HQES SÄIKES KIRISTERDI ESEPKE ALU

  Annotasiia.Maqala 15 HQES"satyp aluşylarmen jasalǧan şarttar boiynşa tüsım"qoldanudyŋ özektı mäselelerıne arnalǧan. Standart satyp aluşymen jasalǧan şartta satu şarttaryn taldau boiynşa bes qadamnan tūratyn kırıstı körsetudıŋ jaŋa modelın qarastyrady. Maqalada kelısımşarttyŋ talaptaryna jäne satyp aluşyǧa ūsynylatyn tauarlar men qyzmetterdıŋ sipattamalaryna bailanysty mındetterdı säikestendıru mysaldary qarastyrylǧan. Kılt sözder: tüsım, satyp aluşymen kelısımşart, tauarlar men qyzmetter, besqadamdyq model, halyqaralyq qarjylyq eseptılık standarty.   Annotasiia.Statia posviaşena vajnym voprosam primeneniia IFRS 15 "vyruchka po dogovoram s pokupateliami". Standart rassmatrivaet v dogovore s pokupatelem novuiu model otrajeniia vyruchki, sostoiaşuiu iz piati şagov po analizu uslovii prodaji. V state privedeny primery po identifikasiiu obiazannostei, sviazannyh s usloviiami dogovora i harakteristikami tovarov i uslug, peredavaemyh pokupateliu. Kliuchevye slova: vyruchka, dogovor s pokupateliami, tovary i uslugi, piatişagovyi model, mejdunarodnye standarty finansovoi otchetnosti   Annotation.The article is devoted to the current issues of applying IFRS 15 "Revenue from contracts with customers". The standard provides a new approach to revenue recognition, consisting of five consecutive steps to analyze the terms of sale in the contract with the buyer. The article considers examples of identification of obligations to perform, depending on the terms of the contract and the characteristics of the goods and services provided to the buyer. Keywords: revenue, contract with customers, goods and services, five-step model, international financial reporting standards. Käsıpkerlık qyzmettı jüzege asyru barysynda kompaniia Qazaqstan Respublikasynyŋ qoldanystaǧy zaŋnamasyna jäne halyqaralyq qarjylyq eseptılık standarttaryna säikes esepte uaqtyly jäne dūrys körsetıluı qajet kırısterdı alady[1]. 2014 jylǧy mamyrda HQES jönındegı Keŋes tüsımdı körsetu jönındegı jaŋa IFRS 15 "Satyp aluşylarmen jasalǧan şarttar boiynşa tüsım" dep atalatyn standartty jariialady, sonymen qatar ony 2018 jylǧy 1 qaŋtardan bastap HQES boiynşa eseptılık jasaityn kompaniialardyŋ paidalanuy mındetteldı. Būl standart amerikandyq Qarjylyq esep standarttary Keŋesı (FASB) men HQES Keŋesı (IASB) arasyndaǧy esep täjıribesın jaqyndastyru boiynşa bırlesken jūmystyŋ nätijesı boldy. HQES 15-tıŋ basty maqsaty qarjylyq eseptılıktı jasau kezınde qoldanylatyn prinsipterdı belgıleu bolyp tabylady.: - sipaty; - somasy; - paida bolu uaqyty jäne - klientpen jasalǧan şart nätijesınde tuyndaityn ädettegı qyzmetten jäne aqşa aǧyndarynan tüsetın kırısterdıŋ belgısızdıgı [2]. HQES - qa säikes kompaniianyŋ kırısterı eseptı kezeŋ ışınde aktivterdıŋ tüsımderı nemese sapasyn jaqsartu ne kapitalǧa qatysuşylardyŋ jarnalaryna bailanysty emes menşıktı kapitaldyŋ ūlǧaiuyna äkeletın mındettemelerdıŋ şamasyn azaitu nysanynda ekonomikalyq paidanyŋ ūlǧaiuy bolyp tanylady. Jaŋa standarttyŋ negızgı qaǧidaty: ūiym kırıstı tauarlar men qyzmetter kelisimşartynyŋ talaptaryna säikes satyp aluşyǧa uäde etılgen tauarlar men qyzmetterdı osy tauarlar men qyzmetterdıŋ ornyna aluǧa qūqyǧy bar jäne kütıletın somaǧa berudı körsetu retınde tanidy. IFRS 15 standartyn qabyldaǧanǧa deiın kompaniianyŋ salasyna nemese ekonomikalyq operasiianyŋ türıne bailanysty kırıstı körsetudıŋ ärtürlı täsılderı mäselesı tuyndady. Tabysty qaşan jäne qandai mölşerde tanu turaly mäselenı şeşu üşın ūiymdar bes qadamdy oryndaudy közdeitın analitikalyq modeldı qoldanady. Osy model boiynşa tüsımdı ūiym tauarlardy nemese qyzmetterdı baqylau satyp aluşyǧa berilgen sätte (nemese şamasy boiynşa) tanu jäne osy ūiymnyŋ boljauy boiynşa oǧan tiesılı somada tanu qajet ekenın aiqyndaidy. Belgılı bır kriteriiler qanaǧattandyrylatynyna bailanysty kırıs tanylady: - bır uaqyt aralyǧynda (ūiymnyŋ şartty oryndauyn körsetetındei); nemese - belgılı bır uaqytta (tiıstı tauarlardy nemese qyzmetterdı baqylau satyp aluşyǧa berılgen kezde) [3]. Satyp aluşylarmen kelısımşarttardy taldau modelı kelesı bes qadamdy qamtidy:

