Bırneşe kün būryn AQŞ qarjy ministrlıgı Mäskeu birjasyn sanksiianyŋ jaŋa tızımıne engızgen bolatyn. 13 mausymnan bastap dollar men euro saudasynyŋ toqtatqanyn mälımdedı. Al Resei Ortalyq bankı AQŞ dollaryna bailanǧan Gonkong dollarymen sauda-sattyqty toqtatyp tastady.
Mäskeu birjasyna salynǧan sanksiianyŋ saldarynan reseilıkter dollar pen euro ızdep Qazaqstanǧa aǧylady degen de pıkırler aitylyp qalady. Būl Qazaqstanǧa qalai äser etedı? Teŋge baǧamynyŋ qūldyrauyna ne äser etuı mümkın? Būl turaly belgılı ekonomist sarapşy, ekonomika ǧylymdarynyŋ kandidaty Saparbai Jobaevtan sūrap bıldık.
— Saparbai myrza, aldymen valiuta baǧamynyŋ özgeruı turaly söz qozǧasaq. Valiuta baǧamyna qandai faktorlar yqpal etedı?
— Makroekonomikalyqq körsetkışter boiynşa tölem balansy degen qūjat bar. Būl import pen eksporttyŋ bailanysyna qatysty. Eger elde eksport köbeise, ol eldıŋ valiutasy küşeiedı. İmport köbeise, valiuta qūnsyzdanady. Sondyqtan Qazaqstanda eksport – 80 mlrd, al import 50 mlrd dollarǧa juyq. Bızde eksport köp. Bıraq basqa tölemderımız de köp bolǧannan keiın tölem balansy oŋ emes, kei uaqytta terıs te bolady. Osy mäsele kez kelgen memlekettıŋ ūlttyq valiuta baǧamyna äser etedı. Al Qazaqstanda teŋge baǧamy būdan basqa mūnaidyŋ baǧasy, basqa metalldardyŋ baǧasy jäne körşı Resei men Qytaidyŋ valiuta baǧamyna da täueldı. Ärine, basqa da äserler köp, tıptı, jai ǧana sybystyŋ özı valiuta baǧamyna äser etedı.
QAZAQSTAN RESEIMEN SAUDADA RUBLDI QOLDANADY
— Teŋge baǧamy rublge nege täueldı?
— Öte kürdelı sūraq. Teŋge baǧamynyŋ Resei rubılıne täueldı bolu sebebı, Resei men Qazaqstan – Euraziialyq ekonomikalyq odaq şeŋberınde öte tyǧyz balanystaǧy ärıptes. Resei – Qazaqstanmen öte ülken sauda bailanysyndaǧy memleket. Ekı el arasyndaǧy özara sauda 26 mlrd dollarǧa jetedı. Jalpy eksport pen importymyz 80-120 mlrd bolsa, sonyŋ 20-30 paiyzy Reseimen jasalǧan saudadan tüsıp otyr. Sondyqtan Resei rublınıŋ dollarǧa şaqqandaǧy jäne iuanǧa şaqqandaǧy baǧamy bızge öte tez äser etedı.
Qazaqstannyŋ metall, kömır syndy daiyn önımderı Reseige ekporttalady. Al Resei onyŋ aqysyn rublmen töleidı. Qazaqstan da Reseiden aǧaş, gaz, basqa da maşina önımderın, qondyrǧylaryn satyp alǧan kezde rublmen esep aiyrysady.
Sondyqtan bız integrasiialyq prosesterde Qazaqstan Euraziialyq ekonomikalyq odaq şeŋberınde Reseimen bırge. Resei rublınıŋ jaǧdaiy jaqsy bolsa, teŋgenıŋ de jaǧdaiy jaqsy bolady.
«QAZAQSTANǦA DOLLAR IZDEP KELUGE SEBEP JOQ»
— Mäskeu birjasyna salynǧan sanksiiadan keiın reseilıkter Qazaqstanǧa dollar men euro üşın aǧyluy mümkın degen sybys bar. Būl qanşalyqty ras? Mūnyŋ Qazaqstanǧa qandai äserı boluy mümkın?
