الاش پۋبليتسيستيكاسى كوتەرگەن ءدىن ماسەلەسى جانە ونىڭ شەشۋ جولدارى

الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «الاش وردا»: ۇلتتىق يدەيا جانە ءدىن ماسەلەلەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسىنا PhD دوكتورانت الما سايلاۋقىزىنىڭ ۇسىنعان ماتەريالىن  جاريالاپ وتىرمىز. ءتۇيىن ءسوز: الاش پۋبليتسيستيكاسى، الاش كوسەمسوزى، ءدىن،  قازاق قوعامى،  باقسىلار، شوقىندىرۋ، راديكاليزم، ءدىني ماسەلەلەر. الاش قايراتكەرلەرى قوعامدى الاڭداتقان، ونىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرگەن سان سالالى ماسەلەلەردى ەل نازارىنا شىعارىپ، كوسەمسوز كۇشىمەن تالقىلاپ، قوعامدىق سانانىڭ وڭ وزگەرىستەردى باسىنان وتكەرگەنىن قالادى. جەر، ءتىل، مادەنيەت، ءبىلىم، مەديتسينا پروبلەمالارىمەن قوسا، رۋحاني تۇلەۋ مەن جاڭعىرۋدىڭ سەبەپشىسى – ءدىني تانىم ماسەلەسى دە وزەكتىلەر قاتارىندا ەدى. الاش كوسەمسوز شەبەرلەرىن ءدىن ماسەلەسى نەگە الاڭداتتى؟ بۇگىنگى كۇندەگى جۋرناليستەردىڭ، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ دە ءجيى كوتەرەتىن تۇيىتكىلىنە اينالىپ وتىرعان ءدىني سەنىم دەگەنىمىز جالپى نەدەن تۇرادى؟ بۇل تۋراسىندا س.ي.وجەگوۆ ءوز سوزدىگىندە: «قۇدىرەتتى كۇشكە (ارۋاققا، قۇدايعا) يلاناتىن قوعامدىق تۇسىنىك فورماسىنىڭ ءبىر ءتۇرى» دەپ تۇسىندىرcە، وكسفورد سوزدىگىندە: «قۇدىرەتتى باسقارۋ كۇشىنە، قۇدايعا نەمەسە قۇدايلارعا دەگەن سەنىم» دەلىنگەن. [1] ءدىن – ادامزات تاريحىنىڭ اينىماس ءبىر بولىگى، سەنىم فورمالارى وزگەرگەنىمەن، ءمانى ءبىر – يلانۋ، سەنۋ. ادامزات تاريحىندا ءدىننىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە، سالىستىرمالى تۇردە ادامنىڭ دىنگە مويىنسۇنۋى - وتتى يگەرۋ، دوڭگەلەك ويلاپ تابۋىمەن تەڭ ۇلكەن جەتىستىگى دەپ قاراستىرۋعا بولادى. [2] الايدا كەڭەس كەزىندە ءدىنسىز قوعامدى دارىپتەگەن جۇيە قۇدايعا دەگەن سەزىمدى كۇرت تىيۋعا شاقىرىپ، يماندىلىقتان ادا، قاتىگەز قوعام تۋىنداتسا، تاۋەلسىزدىك العان سوڭ الەۋمەت قۇدايسىزدىقتان قۇتىلىپ، اتا-بابا دىنىمەن قايتا قاۋىشقانىمەن، ونىڭ ۇزاق جىلدار سانادا بولماعانىن پايدالانعان سىرتقى كۇشتەر ءوز قاتارىنا تارتۋعا كىرىسىپ، ەلدەگى ءدىني سەنىمگە قاتىستى بوس كەڭىستىك پەن  ەركىندىكتى پايدالانىپ، ءتۇرلى ءدىني اعىمدار حالىقتىڭ وي-ساناسىنا ەنتەلەي كىرىپ، ۇلتتىق مەنتاليتەتتى بۇرمالاپ جاتقان جايى بار. «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىندا دىنگە قاتىستى ساياسات قالاي كورىنىس تاپقان ەدى؟ باعدارلامانىڭ ءدىن ءىسى دەپ اتالاتىن ءتورتىنشى بولىمىندە: «ءدىن ءىسى مەملەكەت ىسىنەن ايىرۋلى بولۋ. كىرۋ – شىعۋ جاعىنان بوستاندىق. مۋفتيلىك قازاقتا ءوز الدىندا بولۋ. نەكە، تالاق، جانازا، بالاعا ات قويۋ سياقتى ىستەر مولدادا بولۋ، جەسىر داۋى سوتتا قارالۋ» دەلىنگەن بولاتىن. [3]  ياعني، ءدىني سەنىمگە ەركىندىك بەرە وتىرىپ، ونىڭ قوعامداعى رەتتەۋشىلىك فۋنكتسياسىنا مەملەكەتتىڭ قۇزىرەتىن كۇشەيتىپ، سول ارقىلى زايىرلى قوعامعا ۇمتىلۋ ماقسات بولعان. تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، اتا زاڭىمىزعا وسىعان ۇقساس باپتاردى جاڭعىرتىپ ەنگىزدىك. حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق ەلىنىڭ وركەندەۋى جولىندا ءدىننىڭ الاتىن ورنى تۋرالى الاش زيالىلارىنىڭ  اراسىندا ەكى جاقتى كوزقاراس قالىپتاستى. «ايقاپ» جۋرنالىندا: «ەگەر قازاق مەملەكەتى قۇرىلاتىن بولسا، يسلام ءدىنىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا، ياعني «شاريعاتقا» نەگىزدەلۋ كەرەك» دەگەن پىكىر باسىمدىق تانىتسا، «قازاق» گازەتىن شىعارۋشىلار قازاق مەملەكەتىن ەۋروپالىق  جۇيەمەن باسقارۋ كەرەك دەگەن پىكىردە بولدى. سويتە تۇرا، ولار اتا ءدىنىمىز – يسلامدى، سالت-ءداستۇرىمىزدى حالىقتىڭ ماڭىزدى رۋحاني قۇندىلىعى رەتىندە كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋدى ۇستانعان. [4, 3-ب.] سول زامانداعى الاش كوسەمسوزىن، مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىن پاراقتاپ وتىرساق، وسى ەكى يدەيا حالىق اراسىندا قوعامدىق پىكىردى تۋعىزعانىن باعامداي الامىز. قازاق ەلىندە مۇسىلماندىقتىڭ وركەندەۋىنە ۇلەس قوسقان، سول ماقساتتا مەرزىمدى باسپاسوزدە تۇراقتى تۇردە ماقالا جازىپ تۇرعان ازاماتتار الاش قوزعالىسى قايراتكەرلەرىنىڭ اراسىنان دا كوپتەپ تابىلدى. ولاردىڭ ىشىندە الاش قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى، تۇڭعىش قازاق ءمۇفتيى عۇمار قاراش، ءدىن تاقىرىبىندا ءونىمدى قالام تەربەگەن ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى، ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەي، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، شاھماردان ءالجانۇلى، جيھانشا سەيدالين، ايماقتىق ءدىني احۋال تۋرالى تۇراقتى جازىپ وتىرعان جۋرناليست مۇحامەدسالىم كاشىموۆ، دوسان امانشين، سونىمەن قاتار، «ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» دەگەن ۇستانىمدى ۇران ەتىپ، زامانمەن ۇندەسپەيتىن شاريعات زاڭدارى تۋرالى باتىل ءسوز قوزعاعان قاراوتكەلدىك ماقىش قالتايۇلى مەن سابىرجان القورماشى، مۇعالىم ءفايسىلراحمان جيھاندارۇلى، ءدىني-اعارتۋشىلىق ماقالالار جازعان ا.