1. satyp aluşymen şartty säikestendıru;
2. şart boiynşa oryndau mındetterın säikestendıru;
3. operasiia baǧasyn anyqtau;
4. oryndau mındetterı arasynda operasiia baǧasyn bölu;
5. tüsımdı tanu.

  1-QADAM. Satyp aluşymen kelisimşartty säikestendıru. Būl kezeŋnıŋ negızgı elementı-satyp aluşymen kelısımşart. Bırınşıden, standart "kelısımşart" ūǧymyn engızedı jäne ony ekı nemese odan da köp taraptardyŋ arasyndaǧy kelısım retınde anyqtaidy, ol qūqyqtyq qorǧau men mındettemelerdı qamtamasyz etedı. Ekınşıden, standart "satyp aluşy" ūǧymyn anyqtaidy — būl ūiymnyŋ ädettegı qyzmetınıŋ nätijesı bolyp tabylatyn tauarlardy nemese qyzmetterdı alu üşın ūiymmen kelısım jasasqan tarap. Satyp aluşymen jasalǧan kelısımşart bır mezgılde mynadai talaptar oryndalǧan kezde säikestendırılgen bolyp esepteledı: * taraptar kelısımşartty bekıtıp jäne onda körsetılgen barlyq mındettemelerdı oryndauǧa mındettengen jaǧdaida; * är taraptyŋ qūqyqtaryn anyqtauǧa bolatyn jaǧdaida; * tauarlar men qyzmetterge tölemaqy töleu şarttaryn säikestendıruge bolatyn bolsa; * kelısımşart kommersiialyq mazmūnda bolsa; 2-QADAM. Kelısımşart boiynşa oryndau mındetterın säikestendıru. Şart jasasu kezınde ūiym satyp aluşyǧa ärbır uädenı oryndau mındetı retınde anyqtauy kerek:

• bır-bırınen erekşelenetın tauarlar nemese qyzmetter (bır-bırınen naqty erekşelenedı); nemese
• ıs jüzınde bırdei jäne bırdei shema boiynşa jetkızıletın bırqatar erekşe tauarlar nemese qyzmetter.

Osylaişa, "oryndau mındetı" - būl satyp aluşymen jasalǧan kelısımşartta oǧan bır-bırınen erekşelenetın tauarlar men qyzmetterdı beru turaly uäde. Būl rette, eger bır mezgılde mynadai şarttar oryndalsa, tauar nemese körsetıletın qyzmet erekşe bolyp tabylady:

• satyp aluşy tauardan nemese qyzmetten jeke-jeke nemese kompaniia üşın qoljetımdı basqa resurstarmen bırge paida köre alady;
• satyp aluşyǧa tauardy nemese qyzmettı ūsynu turaly uädenı oŋai anyqtauǧa jäne kelısımşart boiynşa basqa uädelerden ajyratuǧa bolady.

Mysaly, kompaniia temır jol kölıgı üşın qosalqy bölşekter daiyndauǧa arnalǧan öndırıstık jabdyqtardy satuǧa şart jasasty. Būdan basqa, kompaniia jabdyqtardyŋ jyl saiynǧy qyzmet körsetuın jüzege asyratyn bolady, ol tozǧan bölşekter men kartridjderdı auystyrudan, oŋtaily jūmys ısteuı üşın qajet emes parametrlerdı retteuden jäne basqa da aldyn alu jūmystarynan tūrady. Būǧan qosa, kompaniia ötkızu naryǧyn keŋeitu üşın önımnıŋ eksporttyq jetkızılımderı naryǧynda zertteuler jürgızedı. Sipaty boiynşa ūqsas tehnikalyq qyzmet körsetudı naryqta öz qyzmetterın ūsynatyn basqa da kompaniialar jürgıze alady. Şartta qanşa mındetterdı oryndauǧa bolady? Şeşımı: Satyp aluşymen kelısımşartty taldau kezınde oryndau üşın 3 mındettı böluge bolady:

1. jabdyqtardy satu;
2. tehnikalyq qyzmet körsetu boiynşa qyzmetter;
3. şeteldık naryqty zertteu boiynşa marketingtık qyzmetter.

