حقەس سايكەس كىرىستەردى ەسەپكە الۋ

  اننوتاتسيا.ماقالا 15 حقەس"ساتىپ الۋشىلارمەن جاسالعان شارتتار بويىنشا تۇسىم"قولدانۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە ارنالعان. ستاندارت ساتىپ الۋشىمەن جاسالعان شارتتا ساتۋ شارتتارىن تالداۋ بويىنشا بەس قادامنان تۇراتىن كىرىستى كورسەتۋدىڭ جاڭا مودەلىن قاراستىرادى. ماقالادا كەلىسىمشارتتىڭ تالاپتارىنا جانە ساتىپ الۋشىعا ۇسىنىلاتىن تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ سيپاتتامالارىنا بايلانىستى مىندەتتەردى سايكەستەندىرۋ مىسالدارى قاراستىرىلعان. كىلت سوزدەر: ءتۇسىم، ساتىپ الۋشىمەن كەلىسىمشارت، تاۋارلار مەن قىزمەتتەر، بەسقادامدىق مودەل، حالىقارالىق قارجىلىق ەسەپتىلىك ستاندارتى.   اننوتاتسيا.ستاتيا پوسۆياششەنا ۆاجنىم ۆوپروسام پريمەنەنيا IFRS 15 "ۆىرۋچكا پو دوگوۆورام س پوكۋپاتەليامي". ستاندارت راسسماتريۆاەت ۆ دوگوۆورە س پوكۋپاتەلەم نوۆۋيۋ مودەل وتراجەنيا ۆىرۋچكي، سوستوياششۋيۋ يز پياتي شاگوۆ پو اناليزۋ ۋسلوۆي پروداجي. ۆ ستاتە پريۆەدەنى پريمەرى پو يدەنتيفيكاتسيۋ وبيازاننوستەي، سۆيازاننىح س ۋسلوۆيامي دوگوۆورا ي حاراكتەريستيكامي توۆاروۆ ي ۋسلۋگ، پەرەداۆاەمىح پوكۋپاتەليۋ. كليۋچەۆىە سلوۆا: ۆىرۋچكا، دوگوۆور س پوكۋپاتەليامي، توۆارى ي ۋسلۋگي، پياتيشاگوۆىي مودەل، مەجدۋنارودنىە ستاندارتى فينانسوۆوي وتچەتنوستي   Annotation.The article is devoted to the current issues of applying IFRS 15 "Revenue from contracts with customers". The standard provides a new approach to revenue recognition, consisting of five consecutive steps to analyze the terms of sale in the contract with the buyer. The article considers examples of identification of obligations to perform, depending on the terms of the contract and the characteristics of the goods and services provided to the buyer. Keywords: revenue, contract with customers, goods and services, five-step model, international financial reporting standards. كاسىپكەرلىك قىزمەتتى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا كومپانيا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قولدانىستاعى زاڭناماسىنا جانە حالىقارالىق قارجىلىق ەسەپتىلىك ستاندارتتارىنا سايكەس ەسەپتە ۋاقتىلى جانە دۇرىس كورسەتىلۋى قاجەت كىرىستەردى الادى[1]. 