ءجۇسىپۇلى، ەرجان قۇلاقبايۇلى،  عالالدين مامىكۇلى جانە تاعى باسقالار بار ەدى. مۇسىلمان قۇرىلتايلارى جۇمىسىنا قاتىسقان الاشتىقتار «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىنا ءدىن ماسەلەسىن جەكە تاراۋ رەتىندە ەنگىزدى. بۇلاي بولۋىنا نەگىزگى سەبەپ، جەر مەن ءتىل ماسەلەسى سياقتى، ءدىن ماسەلەسى دە ۇلت بىرلىگىنىڭ سيمۆولى ەدى. ال ونى حالىقتىڭ اۋىزبىرلىك قۇرالى رەتىندە پايدالانباسا، الاۋىزدىققا قىزمەت ەتۋى ىقتيمال بولاتىن. الاش كوسەمسوزى كورىنىس تاپقان قاي ءباسپاسوزدى پاراقتاپ كورسەك تە، ۇلت زيالىلارىنىڭ بارلىعى دا ۇلتىمىز رۋحاني كەمەل، يمانى بەرىك بولۋى ءۇشىن ءدىننىڭ ماڭىزىن تەرەڭ تۇسىنگەنىن اڭعارامىز. ءدىنسىز قوعامنىڭ الدى قاراڭعى ەكەنىن تۇسىنگەن ولاردىڭ كوبى ءاليحان بوكەيحاننىڭ «ءدىني ءفاناتيزمنىڭ الدى – ور» دەگەن  ورىندى ۋاجىمەن دە كەلىسەتىن. بۇل تۋرالى «الاشوردا» دەرەكتى ءفيلمى ستسەناريىنىڭ اۆتورى جۋرناليست، بولات ءمۇرسالىم: «سۇلتانماحمۇت توراي­عىروۆتىڭ، م.دۋلاتۇلىنىڭ جازۋىنشا، ءاليحان تۇركىستان حالىقتارىنىڭ اسىرەدىن­شىل­دىگىن، عىلىم-بىلىمگە ۇمتىلمايتىندىعىن مىسالعا كەلتىرىپ، «السىزبەن وداق بولۋ ارقىلى جاس قازاق اۆتونومياسىن قۇرتىپ الامىز» دەپ قاۋىپتەنگەن» دەپ وي تۇيەدى. [5]  الاش ليدەرىنىڭ وسى ءبىر  الاڭداۋشىلىعى بەكەردەن بەكەر ەمەس ەدى.  ۆولتەر ايتقانداي، «ەڭ ۇلكەن داۋ-دامايلاردىڭ ءوزىنىڭ ءدىني فاناتيزمگە قاراعاندا قاۋپى ازىراق»، دەگەن تۇجىرىم ءدال بۇگىنگى قوعام ماسەلەسىن سيپاتتايتىنداي. ۇلت اعارتۋشىسى احمەت بايتۇرسىنۇلى «قازاق» گازەتىندە جاريالانعان «باستاۋىش مەكتەپ» دەگەن ماقالاسىندا: «حۇكىمەتكە كەرەگى مەملەكەتتەگى جۇرتتىڭ ءبارى ءبىر تىلدە، ءبىر دىندە، ءبىر جازۋدا بولۋ، ءار حالىققا كەرەگى – ءوز ءدىنى، ءتىلى، جازۋى ساقتالۋ. سولاي بولعان سوڭ، باستاۋىش مەكتەپ اۋەلى، ميسسونەرلىك پىكىردەن، پوليتيكادان الىس بولارعا كەرەك... قازاق دىنگە ناشار كۇيدە وتكەن، ەندى قازاقتى باسقا دىنگە اۋدارامىن دەۋ – قۇر اۋرەشىلىك»، دەپ تۇيەدى. ال وسى گازەتتىڭ 1914 جىلعى 46-سانىندا جارىق كورگەن «جەر جۇمىسىنا ءدىن جۇمىسىن قىستىرمالاۋ» اتتى ماقالاسىندا ورىس ميسسونەرلەرىنىڭ ارباۋىمەن «قۇرىققا» ىلىككەن، شوقىنعان