داۋرەن اباەۆ: زولوتايا وردا – ەتو كولىبەل ناشەي گوسۋدارستۆەننوستي

2284
Adyrna.kz Telegram

مەجدۋنارودنو-پراكتيچەسكايا كونفەرەنتسيا «ۋلۋگ ۋلۋس-زولوتايا وردا: يستوكي، يستوريا ي ناسلەديە» پروحوديت ۆ نۋر-سۋلتانە. ۆ نەي پرينيال ۋچاستيە پەرۆىي زامەستيتەل رۋكوۆوديتەليا ادمينيستراتسي پرەزيدەنتا رك داۋرەن اباەۆ.

ميا «كازينفورم» پۋبليكۋەت پولنىي تەكست ۆىستۋپلەنيا داۋرەنا اباەۆا.

قۇرمەتتى كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار!

ءبىز بۇگىن ماڭىزدى جيىندا باس قوسىپ وتىرمىز. بۇل كونفەرەنتسيانىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىمەن تۇسپا-تۇس كەلۋىنىڭ زور سيمۆولدىق ءمانى بار دەپ ويلايمىن.

سەبەبى بۇگىن تامىرى تەرەڭ تاريحىمىزعا – ۇلتىمىز بەن مەملەكەتتىگىمىز پايدا بولعان كەزەڭگە تاعى ءبىر مارتە كوز جىبەرەمىز.

2015 جىلى ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن ەلىمىزدە قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى كەڭ كولەمدە اتالىپ ءوتتى. بۇل يدەولوگيالىق استارى تەرەڭ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى شارا بولدى.

1465 جىل – ءسوزسىز، ءبارىمىز ءۇشىن قاستەرلى داتا. دەسەك تە، ەتنوگەنەز پروتسەسى مەن مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋى – ءبىر كۇننىڭ، ءتىپتى ءبىر عاسىردىڭ دا شارۋاسى ەمەس ەكەنىن جاقسى بىلەمىز.

كەرەي مەن جانىبەك حاندار باستاعان قازاق حالقىنىڭ جەتىسۋعا قونىس اۋدارۋى ونىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىنەن ءوتىپ، ۇلتقا اينالعانىن ايشىقتايدى. عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە، بۇل پروتسەسس ۇلىق ۇلىستىڭ داۋىرلەپ تۇرعان ۋاقىتىنان باستالدى.

مۇنى فولكلورىمىزدان دا كورەمىز. جىر-داستاندارىمىزدىڭ قاھارماندارى – ەدىگە، ءاز-جانىبەك، مايقى بي، توقتامىس، اسان قايعى سياقتى التىن وردا كەزىندەگى قايراتكەرلەر.

ەڭ ەسكى كۇيدىڭ ءبىرى «اقساق قۇلان» دا جوشى حاننىڭ ولىمىنە بايلانىستى شىققانى بارشامىزعا بەلگىلى.

ۋۆاجاەمىە ۋچاستنيكي كونفەرەنتسي!

بەز ۆسياكوگو پرەۋۆەليچەنيا موجنو ۋتۆەرجدات، چتو زولوتايا وردا – ەتو كولىبەل ناشەي گوسۋدارستۆەننوستي.

يمەننو پوەتومۋ پو پورۋچەنيۋ پرەزيدەنتا كاسىم-جومارتا توكاەۆا 2019-2020-ي گودى پروشلي پود زناكوم 750-لەتيا زولوتوي وردى. مى پرەدستالي ەە ناسلەدنيكامي پەرەد ليتسوم ۆسەگو ميرا، ي تەم سامىم پولوجيلي ناچالو ۆوسستانوۆلەنيۋ يستوريچەسكوي سپراۆەدليۆوستي.

پري ەتوم نەوبحوديمو پومنيت ۆاجنوە كرەدو، وزۆۋچەننوە گلاۆوي گوسۋدارستۆا: «يستوريەي دولجنى زانيماتسيا يستوريكي، ا نە پوليتيكي».

ۋپوەنيە سوبستۆەننىم ۆەليچيەم، سمەشيۆانيە يستوري س ميفامي، رومانتيزاتسيا سترانيتس ناشەگو پروشلوگو – ەتو تۋپيكوۆىي ي بەسپولەزنىي پۋت. نەت، مى دولجنى سكرۋپۋلەزنو يزۋچات يستوريۋ ۆ وترىۆە وت كونيۋنكتۋرى، زاكراشيۆات ەە بەلىە پياتنا، پروۆوديت تششاتەلنۋيۋ دەكونسترۋكتسيۋ سۋدبونوسنىح سوبىتي.

ۆو منوگوم س ەتوي تسەليۋ پو پورۋچەنيۋ پرەزيدەنتا سوزداەتسيا «ناۋچنىي ينستيتۋت يزۋچەنيا ۋلۋسا دجۋچي» پري مينيستەرستۆە وبرازوۆانيا ي ناۋكي.

نازۆانيە ينستيتۋتا گوۆوريت سامو زا سەبيا: مى ۆوسپرينيماەم يستوريچەسكي ەتاپ وت پروۆەدەنيا تالاسسكوگو كۋرۋلتايا 1269 گودا دو گيبەلي كەنەسارى كاك ەدينوە نەپرەرىۆنوە تسەلوە.

ەسلي پرەدستاۆيت، چتو يستوريا نارودا – ەتو بولشايا كنيگا، تو ۆ نەي ۆسەگدا ەست ۆاجنايا گلاۆا، بەز كوتوروي ۆسە وستالنوە سودەرجانيە تەرياەت سۆوي سمىسل.

ۆ ناشەي يستوري تاكايا گلاۆا – ەتو زولوتايا وردا. ۆەليكايا يمپەريا، ستەپنوي ريم، پوروديۆشي بليستاتەلنۋيۋ كۋلتۋرۋ ي ستاۆشي دوموم دليا منوگيح نارودوۆ، گوۆوريۆشيح نا رازنىح يازىكاح ي يسپوۆەدوۆاۆشيح رازنىە رەليگي.

ۆ گودى ەە راستسۆەتا فورميروۆالسيا ەتنوگەنەتيچەسكي پورترەت كازاحوۆ.

ي سەگودنيا مى كاجدىي دەن ۆيديم ۆوكرۋگ سەبيا وردىنسكۋيۋ سيمۆوليكۋ. نازۆانيە ناشەي ناتسيونالنوي ۆاليۋتى پرويسحوديت وت زولوتووردىنسكوگو «دانگ».

رەزيدەنتسيا گلاۆى گوسۋدارستۆا يمەنۋەتسيا روۆنو تاكجە، كاك ي ستاۆكا زولوتووردىنسكيح ي كازاحسكيح پراۆيتەلەي وت باتۋ دو ابىلاي-حانا.

وت حانوۆ بەركە ي ۋزبەكا مى ۋناسلەدوۆالي ناش تراديتسيوننىي حانافيتسكي مازحاب سۋننيزما س ەگو راتسيونالنىم پودحودوم ي تولەرانتنوستيۋ.

ا ناشا نوۆايا ستوليتسا – گورود نۋر-سۋلتان – ۆوپلوتيل ۆ سەبە وردىنسكۋيۋ تراديتسيۋ سترويتەلستۆا پرەكراسنىح گورودوۆ پوسرەدي ۆەليكوي ستەپي.

تاك، گورود سارايشىك بىل دۋحوۆنوي ستوليتسەي ۋلۋسا دجۋچي، نوگايسكوي وردى ي راننەگو كازاحسكوگو حانستۆا. ۆ نىنەشنەي كىزىلوردينسكوي وبلاستي سۋششەستۆوۆالي تاكيە گورودا كاك يانگيكەنت، دجەند، بارچكەند، ۆ تۋركەستانسكوي وبلاستي – سىگناك، سايرام، ياسسى، سۋزاك.

زولوتووردىنسكيە گورودا سۋششەستۆوۆالي ي نا سەۆەرە كازاحستانا. وب ەتوم سۆيدەتەلستۆۋيۋت نەداۆنيە ناحودكي ۆ گوروديششە كىزىل-وبا ۆ سەۆەرو-كازاحستانسكوي وبلاستي.

تاكيم وبرازوم، ناشي پريامىە پرەدكي نە بىلي يسكليۋچيتەلنو «كوچەۆىم» نارودوم بەز چەتكيح گرانيتس نا كارتە – ناپروتيۆ، وني بىلي يمپەرسكيم نارودوم-دەرجاۆنيكوم، سۋمەۆشيم سوۆمەستيت پرەيمۋششەستۆا كوچەۆوي ي وسەدلو-گورودسكوي تسيۆيليزاتسي سۆوەي ەپوحي.

