(Portret-esse)
Úndisti aıalaǵan úrdis
Tilimdi órge súıredi,
Teksizderdi túıredi.
Biraq úndis jurtyna,
Buryp turar búıregi...
(Taqyryptyń tuzdyǵy)
1990 jyldardyń basynda «Jas alash» gazetiniń redakııasyna tosyndaý bir qonaq keldi. Tosyndaý deıtinimiz, ádette munda qazaqtyń tanymal tulǵalary, ásirese belgili óner adamdary jıi bas suǵatyn. Al myna kisi jer túbinen jetipti. Azýyn aıǵa bilegen Amerıka Qurama Shtattarynyń turǵyny. Álde ǵalym, álde jıhangez. Ne kásip isteıtini esimizde qalmapty. Tiri amerıkalyqty kórý úshin bárimiz bas redaktordyń bólmesine jınaldyq. Muhıttyń arǵy jaǵyn mekendeıdi demeseń, eki ıyǵy qýshıǵan, kózge qorashtaý bireý. Onyń esesine álgi meımandy osynda ertip kelgen kelbeti kelisti azamatqa kóbirek nazarymyz aýdy. Júris-turysy, sóılegen sózi, janyndaǵylarǵa ystyq iltıpaty zııalylardyń zııalysy ekenin ańǵartyp tur. Ózi sondaı salmaqty. Ol tek AQSh-tan kelgen kisini ertip júrý mindetin ǵana atqarmaıtyn sııaqty. Belgili tilshi-ǵalym, oǵan qosa kásibı aýdarmashy kórinedi. Muny amerıkalyq qonaq óz tilinde kelgen saparynyń jaıyn az-kem málimdegen soń, onyń sózin birden qazaqshaǵa aýdaryp, kósile jónelgende baıqadyq. Óte kórkem sóıleıdi eken. Demek, sonyń bárin aldymen óz tilinde aıtyp otyrǵan anaý meımanyń da myqty boldy ǵoı. Biz sol sátte amerıkalyqtardyń ishinde de aýzymen qus tistegen sheshen jigitter bar eken ǵoı dep oı túıdik. Onyń bári aýdarmashy sheberliginiń arqasy ekenin qaıdan bileıik?!
Muhıt asyp kelgen meımannyń ár sózin áserli jetkizgen jigit aǵasynyń esimi Ádil Ahmetov eken. Almaty shet tilderi ınstıtýtyn bitirip, sonda oqytýshy bolypty. Endi AQSh-tyń Arızona shtatynyń Týson qalasynda qyzmet isteıtin kórinedi. Umytpasam, ol kisi janyndaǵy serigin jastar basylymynyń jýrnalısterimen júzdestirip, birer kún el aralatqan soń kóp uzamaı Arızonasyna attanyp ketti-aý deımin. Áıteýir, sol joly bárimizge jaqsy áser qaldyrdy.
Kóp uzamaı Ádil aǵanyń amerıkalyq úndister, olardyń túrkilik tegi, tildik erekshelikteri týraly maqalalary belgili basylymdarda jıi jaryq kóre bastady. Birinen-biri qyzyq. Jazýy sondaı tartymdy. Shetinen qıyp alyp saqtaı berdik. Aqyry osy taqyryp sál keıinirek jaqsy aǵanyń janyna jaqyndaýymyzǵa sebepshi boldy. Bertinde ózimiz de muhıt astyq. Úndisterdiń rezervaııasyn aralap kórdik. Ádil aǵanyń talaıdy eleńdetken tanymdyq maqalalarynan soń olardyń taǵdyryna ózgeshe kózben zer saldyq. «Túrki tilderindegi tabý men evfemızmder» degen taqyrypta doktorlyq dıssertaııa qorǵaǵan ǵalymnyń AQSh-tyń baıyrǵy turǵyndarynyń teginen túrkiliktiń belgilerin izdeýi zańdylyq sııaqty kórindi. Aqyry osy izdenisteri «Azııa – Amerıka – Berıngııa nemese amerıkalyq «úndisterdiń» azııalyq tegi» atty ǵylymı zertteýge aınaldy. Bul kitap qazaq jáne orys tilderinde birneshe ret basylyp shyqty.
