2024 jyly 13 mausymnan bastap, AQŞ qarjy ministrlıgı Mäskeu birjasyn sanksiianyŋ jaŋa tızımıne engızıp, dollar men euro saudasynyŋ toqtatqanyn mälımdedı. Al Resei Ortalyq bankı AQŞ dollaryna bailanǧan Gonkong dollarymen sauda-sattyqty toqtatyp tastady. Mäskeu birjasyna salynǧan sanksiiadan teŋge zardap şege me? Būl turaly «Adyrnaǧa» Sana Analytics ortalyǧynyŋ ekonomist sarapşysy Quanyşbek Düisenov aityp berdı.
“Belgılı bır deŋgeide mūnai baǧasy teŋgenıŋ baǧasynyŋ özgerısıne tıkelei äser etetındıgın tek pandemiia, iaǧni 2019-2022 jyldardyŋ aralyǧy körsettı. Qalǧan uaqyttardy joǧary korreliasiia joq. Degenmen, eskeru kerek jait, valiutalyq intervensiialarǧa qarajatty qamtamasyz etıp jürgen Ūlttyq qor qarajattary osy mūnaidan tüsetın tabys esebınen jinaqtalady. Odan tys mūnai eksportynan tüsetın kırıs eldıŋ biudjetıne jäne valiutalyq rezervterıne aitarlyqtai üles qosady. Mūnai baǧasy joǧary bolǧanda, teŋge baǧamy nyǧaiyp, al mūnai baǧasy tömendegende, teŋge qūnsyzdanuy mümkındıgı öte joǧary. Al, joǧary korreliasiiasy tömen aralyqtardy qarastyrǧanda ol kezeŋde qanşalyqty Ūlttyq qordan valiutalyq intervensiia bolǧanyn baqylap köru kerek. Eger älemdık mūnai baǧasy tüsken kezeŋde Qazaqstanda valiutalyq intervensiia joǧary bolsa, onda mūnai baǧamymen ūlttyq valiutany arasyndaǧy tıkelei bailanysty köruge bolady”-, dedı ekonomist.
Teŋge baǧamynyŋ qūnsyzdanuyna mūnai baǧasynyŋ tüsuınen bölek, bırneşe faktorlar bar.
“Elımızdıŋ ūlttyq valiutasynyŋ qūnsyzdanuynyŋ ädette bırneşe sebebı bar. Bırınşısı, ol aityp ötkenımızdei mūnai baǧasynyŋ tömendeuı, ekınşısı, syrtqy sauda bailanysynyŋ tapşylyǧy, üşınşısı, infliasiianyŋ joǧary deŋgeiı. Alaida, soŋǧy bolǧan aǧymdaǧy teŋge qūnynyŋ tüsuınıŋ sebebı retınde Ūlttyq banktıŋ monetarly saiasatynyŋ jūmsaruy, azamattardyŋ, iaǧni naryq müşelerı men otandyq investorlardyŋ şet eldık valiutany köbırek satyp aluynan boluy mümkın. Odan tys, basqa mamandardyŋ pıkırıne jügınsek, būl Ūlttyq qordyŋ şet eldık valiutany konvertasiialau kölemınıŋ azaiuy dep esepteidı. Degenmen, Ūlttyq banktıŋ töraǧasy būl qūnsyzdanudy qalypty qūbylys degen. Sebebı, eldıŋ ekonomikalyq ösımı men osy aradaǧy Ūlttyq qordan bolǧan konvertasiia teŋgenı küşeittı. Endı, ol konvertasiia mölşerı şegerılgen soŋ, belgılı bır deŋgeide qazırgı 460 teŋge ainalasyndaǧy baǧam ortaşa naryqtyq dep ataluy oryndy. Qysqasy, Ūlttyq bank teŋge qūldyrasa, qarajaty dollarmen jinaqtalyp, saqtalatyn Ūlttyq qordan aqşany alady. Ol dollar bolady, sosyn ol dollarǧa teŋgenı satyp alady. Iаǧni, konvertasiialaidy. Nätijesınde, teŋgege sūranys artady. Söitıp, teŋge ainalymda azaiǧan soŋ, onyŋ qūny ösedı. Būl jalpy ūlttyq valiutaǧa senım men tūraqtylyq üşın uşyqqan jaǧdaida qabyldanatyn şeşım. Bıraq, būl şeşımge bızdıŋ keibır sarapşylardyŋ synmen qarau sebebı, bırınşıden, aqşa Qazaqstan bolaşaǧyna dep qūrylǧan Ūlttyq qor esebınen alynady. Ekınşıden, ol tek 2008 nemese 2020 jylǧy pandemiia sekıldı uşyqqan kezderde qabyldansa jön. Al, basqa uaqyttarda eldıŋ ekonomikasynyŋ damuyna nazar audaru kerek. Älbette, äleumettık tūraqtylyq üşın jasalynyp jatqan soŋ, būl şeşımdı de tüsınuge bolady”-, deidı Quanyşbek Düisenov.