2014 جىلعى مامىردا حقەس جونىندەگى كەڭەس ءتۇسىمدى كورسەتۋ جونىندەگى جاڭا IFRS 15 "ساتىپ الۋشىلارمەن جاسالعان شارتتار بويىنشا ءتۇسىم" دەپ اتالاتىن ستاندارتتى جاريالادى، سونىمەن قاتار ونى 2018 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ حقەس بويىنشا ەسەپتىلىك جاسايتىن كومپانيالاردىڭ پايدالانۋى مىندەتتەلدى. بۇل ستاندارت امەريكاندىق قارجىلىق ەسەپ ستاندارتتارى كەڭەسى (FASB) مەن حقەس كەڭەسى (IASB) اراسىنداعى ەسەپ تاجىريبەسىن جاقىنداستىرۋ بويىنشا بىرلەسكەن جۇمىستىڭ ناتيجەسى بولدى. حقەس 15-ءتىڭ باستى ماقساتى قارجىلىق ەسەپتىلىكتى جاساۋ كەزىندە قولدانىلاتىن پرينتسيپتەردى بەلگىلەۋ بولىپ تابىلادى.: - سيپاتى; - سوماسى; - پايدا بولۋ ۋاقىتى جانە - كليەنتپەن جاسالعان شارت ناتيجەسىندە تۋىندايتىن ادەتتەگى قىزمەتتەن جانە اقشا اعىندارىنان تۇسەتىن كىرىستەردىڭ بەلگىسىزدىگى [2]. حقەس - قا سايكەس كومپانيانىڭ كىرىستەرى ەسەپتى كەزەڭ ىشىندە اكتيۆتەردىڭ تۇسىمدەرى نەمەسە ساپاسىن جاقسارتۋ نە كاپيتالعا قاتىسۋشىلاردىڭ جارنالارىنا بايلانىستى ەمەس مەنشىكتى كاپيتالدىڭ ۇلعايۋىنا اكەلەتىن مىندەتتەمەلەردىڭ شاماسىن ازايتۋ نىسانىندا ەكونوميكالىق پايدانىڭ ۇلعايۋى بولىپ تانىلادى. جاڭا ستاندارتتىڭ نەگىزگى قاعيداتى: ۇيىم كىرىستى تاۋارلار مەن قىزمەتتەر كەلiسiمشارتىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس ساتىپ الۋشىعا ۋادە ەتىلگەن تاۋارلار مەن قىزمەتتەردى وسى تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ ورنىنا الۋعا قۇقىعى بار جانە كۇتىلەتىن سوماعا بەرۋدى كورسەتۋ رەتىندە تانيدى. IFRS 15 ستاندارتىن قابىلداعانعا دەيىن كومپانيانىڭ سالاسىنا نەمەسە ەكونوميكالىق وپەراتسيانىڭ تۇرىنە بايلانىستى كىرىستى كورسەتۋدىڭ ءارتۇرلى تاسىلدەرى ماسەلەسى تۋىندادى. تابىستى قاشان جانە قانداي مولشەردە تانۋ تۋرالى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ۇيىمدار بەس قادامدى ورىنداۋدى كوزدەيتىن اناليتيكالىق مودەلدى قولدانادى. وسى مودەل بويىنشا ءتۇسىمدى ۇيىم تاۋارلاردى نەمەسە قىزمەتتەردى باقىلاۋ ساتىپ الۋشىعا بەرiلگەن ساتتە (نەمەسە شاماسى بويىنشا) تانۋ جانە وسى ۇيىمنىڭ بولجاۋى بويىنشا وعان تيەسىلى سومادا تانۋ قاجەت ەكەنىن ايقىندايدى. بەلگىلى ءبىر كريتەريلەر قاناعاتتاندىرىلاتىنىنا بايلانىستى كىرىس تانىلادى: - ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا (ۇيىمنىڭ شارتتى ورىنداۋىن كورسەتەتىندەي); نەمەسە - بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا ء(تيىستى تاۋارلاردى نەمەسە قىزمەتتەردى باقىلاۋ ساتىپ الۋشىعا بەرىلگەن كەزدە) [3]. ساتىپ الۋشىلارمەن كەلىسىمشارتتاردى تالداۋ مودەلى كەلەسى بەس قادامدى قامتيدى:

1. ساتىپ الۋشىمەن شارتتى سايكەستەندىرۋ;
2. شارت بويىنشا ورىنداۋ مىندەتتەرىن سايكەستەندىرۋ;
3. وپەراتسيا باعاسىن انىقتاۋ;
4. ورىنداۋ مىندەتتەرى اراسىندا وپەراتسيا باعاسىن ءبولۋ;
5. ءتۇسىمدى تانۋ.

  1-قادام. ساتىپ الۋشىمەن كەلiسiمشارتتى سايكەستەندىرۋ. بۇل كەزەڭنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتى-ساتىپ الۋشىمەن كەلىسىمشارت. بىرىنشىدەن، ستاندارت "كەلىسىمشارت" ۇعىمىن ەنگىزەدى جانە ونى ەكى نەمەسە ودان دا كوپ تاراپتاردىڭ اراسىنداعى كەلىسىم رەتىندە انىقتايدى، ول قۇقىقتىق قورعاۋ مەن مىندەتتەمەلەردى قامتاماسىز ەتەدى. ەكىنشىدەن، ستاندارت "ساتىپ الۋشى" ۇعىمىن انىقتايدى — بۇل ۇيىمنىڭ ادەتتەگى قىزمەتىنىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلاتىن تاۋارلاردى نەمەسە قىزمەتتەردى الۋ ءۇشىن ۇيىممەن كەلىسىم جاساسقان تاراپ. ساتىپ الۋشىمەن جاسالعان كەلىسىمشارت ءبىر مەزگىلدە مىناداي تالاپتار ورىندالعان كەزدە سايكەستەندىرىلگەن بولىپ ەسەپتەلەدى: * تاراپتار كەلىسىمشارتتى بەكىتىپ جانە وندا كورسەتىلگەن بارلىق مىندەتتەمەلەردى ورىنداۋعا مىندەتتەنگەن جاعدايدا; * ءار تاراپتىڭ قۇقىقتارىن انىقتاۋعا بولاتىن جاعدايدا; * تاۋارلار مەن قىزمەتتەرگە تولەماقى تولەۋ شارتتارىن سايكەستەندىرۋگە بولاتىن بولسا; * كەلىسىمشارت كوممەرتسيالىق مازمۇندا بولسا; 2-قادام. كەلىسىمشارت بويىنشا ورىنداۋ مىندەتتەرىن سايكەستەندىرۋ. شارت جاساسۋ كەزىندە ۇيىم ساتىپ الۋشىعا ءاربىر ۋادەنى ورىنداۋ مىندەتى رەتىندە انىقتاۋى كەرەك:

• ءبىر-بىرىنەن ەرەكشەلەنەتىن تاۋارلار نەمەسە قىزمەتتەر ء(بىر-بىرىنەن ناقتى ەرەكشەلەنەدى); نەمەسە
• ءىس جۇزىندە بىردەي جانە بىردەي سحەما بويىنشا جەتكىزىلەتىن بىرقاتار ەرەكشە تاۋارلار نەمەسە قىزمەتتەر.

وسىلايشا، "ورىنداۋ مىندەتى" - بۇل ساتىپ الۋشىمەن جاسالعان كەلىسىمشارتتا وعان ءبىر-بىرىنەن ەرەكشەلەنەتىن تاۋارلار مەن قىزمەتتەردى بەرۋ تۋرالى ۋادە. بۇل رەتتە، ەگەر ءبىر مەزگىلدە مىناداي شارتتار ورىندالسا، تاۋار نەمەسە كورسەتىلەتىن قىزمەت ەرەكشە بولىپ تابىلادى:

• ساتىپ الۋشى تاۋاردان نەمەسە قىزمەتتەن جەكە-جەكە نەمەسە كومپانيا ءۇشىن قولجەتىمدى باسقا رەسۋرستارمەن بىرگە پايدا كورە الادى;
• ساتىپ الۋشىعا تاۋاردى نەمەسە قىزمەتتى ۇسىنۋ تۋرالى ۋادەنى وڭاي انىقتاۋعا جانە كەلىسىمشارت بويىنشا باسقا ۋادەلەردەن اجىراتۋعا بولادى.