AQSh-qa barǵanymyzda janymdaǵy serigim úndisterdiń bir ókiline «Sender bizge uqsaısyńdar», – degeni bar. Sonda qansha janshylsa da, rýhy taptalmaǵan álgi úndis: «Joq sender bizge uqsap tursyńdar!», – dep jaýap berdi. Meniń serigim de ejiktep qoıar emes: «Degenmen báribir aramyzda bir jaqyndyq bar ekeni ras qoı...». Sonda úndis bylaısha asqaqtyqpen til qatty: «Múmkin! Óıtkeni, aspan – bireý, jer – bireý!». Al endi sol asqaqtyqtyń syryn bilgińiz kelse, Ádil Ahmetovtiń atalǵan ǵylymı-tanymdyq kitabyn qaıyra oqyp shyǵyńyz. Kitapty paraqtap otyryp, «Qaıran úndisterim-aı, qazaq jurtynda qandaı qamqorshylaryń bar ekenin bilmeısińder-aý», – dep kúrsinesiń.
Jalpy, shetelde qyzmet istegen qazaq qalamgerleriniń baǵy bar. Ózgeler tek ózine tıisti mindetin ǵana atqarsa, ol myńdaǵan adamdarmen júzdesip, alýan taǵdyrlardy saralap, shyǵarmashylyǵyna azyq izdeıdi. Adamnyń jan dúnıesine úńiledi, basqalarǵa baıqala bermeıtin túıtkilderdi tabady. Derekterge til bitiredi, faktilerdi qalaǵanynsha oınatady. AQSh-ta bolǵan ár kúnin utymdy paıdalanǵan ǵıbratty ǵalymdardyń biri – Ádil Ahmetov. Ol úndisterdiń arǵy tegine den qoıyp, jan-jaqty zertteý júrgizip, kópshilikke batyl boljamdaryn usyndy.
Keıipkerimiz jer túbindegi úndisterge ǵana emes, kez-kelgen qandasyna, qaımana qazaqtyń bárine qurmetpen qaraıdy. Úlkenge de, kishige iltıpat pen izet kórsetedi. Al dos-jaranǵa adaldyǵy aıryqsha baǵalaýǵa laıyq. Dos-jaran demekshi, sońǵy jyldarda qazaqtyń elge qadirli úsh azamatynyń rııasyz syılastyǵyna kýá bolyp júrmiz. Olar – Ádil Ahmetov, Qýanysh Sultanov jáne Baqbergen Dosmanbetov. Úsheýi de kórnekti qoǵam qaıratkeri. Úsheýi de ǵylym doktory. Eń bastysy, el-jurt arasynda qazaqtyń úsh bıindeı bedeldi. Birin-biri buryn da qadirleıtin abzal aǵalardyń joly Parlament Senatynyń qabyrǵasynda toǵysty. Qazaqstan Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymyna tóraǵalyq etetin jyly úsh áriptes Eýropaǵa jıi saparǵa shyqty. Eýroparlamenttiń tynys-tirshiligimen tanysty. Sol saparlardan Senattyń túrli deńgeıdegi otyrystaryna másele daıyndady. Bul syılastyq olardyń Senattaǵy merzimi aıaqtalǵannan keıin de jalǵasyp keledi. Endi el ishin birge aralaıtyn boldy. Olar ásem Astananyń tórinde jıi júzdesip turady. Al endi osy úshtiktiń bıresmı jetekshisi Ádil aǵa sekildi kórinedi maǵan. Elge tanymal eki inisi onyń jasy úlkendigin syılaıdy. Aldynan kese ótpeıdi. Máselen, ańshylyǵy ańyzǵa aınalǵan Baqbergen Dosmanbetov Afrıkaǵa aıý atýǵa attanar kezde Ádil aǵaǵa aıtyp ketedi. Kelgen soń qara qurlyqtyń qalyń jynysynan qanshama ań aýlaǵany jóninde ol kisige esep beredi. Artyq-kemi djýnglıdegi saıat qyzyǵynyń tasasynda qalatyn ańshynyń jyrdan qyzyq áńgimesin úsheýi birge otyryp tyńdaıdy. Kádimgi áıgili kartınanyń keıipkerleri sekildi. Tek ataqty sýretshi Vasılıı Perovtiń barshaǵa tanymal áıgili úsh ańshysynyń ornyna bizdiń úsh aǵamyzdy qoıa salyńyz...
Ustadan – tálim,
ustazdan – taǵylym
Shýaǵy onyń – ilimde,
Shyraǵy onyń – bilimde.
Shabyttanyp sóıleıdi,
Shekspırdiń tilinde.
(Taqyryptyń tuzdyǵy)
Keıipkerimizdiń ilim-bilimge joly qalaı bastalyp edi ózi? Eń aldymen, onyń aýylyndaǵy orta mekteptiń muǵalimderi myqty boldy. Soǵystan sońǵy ýaqyt. Bilimge qushtar urpaq. Ásirese, geografııa páni qyzyqty oqytylady. Bala bitken muhıttar men araldardyń, túbekter men shyǵanaqtardyń, ózender men kólderdiń atyn jatqa biledi. Jer túbindegi usaq memleketterdiń eleýsiz qalalaryna deıin umytpaıdy. Ádil aǵa keıin shetelderge sapar shekkende keıbireýlerdiń óz eliniń astanasyn bilmeıtinine qaıran qaldy. Jalǵyz geografııa ǵana emes, qazaq tili, aǵylshyn tili, matematıka, hımııa pánderiniń muǵalimderi de sabaqty jan-tánimen berile túsindiretin. Osyndaı irgeli bilimdi tipti ýnıversıtette de almaǵan shyǵar. Sondaı tegeýrindi ustazdardan ónege kórgen mektep túlegi Ádil Ahmetov Almatyǵa oqýǵa keldi. Onyń oqýǵa kelý máselesi de ońaılyqpen sheshilgen joq. Mektep bitirgen soń komsomoldyq joldamamen aýylda eńbek etýge qalǵan-dy. Biraq brıgadada uzaq aıaldaı qoımady. Qabyldaý emtıhanyna eki-úsh kún qalǵanda astanaǵa attandy.
Muǵalimderiniń qaı-qaısysy da óz pánin zerdesine jaqsylap quıǵanyna qaramastan «naq osyǵan túsemin» dep en taǵyp kelgen oqýy joq edi. Sol máseleni keshkilik aqyldasyp otyrǵanda aǵasynyń dosy Taldybaı degen jigit bylaı dedi: «Myna jerde KazPI-diń shet tilderi fakýltetiniń korpýsy bar. Sen osyǵan tús! Turatyn úıińe jaqyn». Sol tusta Ishki ister mınıstrliginde jumys isteıtin jigit áp-sátte bolashaq ǵalymnyń búkil taǵdyryn aıqyndap berdi. Qazir qaıda ekeni belgisiz osy Taldybaıdyń teorııasy onyń búkil ómirine jol nusqady. Shet tilin tereń bilgen soń, aldynan múmkindik kózderi kóbirek ashyldy. Shet elderde qyzmet istedi. El dıplomatııasynyń kóshbastaýshylarynyń biri boldy. Tártip saqshysy Taldybaıdyń aýzyna qudaı sóz salyp tur eken! Budan soń ony áýlıe demeı kór! Keıde oılaımyz: al sol shet tilderi fakýlteti Ádekeńniń ýaqytsha turǵan úıinen edáýir alysyraqta bolǵanda qaıter edi?!
Sabaqty salǵannan jaqsy oqydy. Aǵylshyn tilin tereń meńgerýge den qoıdy. Jas órenniń kózinen ot baıqaǵan ustazdary júrekteriniń jylýyn aıamaı tókti. Onyń bolashaǵyna senimmen qaraǵan oqytýshylarynyń biri Aleksandr Rogach edi. Ata-babasy Reseıden AQSh-qa aýǵan Aleksandr Pavlovıch aǵylshynshany da, orysshany da óte jetik biletin. Ol sanasy sergek, tanymy bólek stýdentke únemi qamqor boldy. Shamasy kelgenshe túrli ádiletsizdikten qorǵap baqty. Ózimizdiń oqytýshylar ara-tura tońmoıyn minez kórsetip, baǵasyn tómendetýge tyryssa, Rogach únemi arasha túsetin. Memlekettik emtıhanda da janyn salyp qorǵady. «Sender bolmashy nársege bola jónsiz qıtyqpańdar! Onyń aıryqsha ynta-yqylasyn, jyl boıǵy eńbegin nege eskermeısińder? Bir sóz úshin baǵasyn kemitýge bolmaıdy ǵoı», – dep basý aıtatyn. Oqý ornynyń rektory Málik Ǵabdýllınniń de buǵan degen kózqarasy erekshe boldy. Búkil stýdentti baýyryna syıǵyzatyn batyr rektor Ádil aǵamyzdy jaqsy kóretin. Bálkim, zerdeli shákirtiniń keıin ózi sekildi rektor bolatynyn júregi sezgen shyǵar?!
