بۇگىن تالايدىڭ جۇرەگىنەن ورىن العان، كوپتىڭ كوكەيىندە ساقتالعان «قۇسني-قورلان» ءانىنىڭ اۆتورى، سازگەر ەستاي بەركىمبايۇلىنىڭ تۋعان كۇنى (1874-1946).
اقىندىق، انشىلىك قابىلەت ەستايعا انا سۇتىمەن دارىعان. ەستايدىڭ اناسى كۇليپا، ناعاشىسى بايتۇلىم اۋىل اراسىندا عانا ەمەس، كەزىندە بۇكىل كەرەكۋ وڭىرىنە اتتارى ايگىلى انشىلەر بولعان. ەستاي ات جالىن تارتىپ مىنۋگە جاراعاننان باستاپ قولىنا دومبىراسىن الىپ، ءان ايتۋعا تالاپتانادى. جيىن-تويلارعا ءجيى بارىپ، اقىندار مەن ءانشى-جىرشىلاردىڭ ونەرلەرىن بويىنا ءسىڭىرىپ وسەدى. ول مۇنىمەن قوسا اۋىلداعى جاقىپ دەگەن مولدادان ارابشا ساۋاتىن اشىپ، ارا-تۇرا ولەڭ جاتتاپ، قۇربى-قۇرداستارىنىڭ اراسىندا ايتىپ جۇرەدى.
16 جاسىندا ءبىرجان سالدى تىڭداپ، ۇمتىلماستاي اسەر الادى. سونداي-اق، ول جارىلعاپبەردى، بالۋان شولاق، ۇكىلى ىبىراي، شاشۋباي سىندى ءانشى-اقىندارمەن بىرگە ۇلكەن جيىنداردا ءان سالىپ، حالىققا تانىمال بولادى. ەستاي اقىندىق، ورىنداۋشىلىق ونەرىمەن قاتار شەبەر كومپوزيتور رەتىندە تە بەلگىلى. ونىڭ «مايدا قوڭىر»، «جۇرەكتە»، «ماليكە»، «ءومىر»، «قوڭىر جەل»، «دۇنيە»، «شوققارا اعاش» سياقتى اندەرى كوپ. ال كلاسسيكالىق «قورلان»، «قۇسني-قورلان» اندەرى ونىڭ ەسىمىن اڭىزعا اينالدىردى.
ەستاي اندەرىن ا.زاتاەۆيچ تۇڭعىش رەت نوتاعا تۇسىرگەن. ءانشى 1939 جىلى الماتىعا كەلىپ، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى ءارى كومپوزيتور ب.ەرزاكوۆيچكە ءوز اندەرىن نوتاعا تۇسىرتەدى. 1945 جىلى ۇلى ابايدىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋ تويىنا قاتىسىپ، نۇرلىبەك، تولەۋ، ساپارعالي جانە نارتاي اقىندارمەن ونەر سايىسىنا تۇسەدى. ا.جۇبانوۆ پەن ب.ەرزاكوۆيچ ەستايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەكتەر جازدى. اقىن م.الىمباەۆ «ەستاي - قورلان» پوەماسىن، ي.ورازباەۆ «ەستايدىڭ قورلانى» دراماسىن ءانشى ومىرىنە ارنادى.
وسىدان كوپ جىل بۇرىن ەستايدىڭ قورلانى تۋرالى مىنا ءبىر مالىمەتتەر جاريالاندى. ونىڭ بەيىتى وقيعا بولىپ، ءان تۋعان پاۆلودار وڭىرىندەگى مارالدى ماڭايىندا ەمەس ەكەن. ول سوناۋ رەسەي فەدەراتسياسىنداعى التاي ولكەسىنىڭ سلاۆگورود توڭىرەگىندە بولىپ شىقتى. مىنە، سول جەردە بۇكىل ءبىر حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن، ۇلت ماحابباتىنا اينالعان قازاقتىڭ حاس سۇلۋى 30-جىلداردىڭ اياعىندا ماڭگىلىك ساپارعا اتتانىپتى. وسىدان ون جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن بەيىت باسىنا كوك تاس-بەلگى قويىلىپ، اس بەرىلگەن.