“ŞET EL ÖNIMINE TÄUELDIMIZ”
“Teŋge baǧamynyŋ auytquy Qazaqstannyŋ eksporttyq-importtyq operasiialaryna da äser etedı. Bırınşıden, eksportty qarastyrsaq, teŋge baǧamy tömendese, eksporttyq tauarlardyŋ baǧasy şetel valiutasynda arzandaidy, būl eksportty yntalandyruy mümkın. Iаǧni, otandyq önımderımızdıŋ baǧasy, onyŋ ışınde özındık qūny arzandasa būl eksportqa baǧyttalǧan önımderdı şet elge satuǧa köbırek mümkındık tuyndatu mümkın. Bızde būl qyzmette teŋge baǧamyna äserı bar dep negızınen şikızattar men mūnai-gaz salasyn aitsaq bolady», - deidı ol.
Ekınşıden, importty qarastyrsaq, teŋge baǧamy tömendese, importtyq tauarlardyŋ baǧasy qymbattaidy, būl import kölemın azaituy mümkın. Bızdegı teŋge baǧamynyŋ ösuı, import kölemın arttyrdy. EAES elderınen, iaǧni Resei jäne Belarus elderınen keletın importtyq önımder naryǧymyzda künnen künge oryn jaulap jatyr. Qytaidan keletın tauarlardy da osy qatarǧa qosuǧa bolady. Şet el önımıne täueldımız, sondyqtan, būl erıksız ūlttyq valiutanyŋ baǧamynyŋ auytquyna arqau bolyp jatyr», - dedı ekonomist maman.
Quanyşbek Düisenov Reseige salynǧan sanksiianyŋ Qazaqstanǧa äserı jaiynda mynany aitty.
“Būl sanksiialar salynǧan soŋ reseilıkterdıŋ Qazaqstanǧa dollar üşın aǧylyp kele jatyr degen sybysy paida boluda. Şyn mänınde mūndai üderıs baiqalmaidy. Sonymen qatar, Ūlttyq bank töraǧasy da būl aǧyndy boldyrmau üşın baqylauda ūstap otyrmyz dep otyr. Sybystyŋ şyndyqqa ainaluyn aǧymdaǧy uaqytta mümkın dep aita almaimyz. Degenmen, būl birjada sanksiia saldarynan eleulı özgerıster bolsa mümkındık bar. Jaqynda Resei Qytai iuanın de birjadaǧy negızgı valiutanyŋ bırı retınde moiyndauy, ärı būl eldıŋ soŋǧy uaqytta Qytaimen tyǧyz ekonomikalyq bailanysyn eskere otyra, qauesetter boljaǧandai ülken bır aǧyn bolmauy da mümkın. Sebebı, balama valiuta bar. Älbette, būl jaǧdai uaqyt pen ekonomikalyq agentterdıŋ mınez-qūlqy qalai özgeretındıgı turaly naqty pıkır aituǧa negız bola almaidy. Degenmen, Qazaqstan men Resei arasynda tyǧyz ekonomikalyq bailanystyŋ, äsırese sauda-sattyqtyŋ boluy teŋgenıŋ rublge täueldılıgıne äkeledı. Qazaqstandaǧy Reseiden keletın, satyp alynatyn tauarlardyŋ qūny bırınşı rette Resei rublıne täueldı. Al, ol otandyq naryqta teŋgemen satylǧan soŋ, teŋgenıŋ de baǧamyna äser etedı”, dep tüsındırdı Quanyşbek Düisenov.
Dana Nūrmūhanbet
“Adyrna” ūlttyq portaly