Shet tilderi ınstıtýtyna aınalǵan fakýltetti úzdik bitirdi. Ustazdary ony oqý ornyna alyp qaldy. Shynynda da, ınstıtýttyń qatardaǵy oqytýshysynan rektor qyzmetine deıingi dańqty joldan ótti. Talaı adam armandaıtyn taǵylymdy ǵumyr osyndaı-aq bolar!
Tildi tereń ıgerý maqsatymen kórkem dúnıelerdi aǵylshynshadan qazaqshaǵa tikeleı aýdarýǵa kiristi. Áıgili detektıv sheberi Agata Krıstıdiń tańdamaly shyǵarmalaryn ana tilimizde sóıletti. 1973 jyly Almatyda ótken Azııa-Afrıka jazýshylarynyń halyqaralyq konferenııasy qarsańynda syrt elderdiń birqatar tanymal ókilderiniń áńgimelerin tárjimeledi.
Tek talantty uıymdastyrýshy, bilikti basshy retinde ǵana tanylǵan joq. Parasatty pedagog, oıly oqytýshy ekenin de san ret dáleldedi. Óz ádistemesin qoldanyp, balalardy tildi tezirek ıgerýge baýlydy. Olardy jupqa bólip oqytty. Qysqa áńgimeler jattatty. Bir-birine suraq qoıdyrdy. Juptaryn aýystyryp, taǵy da qaıtalatty. Bul tásil kóp uzamaı jemisin bere bastady.
Stýdenterge únemi kitap oqýdy mindettedi. Ózi de jas kúninen kitapty kóp «kemirgen» balanyń biri edi. Ádil aǵany kitapqa qyzyqtyrǵan týǵan naǵashysy Ahmet usta bolatyn. Temirden túıin túıetin ol bilezikten bastap arba-shanaǵa deıin jasaı beretin. Suńǵyla Ahań myqty usta ǵana emes, myqty ustaz ekenin de tanyta bildi. Ol uǵymtal jıeni men óz uly Ábdibek ekeýine úzbeı kitap oqytty. Sol kezdegi eń táýir degen qundylyqtardyń bárinen qalys qaldyrǵan joq. Aýylǵa jańa kitap kelse, qoldaryna ustata qoıady. Kúndiz oqyǵan dúnıesi túnimen balanyń túsine kiredi. Áıgili «Myń bir túndi» bular mektepte júrgende-aq taýysty.
Ómirde adamdy shıryqtyryp, jeńiske jigerlendiretin sátter bolady. Sheshesiniń tórt aǵasynyń kishisi Súgirbek tentekteý adam edi. Sol kisi jıeniniń oqýǵa baramyn degenin onsha qup kórmeı, «Shesheńdi kim baǵady?», – dep biraz qıtyqty. Ol azdaı «Keıin kúnińdi kóre almaısyń, qońyz terip ketesiń», – dep keıistik bildirdi. Arada jyldar ótti. Bizdiń keıipkerimiz bıik belesterdiń birinen soń birin ıgere bastaǵan. El tanyǵan ardaqty azamatqa aınaldy. Bir kúni naǵashysy Almatydaǵy úıine qonaqqa kele qalsyn. Bári ústel basyna jınaldy. Osy arada Ádekeńniń naǵashysymen oınaýǵa ańsary aýǵany. Dastarhan ústindegi taǵam túrlerin meńzep, «Myna qońyzdan alyp otyryńyz», – dep qaldy. Naǵashysy rııasyz kúldi. «Óı, sen áli umytpaı júr ekensiń ǵoı...», – dedi sosyn. Jaı aıaq astynan tiline orala ketken ázili ǵoı. Naǵashyǵa naz aıtpaıtyn jıen bola ma?! Áıtpese, ótkendi qozǵap, úlken kisini tyǵyryqqa tireıin deıin degen oıy joq-ty. Degenmen, osyndaı qamshy bop tıer salmaqty sózderdiń aldaǵy asýlardy alý qulshyndyrǵany ras...
Saıasat sańlaqtarymen syrlasý
Lı Kýan Iýmen muńdasyp,
Albert Gormen qyrǵa asyp...
Zbıgnevke júginer,
Kıssındjermen syrlasyp...
(Taqyryptyń tuzdyǵy)
Osy kezge deıin júzge tarta eldiń topyraǵyna tabany tıipti. Eń aldymen kórgen eli Germanııa bolatyn. Keńestik kezeńde soıalıstik júıeniń memleketterine ǵana jolyń túsetin. Ádil Ahmetov 1985 jyly Shet tilderi ınstıtýtynyń prorektory bolyp júrgen kezinde GDR-ge delegaııa bastap bardy. Ózi qyzmet isteıtin oqý ornynyń birneshe oqytýshysy birge attandy. Ádekeń sapar barysynda Germanııa kóshesinde ózderine únemi birer kóliktiń ilesip júretinin baıqady. Sodan soń janyndaǵylardan: «Bular kimder, sizderdiń týystaryńyz emes pe?», – dep suraǵan. Olar únsiz bas ızedi. Sóıtse, elden qonys aýdarǵan jergilikti nemister aǵaıyndarymen bir tildesip qalýǵa zar bolyp júr eken ǵoı. Delegaııa basshysy baýyrlastardyń júzdesýine ruqsat berdi. Tipti áriptesterin solarǵa ilestirip jiberdi. Eki eldiń nemisteri bir-birimen qazaq dástúri boıynsha qaýqyldasyp, máz bolyp qaldy.
Osylaı bastalǵan jol keıin táýelsizdik alǵan soń dúnıe júziniń talaı eline jeteledi. Eýropadaǵy eń myqty memleketterdiń bárin armansyz aralady. Ásirese, buǵan EQYU tóraǵasy bolǵan kezde mol múmkindik týdy. Ádil Ahmetov uıymnyń musylmandardy shettetý jáne kemsitýmen kúres jónindegi jeke ókili bolyp taǵaıyndaldy. Qyzmet barysynda EQYU Parlamentik assambleıasynyń tóraǵasy Joao Soareshten kóp nárse úırendi. Onyń ákesi – Portýgalııa Prezıdenti bolǵan Marıý Soaresh. Ózi Lıssabonnyń meri bolǵan. Joao Soaresh elimizge únemi qoldaý kórsetti. «Qazaqstan 2010 jylǵy sammıtke asa tııanaqty daıyndyqpen keldi. Tóraǵalyqqa mundaı asqan jaýapkershilikpen ázirlengen el bolǵan emes», – dep joǵary baǵa berdi.
Ádil aǵamyz bala kúninen qalyptasqan, qolynan kitaby túspeıtin daǵdysynan jańylǵan emes. Áli de kóp oqıdy. Ózine unaıtyn jańa kitap jaryq kórse, qashan oqyp shyqqansha taǵat tappaıdy. Ásirese, halyqaralyq taqyryptarǵa aıryqsha den qoıady. Mundaı dúnıelerge túpnusqadan qanyqqannyń jóni bólek. Keıingi oqyǵan kitaptarynyń biri «Baqyt pen pozıtıvtilik týraly oılar» dep atalady. Avtory – Dýbaıdyń sheıhy Muhammed ben Rashıd ál-Maktým. Avtordyń eldik ustanymy júregine jyly tıdi. Ol: «Árbir arabqa paıdasy tımeıtin kelisim-shartqa qol qoımaımyn», – deıdi eken. Jeke basy kópke úlgili adam. On bir jyldan beri telefon nómirin ózgertpepti. Oǵan kez-kelgen arab yńǵaıly ýaqytta qońyraý shalady. Osy úrdisti jas býynnyń sanasyna sińirý úshin tanymal qaıratkerdiń kitabyn qolǵa aldy.
Keıipkerimiz álemge áıgili tulǵalardyń jazǵan dúnıelerin oqyp, ony taldap-tarazylaýdan áste jalyqpaıdy. Óıtkeni, memleket basqarǵan, oı-tanymnyń bıigine kóterilgen sańlaq saıasatkerlerdiń úlgi-ónegesi jetkilikti bolady. Máselen, bir kezde mı batpaqtyń tósinde irgesin qalaǵan Sıgapýrdy azǵantaı ýaqytta ertegiler eline aınaldyrǵan Lı Kýan Iýdiń taǵylymdy tájirıbesine qalaısha kóńil qoımasqa?! Nemese alpaýyt memlekettiń saıasatyn saralap, bederli boljamdarymen tanylǵan ıdeolog Zbıgnev Bzejınskııdiń «Strategic Vision: America and the Crisis of Global Power» («Strategııalyq kózqaras: Amerıka jáne álemdik bıliktiń daǵdarysy») atty monografııasyn oılanbaı oqý múmkin be? Áıgili saıasatker Genrı Kıssındjerdiń «On China» («Qytaı týraly») atty kitaby she?! Taǵy bir tuǵyrly tulǵa Albert Gordyń «An Inconvenient Truth» (Qolaısyz shyndyq») týyndysy da nazaryńdy eriksiz aýdarady.
Ol osynyń bárin túpnusqadan oqıdy. Teginde oqyrman kitapty ártúrli maqsatpen qolǵa alady. Biri taqyrypqa qyzyǵady, ekinshisi ózine qajet málimet izdeıdi, úshinshisi tanymyn keńeıtý úshin zer salady, tórtinshisi tek ýaqyt ótkizedi... Al Ádil Ahmetov mundaı dúnıelerdiń bizdiń elimizge paıdaly tustaryn jan-jaqty qarastyrady. Tek kitapty oqyp qana qoımaıdy. Ózine unaǵan tustaryna arnaıy belgi soǵady, oı salatyn salıqaly sóılemniń astyn syzady. Rýhanı álemde qubylys sanalatyn osyndaı qundylyqtardy elge tanystyrǵandy jón kórip, qolyna qalam alady. Kóp uzamaı óz tolǵanystaryn baspasóz betinde jarııalaıdy. Onda Qazaq eliniń múddesi alǵashqy kezekte turady. Álemdik saıasat sardarlarynyń oı órneginen, pikir-paıymynan ultymyzdy ilgeriletýge septigi tıetin tıtimdeı nárse baıqasa, soǵan erekshe mán beredi. Ana sútimen daryǵan qadyr-qasıeti osyǵan mindetteıdi.
Qazaq halqynyń ult retinde ilgerileýine árkim ár túrli jolmen úles qosady. Bul turǵydan Ádil Qurmanjanulynyń atqaratyn róli ózgelerge uqsamaıdy. Ol úsh tildegi qundylyqtardy meılinshe ıgerip, sonyń bárin ultynyń múddesine baǵyndyra biledi. Álemniń ozyq memleketterindegi utymdy úrdisterdi qazaq jurtyna úlgi etip usynady. Halyqaralyq sarapshy retinde el damýynyń baǵyt-baǵdarlaryn oı eleginen ótkizip, óz pikirlerin ortaǵa salady.
Ádil aǵa birneshe elderdegi elshilikti qosa atqarǵan qyzmetinde de jarqyraı kórindi. Parasat-paıymy, bıik deńgeıi, kórkem minezi halyqaralyq saıasattaǵy talaı túıtkildi máselelerdiń oń sheshilýine jol ashty. Osy jyldarda el men eldi jaqyndastyryp, ult pen jurtty tabystyra biletin bilikti dıplomat bolyp qalyptasty. Onyń ilgeride qolǵa alǵan alǵan ǵylymı nysanasy – tabý men evfemızmderdiń tabıǵaty da qazaq halqy san ret súzgiden ótkizgen dala dıplomatııasynyń talaptarymen tolyq úndesetin edi. Astarlap aıtý, tuspaldap ańǵartý, juqalap jetkizý Ádil Ahmetovtiń óz shańyraǵynan alǵan ulttyq tárbıesiniń jemisi bolsa, tyıym sózderdi saralaǵan ǵylymı eńbegi onyń tynymsyz zerdelegen qasterli qısyndaryn bekemdep berdi. Osyndaı bir emes eki danalyq mektebinen ótken keıipkerimiz halyqaralyq dıplomatııaǵa úlken daıyndyqpen keldi. Ulysaralyq qarym-qatynastardy udaıy ulttyq múddemen ushtastyrdy.
Eger tilshi ǵalym bolmaǵanda, jýrnalıst bolýy ábden múmkin edi. Biraq ol kezde de halyqaralyq jýrnalıstıkanyń shyrqaý bıigine shyǵary anyq-ty. Parasatty professor Ádil Ahmetovtiń «Habar» agenttiginiń basty stýdııasynda álemdi alańdatqan máselelerdi jilikshe shaǵyp, qurlyqtar qulaq túrgen oqıǵalarǵa taza aǵylshyn tilinde taldaý jasap otyrǵanyn kórgende osyndaı oı keledi.
Sabyr saqtaıtyn saýyt
Úlgi-ónege alamyz,
Úılesimin tabamyz.
Úıirip túr úsh tildi,
Úsh tuǵyrly aǵamyz
(Taqyryptyń tuzdyǵy)
Qazaqta «ádemi qartaıý» degen sóz bar. Bul jasy ulǵaıǵan saıyn qadiri arta túsý degendi bildiredi. Syrtqy sıpaty symdaı tartylǵan generaldy kózge elestetetin, symbatty Ádil aǵamyzǵa meıli ádemi bolsyn, meıli ásem bolsyn, «qartaıý» degen uǵymdy úılestire almaı otyrǵanymyz. Sondyqtan abyroıly aqsaqaldyq nemese úlgili úlkendik degenimiz durys shyǵar.
Qazir aǵylshyn tiline jete mán berilip jatqany belgili. Bul tildi bilmeıtin jastar neken-saıaq. Biraq keleshekte aǵylshyn tilin jetik biletin qazaqtyń rýhanı kelbeti qandaı bolmaq degen saýal týyndaıdy. Jurtshylyq kóbine soǵan alańdaıdy. Buǵan usynatyn daıyn úlgimiz bar. Aǵylshyn tilinde sóıleıtin qazaqtyń qoǵamdaǵy beınesi Ádil Ahmetovteı bolýy kerek. Qazaqshasy qalyń eldi uıytady, orysshasy orystyń júregin jylytady, aǵylshynshasy aǵylshyndy qýanyshtan jylatady. Báribir ulttyq rýhy aldyńǵy kezekte tur. Qazaqshasy – onyń muhıttan óter qaıyǵy. Qalǵan eki til – sol qaıyqty alǵa jeteleıtin egiz eskegi. Qazir ózimiz qaıtalap aıta beretin úshtuǵyrly tildiń Ádil aǵa negizdegen qarapaıym formýlasy da osy. «Óz tiliń – birlik úshin, ózge til – tirlik úshin», – dep Qadyr aǵamyz aıtqandaı, kóp til úırengenderdiń kóp nársege qol jetkize alatynyn kórip otyrmyz. Ádil Ahmetov te osy qaǵıdany jastaı serik etken. «Ózge tildi bilseń – órge shyǵasyń, Óz tilińdi bilseń – tórge shyǵasyń», – degen de sol Qadyr. Bizdiń keıipkerimiz birneshe tildi jetik meńgergeniniń arqasynda órge de shyqty, tórge de ozdy. Biraq únemi ana tilin Hantáńirindeı bıigim dep sanaıdy. Barlyq eńbekteri qazaq til biliminiń máselelerine arnaldy. Qalǵan eki tildi de ógeısitken joq. Óıtkeni, orys tili ár elge, aǵylshyn tili álemge esik ashady. Ult perzenti Ádil Ahmetovti osy eki til ózge jurtqa keńinen tanytty.
«Til – tek adamǵa ǵana tán asa qudiretti qural» deıdi kórnekti qoǵam jáne memleket qaıratkeri Nurtas Ońdasynov. Sol quraldy Ádil aǵa óte uqypty paıdalana bildi. Sonyń arqasynda qazaqtyń sóz óneriniń zergerine aınaldy.
Búgingi almaǵaıyp zamanda ultqa qajeti – kórkem minez. Onyń da úlgisin izdeseńiz de, alysqa barmaı-aq Ádil aǵanyń bolmysyna zer salyńyz. Kóp sóılemeıdi. Bir aıtqanyn myń qaıtalaý ádetinde joq. Keıbir shaldýar ári shaqar shaldar sekildi sál nársege ashý shaqyrý – onyń tabıǵatyna múlde jat nárse. Abaı: «Ǵylymdy, aqyldy saqtaıtuǵyn minez degen saýyty bolady», – demep pe edi?! Uly aqyn aıtqandaı, mineziniń qutysyn sabyrǵa toltyryp, sonyń ózin tundyryp qoıǵan ba dersiń! Tunyq oıy, tereń tolǵamy seni birden baýraıdy. Ornyqty pikir aıtady. Oı-tujyrymdarynyń bári eldi biriktirýge arnalady. Aıtqanyn sanaǵa sińiresiń. Aıtpaǵanyn da qas-qabaǵynan ańǵarasyń. Seni únsiz otyryp-aq tárbıeleı biledi. «Men eger zakon qýaty qolymda bar kisi bolsam, adam minezin túzep bolmaıdy degen degen kisiniń tilin keser edim», – dep taǵy da Abaı atam aıtqandaı, minezińizdiń kedir-budyryn jóndeımin deseńiz, úırenetin adamyńyz jyraqta júrgen joq. «Bolmasań da uqsap baq, Bir ǵalymdy kórseńiz», – dep uly aqynnyń meńzegen tolyqqandy tulǵasynyń búgingi beınesi Ádil Ahmetov desek, qatelese qoımaspyz.
Al qazaqtyń úlkendi-kishili keńselerindegi bastyqtyń kelbeti qandaı bolýǵa tıis? Alýan túrli bastyq bar. Biriniń túsi sýyq, biriniń ishi sýyq. Biri kúlip turyp, kúıretip jiberedi. Kerisinshe, endi biri túksıip turyp, tileýlestik tanytady. Bizdiń keıipkerimiz de talaı mekemeni basqarǵan adam. Qazaqtyń Abylaıhan atyndaǵy Halyqaralyq qatynastar jáne álem tilderi ýnıversıtetiniń, keıin Qazaqstan-Brıtan tehnıkalyq ýnıversıtetiniń rektory, Bilim komıtetiniń tóraǵasy, elimizdiń Ulybrıtanııadaǵy elshisi, Syrtqy ister mınıstriniń birinshi orynbasary boldy. Basshy bolý baqyty buıyrǵan adam osyndaı-aq bolsyn. Biraq ol bıýrokratııaǵa boı urǵan joq. Eshkimge daýys kótermedi, qarapaıymdylyǵynan tanbady. Aldyna kelgen kisiniń meselin qaıtarǵan joq. Qyzmetkerlerin qadirleı bildi. «Bul meniń qaramaǵymda isteıdi», – degen uǵym ol kisiniń leksıkonynda joq. Qanyna sińgen dıplomatııanyń úrdisimen «Biz birge qyzmet isteımiz», – deıdi. Sondyqtan ony búkil ujym jaqsy kóredi. Mine, dál osyndaı bastyq bolǵyńyz kele me? Endeshe, Ádil aǵadan úlgi alyńyz.
Taǵy bir baqyty – shańyraǵynyń shattyǵy. Sán-saltanaty kelisken apaıymyz Darıǵa Kinázbekqyzy ekeýi qatar kele jatqan kezde qaı-qaısysynan da arǵy atalarynan daryǵan aqsúıektiktiń belgileri baıqalyp turady. Jarasymdy jup Hantáńirindeı asqaq, Shalkódedeı kórikti. Bir-birin tolyqtyra túsedi. Úılesimniń úlgisi otbasynyń altyn dińgeginde aınalǵan. Aqsúıek demekshi, birde Ádil aǵa Elızaveta Ekinshige Senim gramotasyn tapsyrǵan sátte Ulybrıtanııa patshaıymy Qazaq elshisiniń janyndaǵy zaıybynyń aǵylshynshasyna rızashylyq bildiripti. Qalamger-qaıratker Qýanysh aǵa Sultanov óz maqalasynda osylaı dep jazdy. Aqsúıekterdiń aqsúıegin súısindirgen tekti áýlettiń anasy ónegeli perzentterdi tárbıelep ósirdi. Sizdiń de osyndaı eshkimge ókpe artpaıtyn, shańyraqta urys-keris shyǵarmaıtyn, qarııa men keıýana bolǵansha bir-birin aıalaıtyn jaıdary jup bolǵyńyz kele me? Endeshe, tárbıeniń talbesigi sanalatyn osy otbasynyń ómir jolyn zerdeleńiz.Sosyn... elýińizde entigip, alpysyńyzda alqynyp qalmaı, seksenińizde de symdaı tartylǵan jas jigitteı bolyp júrgińiz kele me? Árıne, keledi. Endeshe, sergektikti serik etken Ádil Ahmetovtiń salaýatty ómir saltyn ustanyńyz.
Qadyr aqynnyń «Qazaqtardy sheteldik qonaqtarǵa tanystyrý» degen óleńi barshaǵa belgili. Al sol sheteldikterińizge maqtanyshpen kórsetýge bolatyn kelisti qazaqtyń biri – Ádil aǵa. Ol – ultymyzdyń eń táýir qasıetterin boıyna jınaqtaǵan azamat. Qazaqtyń jaqsysyn asyryp, jamanyn jasyra biledi. Jas urpaqty tektilikke tárbıelep, úzdik úrdisterdi úırete alady. Qysqasy, ol – izgiliktiń bárin júregine toǵystyrǵan úılesimniń úlgisi. Áıteýir, maqalamyzdyń keıipkeri uly Abaı aıtqan «tolyq adamnyń» beınesine búkil bolmysymen bir taban jaqynyraq turatyn sekildi kórinedi bizge...
* * *
Synyńyzdy buzbaı, syryńyzdy aldyrmaı jetken sáýletti seksenińiz qutty bolsyn, ardaqty Ádil aǵa!
Baýyrjan OMARULY