قازاقتار جايلى مىناداي مالىمەت كەلتىرەدى: «التاي ءھام قازاق ميسسيونەرلەرىنىڭ  1893 جىلعى وتچەتىندا ايتادى: 1893 جىلى قازاقتان شوقىنعان ەركەك-ايەلى بار 69 كىسى. حريستيان ءدىنىن وڭاي قابىل ەتكىشتەر –  جارلىلار، قالىڭ قازاقتىڭ ىشىنەن شىعىپ، قالالارعا كەلىپ مالايلىققا جالدانعاندار. بۇلار بىرتە-بىرتە ورىس ءتىلىن ءبىلىپ، ورىستىڭ عۇرپىمەن، دىنىمەن تانىسادى. سونان سوڭ حريستيان دىنىنە يكەمدەپ بۇرمالاۋشى اۋەل باستان قوجالارى بولادى». وسىلايشا، احمەت بايتۇرسىنۇلى حالىققا ىشتەن ىرىتكەن ىندەتتى اشىق ايتىپ، ساقتىق شارالارىن جاساۋ كەرەك ەكەنىن ەسكەرتەدى. قازاقتى شەتىنەن شوقىندىرۋعا نيەتتى يمپەرياليستىك بيلىكتىڭ وسىعان مۇددەلى بولىپ وتىرعانىن بىلايشا نەگىزدەيدى: «قازاقتى وتىرىقشى قىلعاندا حريستيان ءدىنىنىڭ تۇبىندە قابىل ەتەرلىك جاعى دا كوزدەلسىن» دەگەن سەنات جيىلىسى ۇناتىپ، جەر ءمينيسترى قابىلداعان  ءبىر ءىستى وتكەن نومىردە «ۋاقىت» گازەتاسىنان كوشىرىپ باستىق. وندا سەنات ماقسۇتى تابىلۋى ءۇشىن اۋەلى قازاقتار مەن مۇجىقتاردى بىرىكتىرە وتىرعىزۋ كەرەك. ەكىنشى، قازاق سانى ورىس سانىنىڭ جارتىسىنان اسپاسقا كەرەك. سولاي ەتسە، ورىستاردىڭ قازاقتاردان سانى باسىم بولماق.  سانى باسىم بولسا، ورىستاردىڭ ءسوزى دە، تىرشىلىك ءىسى دە باسىم بولىپ،  قازاقتار حريستيان دىنىنە كوشپەك دەلىنگەن». [4, 4 -ب.] مىنە، وسى دەرەكتەردىڭ وزىنەن-اق پەرەسەلەندەر ارقىلى جەرىنەن ايرىلعان قازاق كوپ ۇزاماي ولاردىڭ باسىمدىعىنا مويىنسۇنىپ، ءدىنى مەن تىلىنەن دە ايرىلۋعا ءتيىس بولعانىنا كوز جەتكىزە الامىز. بۇل جەردە ويىمىزعا پول انري گولباحتىڭ مىنا ءسوزى ورالادى: «حالىقتىڭ قاي ءدىندى تاڭداۋىن سول ەلدىڭ ءامىرشىسى شەشەدى. ەل باسشىسى قانداي ءدىن ۇستانسا، ونىڭ قاراماعىنداعى حالىق تا سول ءدىندى ۇستانادى. شىنايى قۇداي – سول ءامىرشى باعىنعان قۇداي. وسىلايشا، ەلدىڭ ءامىرشىسىنىڭ تاڭداۋى قۇدايدىڭ تاڭداۋى بولىپ شىعا كەلەدى». ەكىنشىدەن، ءدىنىن ايىرباستاۋعا بەيىم تۇراتىندار الەۋمەتتىك جاعىنان از قامتىلعاندار بولىپ كەلەتىن ءۇردىس تاريحىمىزدا بۇرىن كەزدەسكەن بولىپ تۇر. ول كەزەڭدە الەۋمەتتىك جانە ساياسي جاعدايدى ءوز پايداسىنا ءتيىمدى پايدالانعان وتارلىق ۇكىمەت وسىلايشا ءبىر ۇلتتى ءدىني سەنىمىنە قاراي جىلىكتەگىسى كەلگەن. ال قازىرگى قوعامداعى  دىني جاعداياتتىڭ الەۋمەتتىك ءتۇبىرى قانداي؟ ول بىرىكتىرۋشى فاكتوردان اجىراتۋشى فاكتورعا اينالىپ بارا جاتقان جوق پا؟ وسىنداي زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. ءدىني الەۋمەتتانۋ  سالاسىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ العىشارتتارى فرانتسۋز اعارتۋشىلىعى داۋىرىندە (XVIIIع.) قالاندى. ءدىنتانۋدا ءدىن مەن قوعامنىڭ اراقاتىناسىنا باعا بەرۋدىڭ ەكى: اجىراتۋشى جانە بىرىكتىرۋشى ءتاسىلى قالىپتاسقان. اجىراتۋشى ءتاسىلدىڭ جاقتاستارى نانىم-سەنىمدەر جۇيەسى مەن سوتسيۋمنىڭ ءپرينتسيپتى ايىرماشىلىقتارىن نەگىزگە الادى. ولار ءۇشىن ءدىن باستاپقىدا الەۋمەتتىك نارسە ەمەس. ول ترانستسەندەنتتى (ياعني، و دۇنيەلىك), سوندىقتان ونى تانىپ ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. ال قوعام بولسا تولىقتاي «وسى دۇنيەلىك» جانە وسىعان وراي تانىلىپ بىلىنەدى. ءدىننىڭ جەكەلەگەن جاقتارى عانا – ءدىني ۇيىمدار، مەكەمەلەر، قاۋىمدار جانە ت.ب. – الەۋمەتتىك بولىپ تابىلادى. بىرىكتىرۋشى تاسىلگە كەلەتىن بولساق، ول ءدىن مەن قوعامنىڭ اراسىنا وتە المايتىنداي ءبولۋ سىزىعىن جۇرگىزبەيدى. [6] الاش پۋبليتسيستيكاسىنداعى دىنگە بايلانىستى ماسەلەلەردى ساراپتاي وتىرىپ، الاش قايراتكەرلەرى ءدىننىڭ بىرىكتىرۋشى، ۇلتتى ۇيىستىرۋشى قىزمەتىن كۇشەيتكىسى كەلگەنىن، ال الاۋىزدىق تۋدىراتىن سەبەپتەردەن ارىلۋ ءۇشىن، ونىڭ كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنا وتىرىپ، تالقىلاۋدان تايسالماعانىن كورە الامىز. ءدىني ماسەلە بويىنشا الاش پۋبليتسيستەرى نەگىزىنەن مىنا تاقىرىپتاردى حالىق نازارىنا  كوتەرگەن دەۋگە نەگىز بار:

1. مەدرەسەدەگى مولدالاردىڭ دۇمشەلىگى

«مولدا ۇرعان ەر توزاقتا كۇيمەيدى» دەگەن جالعان جەلەۋمەن، جاس بالانى قاجەتتى-قاجەتسىز تاياقپەن ۇرا-ۇرا، ونى جالتاق، قورقاق، وتىرىكشى ەتىپ جىبەرەتىنىن اشىنا جازعان ماقالالار ەل بولاشاعى بولىپ سانالعان قازاق جاستارىن دۇمشە مولدالاردان اراشالاعىسى كەلدى.  «وقىتقان مولدالاردىڭ ايتقان ءسوزى: «بالا تاياق جەمەسە، ساباق بىلمەيدى». ءبىزدىڭ مەكتەپتە مولدالاردىڭ قىلاتۇعىنى وسى»، دەلىنگەن «تۇركىستان ءۋالاياتى» گازەتىندە. [4,15-ب.] ال «دالا ءۋالاياتىنا» جاريالانعان «قازاقتار وزدەرىنىڭ بالالارىن قالايشا وقىتاتىندىعى تۋرالى» اتتى ماقالادا «مولدا جۇگىنىپ وتىرىپ، قولىنا تاياعىن الىپ ايقاي سالىپ،  داۋىستاپ وقىماعان بالالاردى دالدەپ تۇرىپ سالىپ قالادى. بايعۇس بالالار قانشا ازاپ، قانشا قورلىق كورەدى. بۇلار وقىمايدى، ازاپ تارتادى»، دەپ  اۆتور ۇلكەن پروبلەماعا وقىرماننىڭ نازارىن اۋدارتۋعا تىرىسادى.

2. ءدىني جورالعى جاساