tabiǧatyna mülde jat närse. Abai: «Ǧylymdy, aqyldy saqtaitūǧyn mınez degen sauyty bolady», – demep pe edı?! Ūly aqyn aitqandai, mınezınıŋ qūtysyn sabyrǧa toltyryp, sonyŋ özın tūndyryp qoiǧan ba dersıŋ! Tūnyq oiy, tereŋ tolǧamy senı bırden bauraidy. Ornyqty pıkır aitady. Oi-tūjyrymdarynyŋ bärı eldı bırıktıruge arnalady. Aitqanyn sanaǧa sıŋıresıŋ. Aitpaǧanyn da qas-qabaǧynan aŋǧarasyŋ. Senı ünsız otyryp-aq tärbielei bıledı. «Men eger zakon quaty qolymda bar kısı bolsam, adam mınezın tüzep bolmaidy degen degen kısınıŋ tılın keser edım», – dep taǧy da Abai atam aitqandai, mınezıŋızdıŋ kedır-būdyryn jöndeimın deseŋız, üirenetın adamyŋyz jyraqta jürgen joq. «Bolmasaŋ da ūqsap baq, Bır ǧalymdy körseŋız», – dep ūly aqynnyŋ meŋzegen tolyqqandy tūlǧasynyŋ bügıngı beinesı Ädıl Ahmetov desek, qatelese qoimaspyz.
Al qazaqtyŋ ülkendı-kışılı keŋselerındegı bastyqtyŋ kelbetı qandai boluǧa tiıs? Aluan türlı bastyq bar. Bırınıŋ tüsı suyq, bırınıŋ ışı suyq. Bırı külıp tūryp, küiretıp jıberedı. Kerısınşe, endı bırı tüksiıp tūryp, tıleulestık tanytady. Bızdıŋ keiıpkerımız de talai mekemenı basqarǧan adam. Qazaqtyŋ Abylaihan atyndaǧy Halyqaralyq qatynastar jäne älem tılderı universitetınıŋ, keiın Qazaqstan-Britan tehnikalyq universitetınıŋ rektory, Bılım komitetınıŋ töraǧasy, elımızdıŋ Ūlybritaniiadaǧy elşısı, Syrtqy ıster ministrınıŋ bırınşı orynbasary boldy. Basşy bolu baqyty būiyrǧan adam osyndai-aq bolsyn. Bıraq ol biurokratiiaǧa boi ūrǧan joq. Eşkımge dauys kötermedı, qarapaiymdylyǧynan tanbady. Aldyna kelgen kısınıŋ meselın qaitarǧan joq. Qyzmetkerlerın qadırlei bıldı. «Būl menıŋ qaramaǧymda ısteidı», – degen ūǧym ol kısınıŋ leksikonynda joq. Qanyna sıŋgen diplomatiianyŋ ürdısımen «Bız bırge qyzmet ısteimız», – deidı. Sondyqtan ony bükıl ūjym jaqsy köredı. Mıne, däl osyndai bastyq bolǧyŋyz kele me? Endeşe, Ädıl aǧadan ülgı alyŋyz.
Taǧy bır baqyty – şaŋyraǧynyŋ şattyǧy. Sän-saltanaty kelısken apaiymyz Dariǧa Kınäzbekqyzy ekeuı qatar kele jatqan kezde qai-qaisysynan da arǧy atalarynan daryǧan aqsüiektıktıŋ belgılerı baiqalyp tūrady. Jarasymdy jūp Hantäŋırındei asqaq, Şalködedei körıktı. Bır-bırın tolyqtyra tüsedı. Üilesımnıŋ ülgısı otbasynyŋ altyn dıŋgegınde ainalǧan. Aqsüiek demekşı, bırde Ädıl aǧa Elizaveta Ekınşıge Senım gramotasyn tapsyrǧan sätte Ūlybritaniia patşaiymy Qazaq elşısınıŋ janyndaǧy zaiybynyŋ aǧylşynşasyna rizaşylyq bıldırıptı. Qalamger-qairatker Quanyş aǧa Sūltanov öz maqalasynda osylai dep jazdy. Aqsüiekterdıŋ aqsüiegın süisındırgen tektı äulettıŋ anasy önegelı perzentterdı tärbielep ösırdı. Sızdıŋ de osyndai eşkımge ökpe artpaityn, şaŋyraqta ūrys-kerıs şyǧarmaityn, qariia men keiuana bolǧanşa bır-bırın aialaityn jaidary jūp bolǧyŋyz kele me? Endeşe, tärbienıŋ talbesıgı sanalatyn osy otbasynyŋ ömır jolyn zerdeleŋız.Sosyn... eluıŋızde entıgıp, alpysyŋyzda alqynyp qalmai, seksenıŋızde de symdai tartylǧan jas jıgıttei bolyp jürgıŋız kele me? Ärine, keledı. Endeşe, sergektıktı serık etken Ädıl Ahmetovtıŋ salauatty ömır saltyn ūstanyŋyz.
Qadyr aqynnyŋ «Qazaqtardy şeteldık qonaqtarǧa tanystyru» degen öleŋı barşaǧa belgılı. Al sol şeteldıkterıŋızge maqtanyşpen körsetuge bolatyn kelıstı qazaqtyŋ bırı – Ädıl aǧa. Ol – ūltymyzdyŋ eŋ täuır qasietterın boiyna jinaqtaǧan azamat. Qazaqtyŋ jaqsysyn asyryp, jamanyn jasyra bıledı. Jas ūrpaqty tektılıkke tärbielep, üzdık ürdısterdı üirete alady. Qysqasy, ol – ızgılıktıŋ bärın jüregıne toǧystyrǧan üilesımnıŋ ülgısı. Äiteuır, maqalamyzdyŋ keiıpkerı ūly Abai aitqan «tolyq adamnyŋ» beinesıne bükıl bolmysymen bır taban jaqynyraq tūratyn sekıldı körınedı bızge...
* * *
Synyŋyzdy būzbai, syryŋyzdy aldyrmai jetken säulettı seksenıŋız qūtty bolsyn, ardaqty Ädıl aǧa!
Bauyrjan OMARŪLY
Ūqsas jaŋalyqtar