3-QADAM. Operasiia baǧasyn anyqtau. Kelısım jasalǧan kezde ūiym satyp aluşymen kelısım boiynşa uäde etılgen tauarlardy nemese qyzmetterdı baǧalauy kerek. Standartta mūndai baǧalau operasiia baǧasy dep atalady. Standart operasiianyŋ baǧasyn üşınşı tūlǧalardan alynǧan somalardy (mysaly, satu salyǧy, QQS jäne t. b.) qospaǧanda, ūiym tauarlardy nemese qyzmetterdı satyp aluşyǧa beru ornyna aludy kütetın öteu somasy retınde anyqtaidy. Operasiianyŋ baǧasy baǧalau sanaty ekendıgıne nazar audaru kerek, öitkenı ol ötemaqy alu kütulerın körsetudı talap etedı. Operasiianyŋ baǧasyn anyqtau üşın ūiym şarttyŋ talaptaryn jäne onyŋ ädettegı ıskeri täjıribesın taldauy kerek. Operasiia baǧasyn belgıleu kezınde kelesı faktorlardy eskeru qajet:

1. a) auyspaly öteu jäne auyspaly ötemdı baǧalaudy şekteu;
2. b) şartta qarjylandyrudyŋ Eleulı komponentınıŋ boluy;
3. c) aqşalai emes öteu;

s1) satyp aluşyǧa tölenuge jatatyn ötem. 4-QADAM. Oryndau mındetterı arasynda operasiia baǧasyn bölu. Kırıstı körsetudıŋ būl kezeŋı, eger kelısımşartta oryndau üşın bırneşe mındetter anyqtalsa jäne satuşy är mındettıŋ qanşa tūratynyn naqty anyqtamasa, özektı bolady. Demek, maqsat- ärbır mındettıŋ baǧasy qandai, kompaniia tauarlardy nemese qyzmetterdı basqa satyp aluşylarǧa bölek satu arqyly osyndai baǧalardy qalai belgıleitının eskere otyryp anyqtau. Tauar nemese qyzmet satyp aluşyǧa jeke-jeke satylatyn baǧa jeke satu baǧasy dep atalady. Oryndau mındetterıne bölu maqsattary üşın jeke satu baǧasy dau jasalǧan künge aiqyndaluy tiıs. Şartqa engızılgen barlyq tauarlar nemese qyzmetter boiynşa jeke satu baǧalary belgılengennen keiın olarǧa qatysty proporsiia jasalady, būl jalpy tauar nemese qyzmet baǧasynyŋ qandai üles salmaǧy boluy kerek ekenın körsetedı. 5-QADAM. Tüsımdı tanu. Tüsımdı körsetu sätı (kezeŋı) baqylaudy beru. Aktivtı baqylaudyŋ boluy kelesı faktorlarǧa bailanysty anyqtalady:

• aktivtı paidalanu ädısın anyqtau ;
• aktivten barlyq derlık paida alu mümkındıkteri.

Sonymen qatar, baqylaudy satyp aluşyǧa beru faktısın anyqtau kezınde bırqatar qosymşa indikatorlardy eskeru qajet: * satuşyda aktivtı töleu qūqyǧynyŋ boluy; * satyp aluşynyŋ aktivke menşık qūqyǧynyŋ boluy; * satyp aluşyǧa aktivtı fizikalyq ielenu qūqyǧyn beru faktısı; * aktivke menşık qūqyǧymen bailanysty eleulı täuekelder men paidany beru faktısı; * satyp aluşynyŋ aktivtı qabyldaǧanyn rastau[4].         Paidalanylǧan ädebietter:   1.Mejdunarodnyi standart finansovoi otchetnosti (IFRS) 15«Vyruchka po dogovoram s pokupateliami» 2.1-şı Halyqaralyq Qarjylyq Eseptılık Standarty (IAS) Qarjy Eseptılıgın Ūsynu

3. Iý. Zagretdinova. Uchet dohodov i rashodov v sootvetstvii s MSFO. Fail Buhgaltera, Vypusk №51-52 - 22 Dekabria 2016 g.
4. Vestnik MSFO. MSFO (IFRS) 15: vypuşen okonchatelnyi variant popravok k novomu standartu o priznanii vyruchki

   

Orazaiqyzy Orynǧanym

«Esep jäne audit» mamandyǧy

1-kurs magistranty, Narhoz universitetı

Ǧylymi jetekşı: assos.Professor Japbarhanova Mira Saparalievna