مىسالى، كومپانيا تەمىر جول كولىگى ءۇشىن قوسالقى بولشەكتەر دايىنداۋعا ارنالعان وندىرىستىك جابدىقتاردى ساتۋعا شارت جاساستى. بۇدان باسقا، كومپانيا جابدىقتاردىڭ جىل سايىنعى قىزمەت كورسەتۋىن جۇزەگە اسىراتىن بولادى، ول توزعان بولشەكتەر مەن كارتريدجدەردى اۋىستىرۋدان، وڭتايلى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن قاجەت ەمەس پارامەترلەردى رەتتەۋدەن جانە باسقا دا الدىن الۋ جۇمىستارىنان تۇرادى. بۇعان قوسا، كومپانيا وتكىزۋ نارىعىن كەڭەيتۋ ءۇشىن ءونىمنىڭ ەكسپورتتىق جەتكىزىلىمدەرى نارىعىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزەدى. سيپاتى بويىنشا ۇقساس تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋدى نارىقتا ءوز قىزمەتتەرىن ۇسىناتىن باسقا دا كومپانيالار جۇرگىزە الادى. شارتتا قانشا مىندەتتەردى ورىنداۋعا بولادى؟ شەشىمى: ساتىپ الۋشىمەن كەلىسىمشارتتى تالداۋ كەزىندە ورىنداۋ ءۇشىن 3 مىندەتتى بولۋگە بولادى:

1. جابدىقتاردى ساتۋ;
2. تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ بويىنشا قىزمەتتەر;
3. شەتەلدىك نارىقتى زەرتتەۋ بويىنشا ماركەتينگتىك قىزمەتتەر.

3-قادام. وپەراتسيا باعاسىن انىقتاۋ. كەلىسىم جاسالعان كەزدە ۇيىم ساتىپ الۋشىمەن كەلىسىم بويىنشا ۋادە ەتىلگەن تاۋارلاردى نەمەسە قىزمەتتەردى باعالاۋى كەرەك. ستاندارتتا مۇنداي باعالاۋ وپەراتسيا باعاسى دەپ اتالادى. ستاندارت وپەراتسيانىڭ باعاسىن ءۇشىنشى تۇلعالاردان الىنعان سومالاردى (مىسالى، ساتۋ سالىعى، ققس جانە ت. ب.) قوسپاعاندا، ۇيىم تاۋارلاردى نەمەسە قىزمەتتەردى ساتىپ الۋشىعا بەرۋ ورنىنا الۋدى كۇتەتىن وتەۋ سوماسى رەتىندە انىقتايدى. وپەراتسيانىڭ باعاسى باعالاۋ ساناتى ەكەندىگىنە نازار اۋدارۋ كەرەك، ويتكەنى ول وتەماقى الۋ كۇتۋلەرىن كورسەتۋدى تالاپ ەتەدى. وپەراتسيانىڭ باعاسىن انىقتاۋ ءۇشىن ۇيىم شارتتىڭ تالاپتارىن جانە ونىڭ ادەتتەگى ىسكەري تاجىريبەسىن تالداۋى كەرەك. وپەراتسيا باعاسىن بەلگىلەۋ كەزىندە كەلەسى فاكتورلاردى ەسكەرۋ قاجەت:

1. a) اۋىسپالى وتەۋ جانە اۋىسپالى وتەمدى باعالاۋدى شەكتەۋ;
2. b) شارتتا قارجىلاندىرۋدىڭ ەلەۋلى كومپونەنتىنىڭ بولۋى;
3. c) اقشالاي ەمەس وتەۋ;