پوزۆوليۋ سەبە زامەتيت، چتو ۆ ەتوم كليۋچە يستوريا ناشيح ۆزايمووتنوشەني س سوسەدنەي روسسيەي نامنوگو دليننەە، چەم نام گوۆوريلي سوۆەتسكيە ۋچەبنيكي. وني ناچاليس، كاك مينيمۋم، ۆ دالەكوم XIII ستولەتي پود گيگانتسكيم «زونتيكوم» گوسۋدارستۆەننوستي ۋلۋسا دجۋچي.

نو زولوتايا وردا – ەتو نە تولكو و پروشلوم. زولوتايا وردا – ەتو، پرەجدە ۆسەگو، و ناشەم ناستوياششەم ي گريادۋششەم.

ك ۆەكوۆىم وردىنسكيم تراديتسيام ۆوسحوديات تە پرينتسيپى ي يدەالى، كوتورىە سەگودنيا وبەدينيايۋت ناشە وبششەستۆو، ي تە وريەنتيرى، ك كوتورىم مى سترەميمسيا ۆ بۋدۋششەم.

پەرۆوە – تسەنتراليزوۆاننوە گوسۋدارستۆو. يستوريچەسكي وپىت ۋلۋگ ۋلۋسا نەوپروۆەرجيمو سۆيدەتەلستۆۋەت: ۆ رەالياح كونتينەنتالنوي ەۆرازي، س ەە سۋروۆىم كليماتوم ي وگرومنىمي پروسترانستۆامي، گوسۋدارستۆو ۋسپەشنو تولكو ۆ ۆيدە تسەنتراليزوۆاننوي دەرجاۆى س سيلنوي «ۆەرتيكاليۋ ۆلاستي».

يمەننو ەتو كليۋچەۆوە ۋسلوۆيە وبەسپەچيلو بليستاتەلنىي «زولوتوي ۆەك» ۋلۋسا دجۋچي.

ۆتوروە – مەريتوكراتيا. ودنوي يز گلاۆنىح وسوبەننوستەي وردىنسكوگو وبششەستۆا ي گوسۋدارستۆا بىلو ۆىدۆيجەنيە ليۋدەي ۆ ەليتۋ نا وسنوۆە ليچنىح كاچەستۆ.

ۆ كاچەستۆە يارچايشەگو پريمەرا سلۋجيت وبراز ەديگە – پروستوگو چەلوۆەكا، كوتورىي سۋمەل ستات سناچالا باتىروم، پوتوم بيەم، ا زاتەم موگۋششەستۆەننىم بەكلياربەكوم زولوتوي وردى.

ي سەگودنيا ناشە گوسۋدارستۆو سترەميتسيا ك ۆوپلوششەنيۋ ۆ جيزن توگو جە وسنوۆوپولاگايۋششەگو پرينتسيپا مەريتوكراتي، بەز كوتوروگو نەۆوزموجنى مودەرنيزاتسيا ي رازۆيتيە.

ترەتە – ەففەكتيۆنوست. يز يستوري مى زناەم، چتو ۆ زولوتوي وردە بىلا سوزدانا ەففەكتيۆنايا سيستەما گوسۋپراۆلەنيا ي لوگيستيكي. كلاسسيچەسكيە پريمەرى – يامسكايا سلۋجبا، ۆپوسلەدستۆي ۋناسلەدوۆاننايا روسسيەي ي پروسۋششەستۆوۆاۆشايا ەششە نەسكولكو ستولەتي.

درۋگوي پريمەر – نالاجەننايا رابوتا گراجدانسكوي ادمينيستراتسي، كوتورايا نازىۆالاس «دارۋگا».

چەتۆەرتوە – كۋلت ناۋكي ي زناني. شيروكو يزۆەستنو، چتو ۆ پەريود پراۆلەنيا حانوۆ ۋزبەكا ي دجانيبەكا ۆ زولوتۋيۋ وردۋ سەزجاليس ۋچەنىە يز منوگيح ستران.

