ادام اعزاسىنىڭ ەڭ ماڭىزدى بولىگىنىڭ ءبىرى - يممۋندىق جۇيە. يمۋندىق جۇيەنىڭ السىرەۋ بارىسىندا، ادام اعزاسى ءتۇرلى ۆيرۋستاردى وزىنە جۇقتىرىپ الۋى ابدەن مۇمكىن.تەك ءتىرى ورگانيزمدەردە جاسۋشاسىز تىرشىلىك ەتەتىن ۆيرۋستار ميكروسكوپپەن 300 مىڭ ەسە ۇلكەيتىپ قاراعاندا، پىشىنى تاياقشا ءتارىزدى، ءجىپ ءتارىزدى نەمەسە ءىشى قۋىس تسيليندر ءپىشىندى بولاتىنى دالەلدەنگەن. ءار زاماندا ۆيرۋستاردىڭ ءورشۋى ءتۇرلى ەپيدەميالوگيالىق جولدارمەن تارالعان.
ادامزات بالاسىنىڭ تاريحىندا جاھاندى جايپاعان ەڭ العاشقى ەپيدەميالاردىڭ ءبىرى XIX - XX عاسىرلاردا پايدا بولدى. ەۋروپا حالقىنىڭ جارتىسىن جەر قويناۋىنا تاپسىرعان، ءبىرىنشى وبا ۆيزانتيا يمپەراتورى يۋستينيان كەزىندە بولسا،1361 جىلى ەكىنشى وبا «قارا ءولىم» اتاۋىمەن بەلگىلى بولدى. ۆيرۋستىڭ شىعۋ سەبەپتەرى: ورتا ازيانىӊ شولەيت جەرلەرىندە باستالىپ، ۇلى جىبەك جولىمەن قىرىمعا 1343 جىلى جەتكەن. قىرىمنان ەۋروپاعا ساۋدا كەمەلەرىنىڭ ەگەۋقۇيرىقتارمەن بىرگە، دالىرەك ايتساق ەگەۋقۇيرىقتىӊ ۇستىندەگى شىعىس بۇرگەلەرىمەن بىرگە ەۋروپانىӊ جاعالاۋلارىندا تاراعان. عالىمدار وبادان قايتىس بولعان ادامداردىӊ دنق–سىن زەرتتەۋ بارىسىندا، اۋرۋدىӊ قوزدىرعىشى «Yersinia Pestis» باكتەرياسىن انىقتادى. وبا ىندەتىنىڭ سالدارىنان، ەۋروپادا 100 ملنعا جۋىق ادام قايتىس بولعان.سول جىلدارى حالىقتى وڭالتۋ ءۇشىن 150 جىلداي استام ۋاقىتتى قاجەت ەتتى. ال ءۇشىنشى وبا 1369 جىلى بولدى.
1918 جىلدارى «The يسپان» دەگەن اتپەن تاراعان تۇماۋ پاندەمياسى پايدا بولدى.ونىڭ قوزدىرعىش H1N1 ۆيرۋسى دەپ اتالدى. 1920 جىلى ۆيرۋستىق تۇماۋ اقپان ايىنىن باستاپ، ءساۋىر ايىنا دەيىن سوزىلدى. ءتورت تولقىنمەن قايتالانىپ وتىرعان ۆيرۋس 500 ميلليون ادامعا جۇعىپ، 17 ميلليوننان 50 ميلليونعا دەيىن ادام ىندەت ەسەبىنەن قايتىس بولدى. ەكىنشى تولقىن تامىزدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا باستالدى.
بوستون جانە فريتاۋن، سەررا-لەونە، جەرلەرىنەن باستاپ، بولجام بويىنشا امەريكاندىق اسكەرلەرمەن نەمەسە فرانتسۋز اسكەري-تەڭىز جاتتىعۋلارىنا شاقىرىلعان ادامدارمەن بىرگە كەلگەن دەگەن تىڭ دەرەكتەر بار.1919 جىلى قاڭتاردا يسپان تۇماۋىنىڭ ءۇشىنشى تولقىنى اۆستراليادا باستالدى. وندا تەڭىز كارانتينى جويىلعاننان كەيىن 12000 ادام قازا تاپتى. سودان كەيىن ىندەت لەزدە ەۋروپا مەن امەريكا قۇراما شتاتتارى ارقىلى تەز تارالدى.ءۇشىنشى تولقىندى ۆيرۋس 1919 جىلدىڭ كوكتەم جانە ماۋسىم ايلارىنا دەيىن سوزىلدى. 1920 جىلدىڭ كوكتەمىندە ءتورتىنشى تولقىن وقشاۋلانعان جەرلەردە، نيۋ-يوركتە، شۆەيتساريا، سكانديناۆيا جانە كەيبىر وڭتۇستىك امەريكا ايماقتارىنا تارالدى. نيۋ-يورك قالاسىندا 1919 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان 1920 جىلدىڭ ساۋىرىنە دەيىن، العاشقى تولقىنىنان ەكى ەسە كوپ بولىپ، 6374 ادامدى قىرىپ جىبەردى. بۇل ادامزات تاريحىنداعى ەڭ قاۋىپتى پاندەميالاردىڭ بىرى بولدى.