س1) ساتىپ الۋشىعا تولەنۋگە جاتاتىن وتەم. 4-قادام. ورىنداۋ مىندەتتەرى اراسىندا وپەراتسيا باعاسىن ءبولۋ. كىرىستى كورسەتۋدىڭ بۇل كەزەڭى، ەگەر كەلىسىمشارتتا ورىنداۋ ءۇشىن بىرنەشە مىندەتتەر انىقتالسا جانە ساتۋشى ءار مىندەتتىڭ قانشا تۇراتىنىن ناقتى انىقتاماسا، وزەكتى بولادى. دەمەك، ماقسات- ءاربىر مىندەتتىڭ باعاسى قانداي، كومپانيا تاۋارلاردى نەمەسە قىزمەتتەردى باسقا ساتىپ الۋشىلارعا بولەك ساتۋ ارقىلى وسىنداي باعالاردى قالاي بەلگىلەيتىنىن ەسكەرە وتىرىپ انىقتاۋ. تاۋار نەمەسە قىزمەت ساتىپ الۋشىعا جەكە-جەكە ساتىلاتىن باعا جەكە ساتۋ باعاسى دەپ اتالادى. ورىنداۋ مىندەتتەرىنە ءبولۋ ماقساتتارى ءۇشىن جەكە ساتۋ باعاسى داۋ جاسالعان كۇنگە ايقىندالۋى ءتيىس. شارتقا ەنگىزىلگەن بارلىق تاۋارلار نەمەسە قىزمەتتەر بويىنشا جەكە ساتۋ باعالارى بەلگىلەنگەننەن كەيىن ولارعا قاتىستى پروپورتسيا جاسالادى، بۇل جالپى تاۋار نەمەسە قىزمەت باعاسىنىڭ قانداي ۇلەس سالماعى بولۋى كەرەك ەكەنىن كورسەتەدى. 5-قادام. ءتۇسىمدى تانۋ. ءتۇسىمدى كورسەتۋ ءساتى (كەزەڭى) باقىلاۋدى بەرۋ. اكتيۆتى باقىلاۋدىڭ بولۋى كەلەسى فاكتورلارعا بايلانىستى انىقتالادى:

• اكتيۆتى پايدالانۋ ءادىسىن انىقتاۋ ;
• اكتيۆتەن بارلىق دەرلىك پايدا الۋ مۇمكىندىكتەرi.

سونىمەن قاتار، باقىلاۋدى ساتىپ الۋشىعا بەرۋ فاكتىسىن انىقتاۋ كەزىندە بىرقاتار قوسىمشا ينديكاتورلاردى ەسكەرۋ قاجەت: * ساتۋشىدا اكتيۆتى تولەۋ قۇقىعىنىڭ بولۋى; * ساتىپ الۋشىنىڭ اكتيۆكە مەنشىك قۇقىعىنىڭ بولۋى; * ساتىپ الۋشىعا اكتيۆتى فيزيكالىق يەلەنۋ قۇقىعىن بەرۋ فاكتىسى; * اكتيۆكە مەنشىك قۇقىعىمەن بايلانىستى ەلەۋلى تاۋەكەلدەر مەن پايدانى بەرۋ فاكتىسى; * ساتىپ الۋشىنىڭ اكتيۆتى قابىلداعانىن راستاۋ[4].         پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:   1.مەجدۋنارودنىي ستاندارت فينانسوۆوي وتچەتنوستي (IFRS) 15«ۆىرۋچكا پو دوگوۆورام س پوكۋپاتەليامي» 2.1-ءشى حالىقارالىق قارجىلىق ەسەپتىلىك ستاندارتى (IAS) قارجى ەسەپتىلىگىن ۇسىنۋ

3. يۋ. زاگرەتدينوۆا. ۋچەت دوحودوۆ ي راسحودوۆ ۆ سووتۆەتستۆي س مسفو. فايل بۋحگالتەرا، ۆىپۋسك №51-52 - 22 دەكابريا 2016 گ.
4. ۆەستنيك مسفو. مسفو (IFRS) 15: ۆىپۋششەن وكونچاتەلنىي ۆاريانت پوپراۆوك ك نوۆومۋ ستاندارتۋ و پريزناني ۆىرۋچكي

   

ورازايقىزى ورىنعانىم

«ەسەپ جانە اۋديت» ماماندىعى

1-كۋرس ماگيسترانتى، نارحوز ۋنيۆەرسيتەتى

عىلىمي جەتەكشى: اسسوتس.پروفەسسور جاپبارحانوۆا ميرا ساپاراليەۆنا