سترويليس منوگوچيسلەننىە مەدرەسە، ۆ كوتورىح پرەپوداۆالوس نە تولكو بوگوسلوۆيە، نو تاكجە ماتەماتيكا، مەديتسينا ي درۋگيە ناۋكي.

پياتوە – كۋلتۋرا ديالوگا. ۆوزنيكنۋۆ كاك بولشوە يمپەرسكوە گوسۋدارستۆو ۆ ساموم تسەنترە ەۆرازي، زولوتايا وردا س ساموگو ناچالا وبەدينيلا پود سوبوي نارودى، وتليچاۆشيەسيا يازىكوم، ۆەروي ي تراديتسيامي.

يح سوسۋششەستۆوۆانيە نا پروتياجەني دۆۋح ستولەتي ياۆيلو سوبوي رەدچايشي دليا سرەدنەۆەكوۆيا پريمەر كۋلتۋرى ديالوگا، ۆزايمنوگو وبوگاششەنيا ي ۋۆاجەنيا ك ينومۋ.

يمەننو ەتوت وردىنسكي پرينتسيپ ۆوپلوششەن ۆ كازاحستانسكوي مودەلي رەگۋليروۆانيا مەجەتنيچەسكوگو ي مەجكونفەسسيونالنوگو ۆزايمودەيستۆيا، پوستروەنيا ەدينوي گراجدانسكوي ناتسي، ۆ كوتوروي ەدينستۆو نە توجدەستۆەننو ەدينووبرازيۋ.

شەستوە – كۋلتۋرا مەجدۋنارودنوي مەدياتسي.

زولوتايا وردا ۆىستۋپالا موستوم مەجدۋ ۆوستوكوم ي زاپادوم، راسپولاگاياس نا سەۆەرنوم مارشرۋتە ۆەليكوگو شەلكوۆوگو پۋتي، ي وبەسپەچيۆايا مەجتسيۆيليزاتسيوننىي ديالوگ ۆ ساموم شيروكوم سمىسلە سلوۆا – وبمەن نە تولكو ماتەريالنىمي تسەننوستيامي، نو تاكجە يدەيامي ي يننوۆاتسيامي.

وبراششاياس ك يستوري، يمەننو ۆ پوليتيكە زولوتوي وردى مى ۆيديم پرووبراز پروەكتا «بولشوي ەۆرازي»، پرەزەنتوۆاننوگو پەرۆىم پرەزيدەنتوم كازاحستانا – ەلباسى س تريبۋنى گەناسسامبلەي وون.

سەدموە – تسەننوست چەلوۆەچەسكوي ليچنوستي.

نەسموتريا نا جەستكي پرينتسيپ تسەنتراليزما ۆ گوسۋپراۆلەني، زولوتايا وردا نيكوگدا نە بىلا كلاسسيچەسكوي «ۆوستوچنوي دەسپوتيەي».

تسەمەنت وبششەستۆا سوستاۆليال نە ستراح پەرەد ۆسەسيلنوي ۆلاستيۋ، ا تا نەزريمايا دۋحوۆنايا سۋبستانتسيا، كوتورايا پو-كازاحسكي نازىۆاەتسيا «يماندىلىق».

يمەننو يماندىلىق، ۆەچنىە دۋحوۆنىە تسەننوستي، ا نە «سوتسيالنىە رەيتينگي»، پو سەي دەن ياۆليايۋتسيا تەم فۋندامەنتوم سوتسيالنوي وتۆەتستۆەننوستي، نا كوتوروم دەرجيتسيا ناشە وبششەستۆو.

*****

ۇلىق ۇلىس فەنومەنىن جەتە تۇسىنبەيىنشە، ءبىز بۇگىنىمىزدى تولىققاندى پايىمداي المايمىز.

بۇل ىستە، قۇرمەتتى ارىپتەستەر، سىزدەردىڭ الاتىن ورىندارىڭىز ەرەكشە.

التىن وردا تاريحىن كەڭ كولەمدە ءارى كەشەندى تۇردە زەرتتەۋ قازاقستانداعى گۋمانيتارلىق ويدىڭ وركەندەۋىنە تىڭ سەرپىن بەرەدى دەپ سەنەمىن.

كونفەرەنتسيا جۇمىسى جەمىستى ءارى ناتيجەلى بولسىن!

بارشاڭىزعا تابىس تىلەيمىن!

راحمەت!

پىكىرلەر