— Dollar men euro Reseide jetkılıktı. Sebebı, sanksiia tek ülken bankterge salynǧan. Al, orta jäne kışı bankter birjadan tys, bankaralyq saudada dollar men eurony erkın satady.
Reseide taiauda Qytai valiutasy iuannyŋ jaŋa baǧamy jariialanady. 1 iuan 11,5 rublge teŋ.
Aldynda ǧana 1 iuan 12 rubl edı. Birjaǧa sanksiiadan keiın iuan bıraz arzandaǧan. Sondyqtan, Qazaqstanǧa dollar ızdep keluge sebep joq. Resei birjada iuan arqyly jūmys jasaidy. Būl bızge jaqsy emes.
Öitkenı, bız birjada dollar baǧamyn anyqtaimyz, olar iuanmen anyqtap, keiın kross kurs arqyly dollar baǧamyn anyqtaidy. Aiyrmaşylyǧy bızge tiımdı bolmauy mümkın.
— Qazaqstannyŋ Ūlttyq bankı teŋge baǧamyn retteude qandai röl atqarady?
— Teŋge baǧamyna Ūlttyq banktıŋ ülken äserı bar. Qarjylyq retteuşı retınde būl bank barlyǧyn retteidı. Eŋ bırınşı, valiutalyq retteu zaŋnamasy bar. Sonda negızgı 4 retteu joly bar. Onyŋ bırınşısı - qaita qarjylandyru mölşerlemesı (bazovaia stavka), bügıngı künde - 14,5 paiyz. Iаǧni, joǧary paiyzdy qoiǧan kezde infliasiia tömendeidı de, halyq teŋgedegı qarjysyn bankke joǧary paiyzǧa qoiuǧa äreket jasaidy. Oǧan dollardy satyp almaidy. Qaita qarjylandyru dollarmen bolǧanda 2 paiyzdan aspaidy. Sondyqtan halyq teŋgenı depozitte ūstaǧysy keledı. Osyny Ūlttyq bank rettep otyrady.
Ekınşısı, aşyq naryqtaǧy operasiialar. Ūlttyq bank “nota” degen obligasiia şyǧaryp, bankterge satady. Bankter artyq aqşany özınıŋ qoryna jiyp alady. Söitıp bızdıŋ ekonomikada teŋge men dollardyŋ az, ne köp boluyn da Ūlttyq bank retteidı.
Üşınşı, rezervtık mölşerleme. Ol bankterdıŋ ärqaisysynyŋ qanşa rezervtık mölşerleme qoiuyna bailanysty. Banktar ädette Ūlttyq banktıŋ esepşotynda özderınıŋ qarjylarynyŋ 6 paiyzyn, keide 10 paiyzyn ūstauǧa mäjbürleidı. Sonda ǧana olarǧa lisenziia berıledı. Ekınşı ädıs pen üşınşı ädıs bankterdıŋ teŋgelık massasyn azaitu üşın jasalady.
Törtınşı, valiutalyq şekteuler. Mäselen, ūlttyq bank pandemiia kezınde, Qaŋtar oqiǧasynan keiın şetelge 10 myŋ dollardan artyq aqşa alyp şyǧuǧa tyiym saldy. Keibır elderde 2000 dollardan artyq alyp şyǧuǧa tyiym qoiylady. Bızde osyndai säl liberaldyq zaŋnamalar bar.
MŪNAI BAǦASYNYŊ ÄSERI
— Mūnaidyŋ älemdık baǧasy teŋge baǧamyna qalai äser etedı?
— Mäselen, 80 mln tonna mūnai öndırsek, sonyŋ 60-62 mln tonnasyn eksporttasaq, sonyŋ baǧasy qanşalyqty köp bolsa, bızdegı valiuta tüsımı köp bolady. Al valiuta tüsımı köp bolǧannan keiın ony şeteldık kompaniialarǧa mäjbürlep, Qazaqstan qor birjasynda dollardy sata alady. Köbırek valiuta satylsa, ol teŋgenıŋ nyǧaiuyna äser etedı. Valiuta köbırek bolsa, teŋge azyraq bolady. Mūnai baǧasy – teŋge baǧamyna äser etetın faktorlardyŋ bırı.
OPEK jäne OPEK+ degen ülken älemdık sindikat bar. Būl Saud Arabiiasy, Venesuela, İran syndy mūnai öndıruşı memleketterdıŋ qauymdastyǧy.