سول جيىنعا قورلان اپامىزدىڭ تۋعان نەمەرەسى قانات نازىمبەكۇلى اتتى قاريا كەلگەن. ول اپالى-ءسىڭلىلى قۇسني مەن قورلاننىڭ اكەلەرى سۇلتان بي، ال اعاسى سۇڭقاربەك قاراناي ايماعىنىڭ بولىسى بولعانىن ايتىپتى. قورلان كامەلەتتىك جاسقا جەتكەن كەزدە بويجەتكەندى ىرگەلەس اۋىلداعى قۋات بايدىڭ ۇرپاعى نۇرمۇحانبەتكە ۇزاتادى. اللانىڭ جازۋى، اتالارىنىڭ ۇيعارۋى بويىنشا وتاۋ قۇرعان جۇبايلار ومىردە سىيلاستىقپەن عۇمىر كەشەدى. ءناسيفوللا، عابدىجاپپار، عابدۇلحاميت، زەينەلعابيدەن، نازىمبەك ەسىمدى بەس بالانىڭ اكە-شەشەسى اتانىپ، 30-جىلدارعا دەيىن باقىتتى ءومىر سۇرەدى. سودان كەيىنگى تاركىلەۋ مەن اشارشىلىق قۋات بايدىڭ اۋلەتىن قاتتى ەسەڭگىرەتەدى. ال 1937 جىلدىڭ زوبالاڭى ءتىپتى سۇمدىق ەدى. جەرگىلىكتى بيلىك قازاق اۋىلدارىنداعى وقىعان ازاماتتاردى اتىپ-اسىپ بولعان سوڭ، ارالارىندا نۇرمۇحانبەت بار توپتى شاحتا مەن تەمىر جول جۇمىسىنا اپارىپ سالۋ ءۇشىن پريمورەگە ايدايدى. سول الاساپىران ۋاقىتتا قورلان انادا ءبىر عانا ءۇمىت بولعان دەيدى بىلەتىندەر. ول ءوزىنىڭ شيەتتەي بالا-شاعاسى – بەس ۇل، ءبىر قىزىن قالاي دا امان الىپ قالۋ ءۇشىن 60 شاقىرىم جەردەگى ناعاشىلارىنا جەتۋ ەدى. جەتەدى دە. بىراق پەرزەنتتەرىن ءوزى ىزدەپ كەلگەن وتباسىنا تابىستاپ بولا بەرىپ، كۇزگى قارا سۋىقتاعى ازاپتى جولدان قالجىراعان عازيز جان ءۇزىلىپ كەتەدى. ال ونىڭ ەرى نۇرمۇحانبەتتىڭ تاعدىرى باسقاشا ءوربيدى. ول كىسى كەيىن لاگەردەن بوساپ، ەلگە كەلىپ، ۇل-قىزدارىنىڭ تىلەۋىن تىلەگەن كۇيى 1966 جىلى ومىردەن وزعان.
— رەسەيدەگى سلاۆگورود، قۇلىندى ءوڭىرى مەن قازاقستانداعى مارالدىنىڭ اراسى جاقىن. ۇلكەندەردەن ەستۋىمىز بويىنشا، ءبىر جازدا اپالى-ءسىڭلىلى قۇسني مەن قورلان سول ەل جاقتاعى تويعا بارادى. وندا ەستاي اقىن دا بولىپتى. جاستارعا ارنالىپ تىگىلگەن كيىز ۇيدەگى ويىن-ساۋىقتا اتاقتى ءانشى وزدەرى دە، كيىمدەرى دە وزگەشە ەكى سۇلۋ قىزدى كورىپ قالادى. سويتەدى دە ءبىر ساتتىك كورىنىستى ۇمىتا الماي، تەرەڭ تولعانىسقا بەرىلەدى. ال قورلان شە؟ تويدان كەلگەن بويجەتكەندى بۇرىنعى اتاستىرىپ قويعان جەرىنە ۇزاتىلۋ كۇتىپ تۇرعان ەدى. ونى ەستىگەن ەستاي اقىن ءتۇرلى ويعا بەرىلەدى. اقىرى سونىڭ، ياعني سان ءتۇرلى سەزىمنىڭ اسەرىنەن كەيىن ول «قۇسني-قورلان» ءانىن تۋدىرادى. اپامىز كورشى اۋىلعا كەلىن بولىپ تۇسكەن سوڭ، مارالدى، كەرەكۋ جاققا قايتىپ بارماعان. بۇكىل ءومىرى وسى توڭىرەكتە وتكەن. ەستايدىڭ دا بۇل جاققا جولى تۇسپەگەن. وسىلايشا تويداعى ءبىر ساتتىك كورىنىس اسەرىنەن اقىن ارتىندا اڭىزعا اينالعان عاجايىپ ءان قالعان. ال قۇسنيعا كەلسەك، ول كىسىنى ەشكىم بىلمەيدى. قايدا، كىمگە ۇزاتىلعان؟ تاعدىرى قالاي بولعان؟ قاشان ومىردەن وتكەن؟ مىنە، مۇنىڭ ءبارى سول زامانداعى ءجون بىلەتىن اتالارىمىزعا دا، ودان كەيىنگى بىزدەرگە دە جۇمباق؟ ەش جەردە ەشقانداي دەرەك قالماعان، — دەپتى قاريا.
بىزگە بەلگىلى دەرەكتەردە جازىلعانداي، ەستاي كوزى جۇمىلعانشا قورلاندى ۇمىتا الماپتى. ءوزىنىڭ ومىرلىك قايعىسى مەن ورىندالماعان ارمانىن انىنە قوسادى.
«...جىگىتتەر قاپى قالما بۇل جالعاننان،
جىگىتتىڭ ارمانى نە سۇيگەندى العان،
ءسىرا، سىزدەي جان تۋماس،
تۋسا تۋار ارتىلماس.
بۇل عالامدى شارىقتاپ،
و، داريعا لاۋلىكتاس،
باعدات، مىسىر، شىنماشىن،
ىزدەسەم حورلان تابىلماس»، — دەگەن جولدارى بار ەستايدىڭ بۇل ءانىن بۇگىندە قازاق جاستارى ەرەكشە ءسۇيىپ تىڭدايدى.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى.