2009 جىلدىڭ كوكتەمىندە اقش-تا ا / Hh1N1 دەپ اتالاتىن، شوشقا تۇماۋى بەلگىسى بايقالدى. بۇل ءجىتى جوعارى جۇقتىرۋ قاۋپى بار شوشقالاردىڭ رەسپيراتورلىق اۋرۋى، وعان شوشقا تۇماۋىنىڭ ا ۆيرۋستارىنىڭ ءبىر ءتۇرى سەبەپ بولادى. جۇعۋ سالدارى شوشقا ەت ونىمدەرىنىڭ 160˚F/70˚گرادۋسقا دەيىن دۇرىس قايناماۋىنان. شوشقا تۇماۋىنا العاش شالدىققان، 2009 جىلدىڭ 23 ساۋىرىندە مەكسيكادان كەلگەن كىشكەنتاي ءسابي راستالدى. ال ءسابي 27-ءساۋىر كۇنى اۋرۋدى كوتەرە الماي، تەحاس قالاسىندا كوز جۇمدى. 2010 جىلدىڭ 11 قاڭتارىنداعى جاعداي بويىنشا، الەمدە كەم دەگەندە 554,000 ادام ۆيرۋسقا شالدىققان. ال اقش-تا كەم دەگەندە 12 469 ادام ءولىمى ۆيرۋسقا بايلانىستى باقيلىق بولعان. 2016 جىلعى دەرەك بويىنشا قازاقستانعا كورشىلەس مەملەكەتتەردە پايدا بولعان شوشقا تۇماۋى ۋكراينا مەملەكەتىندە 83 ادام، رەسەيدە 27, ارمەنيادا 18 ادامنىڭ جانىن اتالمىش ۆيرۋس جالماعانعا ۇقسايدى.
XXI عاسىردىڭ اتاۋلى تاريحي كەزەڭىنىڭ ىشىنە كىرگەن ىندەتتىڭ ءبىرى Covid-19 بولدى. بارشا الەمگە تەز تارالىپ، ءدۇيىم جۇرتتى ءۇي قاماققا قاماعان بۇل ىندەت 2019 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ ورتاسىندا ورتالىق قىتاي مەملەكەتىنىڭ ۋحان قالاسىنان تارادى. دەرەكتەر بويىنشا، جانۋار مەن تەڭىز ونىمدەرىنەن ساۋدا –ساتتىق بازارىنىڭ تۇرعىندارى تۇسىنىكسىز پنەۆمونياعا شالدىققانىنان انىقتالدى. عالىمداردىڭ ميكروسكوپپەن قاراعان بولجامى بويىنشا ۆيرۋس كارونا ياعني، (تاجگە) ۇقساس بولعاندىقتان "كوروناۆيرۋس" دەپ اتادى. ەستەرىڭىزگە سالا كەتسەك، قىتايدان تىس العاشقى جاعداي 2020 جىلدىڭ 13 قاڭتارى بەلگىلى بولدى. 8 قاڭتار كۇنى ۋحاننان بانگكوكقا تايلاند قالاسىنا ۇشىپ كەلگەن 61 جاسار ايەلدەن انىقتالعان ەدى. ال قازىرگى تاڭداعى كوروناۆيرۋس ىندەتىنىڭ ستاتيستيكاسى الەم بويىنشا، ونىڭ ىشىندە جۇقتىرعانداردىڭ سانى 1 432 686 ادامعا جەتتىپ وتىر. قازىرگى احۋال بويىنشا ىندەتتى ەمدەۋ بارىسىندا، ءۇندىستان مەملەكەتىندە كوروناۆيرۋستان كەيىن "قارا زەڭ" دەرتى پايدا بولدى. كوۆيدتى ەمدەۋدە قولدىنىلعان پرەپاراتتاردىڭ سەبەبىنەن بولعان، مۋكورميكوز دەرتى مۇرىن مەن تاڭدايداعى ينۆازيالىق شىرىك، ونىڭ اسەرىنەن اۋىرسىنۋ، قالتىراۋ بەلگىلەرى انىقتالدى.
باتيس ماليكقىزى