Mäselen, Qazaqstan soŋǧy 4-5 jylda özınıŋ öndıretın mūnaiyn osy OPEK-pen kelısımge kelıp, keregınde köbeitıp, kei kezde azaityp ta tūrady.
«JEMQORLYQTYŊ KÖP EKENIN BILDIREDI»
— Teŋge baǧamyn tūraqtandyru üşın qandai şaralardy qoldanuǧa bolady?
— Ol üşın ekonomikany damytuymyz kerek. Tek qana şikızatty emes, qaita öŋdeu önerkäsıbın damytyp, sonyŋ eksportyn köbeituımız qajet. Qazaqstannyŋ mümkındıkterı mol. Energetika salasynda mūnai, gaz, elektr energiiasyn eksporttaimyz. Auyl şaruaşylyǧy önımderınde bidai, ūn, et, ösımdık maiy jäne taǧy basqa önımderdı eksporttaimyz. Metallurgiia, himiia salasynda da eksporttaityn önımderımız öte köp. Sonymen qatar, daiyn önımderdı de eksporttau mäselesın qolǧa aluymyz kerek. Tamaq önerkäsıbı, turizm, transport, logistikadan da öte ülken valiutalyq tüsımder tüsedı. Mäselen, Qytaidyŋ Europaǧa ötetın tauarlary, Ortalyq Aziianyŋ – Reseige, Reseidıŋ - Ortalyq Aziiaǧa, İranǧa ötetın tauarlary bız arqyly ötse, olar bızge valiuta töleidı. Osy salalardy damytsaq, valiutalyq tüsımderımız köbeiıp, teŋge baǧamy arta tüspek .
— Teŋge baǧamy tūraqsyz bolǧan jaǧdaida investorlar qandai strategiiany taŋdauy kerek?
— Teŋge baǧamy tūraqsyz bolǧan kezde investorlar ne ısterın bılmeidı. Sondyqtan tūraqty boluǧa äreket jasau kerek. Al investorlar şetelden kelgen kezde nemese özımızdıŋ käsıpkerlerge 2003 jylǧy investisiialyq zaŋ boiynşa, öte köp jeŋıldık bar.
Mäselen, bır zauyt nemese şahta qūratyn bolsa, ol jer salyǧynan azat etıledı. Şetelden keletın qondyrǧylaryna qosymşa qūn salyǧy, keden tölemderın tölemeidı. Keibır kezde dividendterıne salyq salynbaidy. Paida salyǧyn da tömendetemız, söitıp investorlardy yntalandyramyz. Bıraq keibır kezde bızdıŋ teŋgemızdıŋ auytquy boluy mümkın ekenın aitamyz.
Eŋ negızgısı - teŋgenıŋ auytquynan da köbırek maŋyzdysy - bızdıŋ sot jüiemızdıŋ älı bırqalypty bolmauy. Astana ekonomikalyq qarjy aimaǧyn qūrǧanbyz. Sol jerde Angliianyŋ sot jüiesı qoldanylady. Būl da şeteldık investorlardy Qazaqastanǧa tartudyŋ amaly. Iаǧni,öz elımızdıŋ sot jüiesıne senbesten, öz elordamyzda Angliianyŋ sot jüiesıne jügınemız. Būl bızdıŋ elde jemqorlyqtyŋ köp ekenın bıldıredı. Sondyqtan teŋgenıŋ baǧamy investorlardyŋ şeşımıne de äser etedı.
QAZAQSTAN ÜŞIN MŪNAI 80 DOLLAR DEP ESEPTELGEN
— Aldaǧy jylǧa teŋge baǧamyna qatysty qandai saraptamalyq boljamdar bar?
— Joǧaryda aityp ötkenımdei, teŋge baǧamy eksport pen importqa, mūnai baǧasyna jäne rubl men iuanǧa täueldı. Bügıngı kündegı Reseidegı sanksiialardyŋ kesırı – öte kürdelı mäsele. Soŋǧy aptadaǧy Mäskeu qor birjasynyŋ sanksiiaǧa tüsuınen dollar men euronyŋ saudasy toqtalǧannan keiın teŋge qūnsyzdana bastady. Bızdıŋ boljam boiynşa, biudjetımızde mūnaidyŋ är böşkesınıŋ baǧasy 80 dollardan eseptelgen jäne odan joǧary bolatyn bolsa, bızge paida tüsedı. Iаǧni, mūnaidyŋ baǧasy tūraqty bolady. Sebebı, älemdegı geosaiasi kurstar mūnaidyŋ jäne altynnyŋ baǧasynyŋ joǧarylauyna alyp keledı. Sondyqtan alda teŋge baǧamy tūraqty bolady dep oilaimyz. Begenmen bıraz infliasiia deŋgeiınde qūnsyzdanyp tūrǧany da dūrys. 1 dollar 460-480 teŋgege deiın barsa bolady. Bıraq odan asyp ketpeuı kerek. Mūny da Ūlttyq bank rettep otyrady.
Sonymen qatar, Ūlttyq qordan biudjetke aqşa ötkızu üşın teŋgemen transfert jasaidy. Al ony öte ülken kölemde, jylyna 10 mlrd dollarǧa jaqyn Qazaqstan qor birjasynda satady. Sol kezde teŋgenıŋ tūraqty boluyn boljauǧa mümkındık beredı.
Eŋ soŋǧy şara - būl ūlttyq banktıŋ altyn valiuta rezervı. Bız ony qazır 34 mlrd dollar deimız. Būl bızdıŋ bır jyldyq importymyzǧa jaqyn. Eger kezdeisoq jaǧdai bolsa, bız osy Ūlttyq banktıŋ altyn valiuta qoryn qoldanamyz. Söitıp, teŋge baǧamyn tūraqty ūstap tūruymyzǧa bolady.
“SANKSİIаLARDAN PAIDA KÖRUGE DE BOLADY”
— Halyqaralyq sanksiialar men saiasi oqiǧalar teŋge baǧamyna qalai äser etuı mümkın?
— İran men Reseige salynatyn sanksiialardyŋ bızdıŋ ekonomikamyzǧa terıs äserlerı bar. Mäselen, İranǧa qoiylǧan sanksiia kesırınen bızdıŋ tauarlardy Parsy şyǧanaǧyna, Ündı mūhityna şyǧara almai otyrmyz. Al Reseige qoiylǧan sanksiialardan keiın bızdıŋ tauarlarymyz Resei territoriiasy arqyly eksporttalmaidy. Reseimen aradaǧy bailanys bızdıŋ käsıporyndarmen qalypty jūmys ısteuıne äser etedı. Reseidıŋ ekonomikasyndaǧy qiyndyqtar bızdıŋ ekonomikamyzdaǧy qiyndyqtarǧa alyp keledı.
Alaida kei sätte sanksiialardyŋ da bızge tiımdı tūstary bar. Mäselen, transporttyq logistikalyq jaǧy. Būryn Qytaidyŋ tauarlary tıkelei Reseidıŋ Transsıbır temır jol jelısı arqyly Europaǧa tasymaldanatyn bolsa, qazır Resei men Belarussiianyŋ temırjoldary jabyq, İran oŋtüstıkten jabyq. Sondyqtan Qytai men Europa ortalyq jol, iaǧni Jıbek joly, trankaspiilık transporttyq marşrut arqyly Qytaidan – Qazaqstanǧa, Qazaqstanda Aqtauǧa, odan Qūryqqa, keiın Bakuge, ärmen qarai bırneşe elden ötıp, Europaǧa jol tartady. Al Europanyŋ tauarlary Türkiia, Kavkaz arqyly, Kaspii teŋızı, Qazaqstan arqyly Qytaiǧa şyǧyp jatyr. Özımızdıŋ tauarlar da tiısınşe osy jolmen jüredı. Sondyqtan bız osy logistika jaǧynan paida körıp, transporttyq valiutalyq tüsımderdı köbeitıp, Reseidıŋ sanksiialary arqyly joǧaltqan valiutalyq tüsımderımızdı ornyna keltıruımızge bolady. Ärine, sanksiia bolmasyn. Degenmen, öte mūqiiat boluymyz qajet.
— Cūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
Dana Nūrmūhanbet
”Adyrna” ūlttyq portaly
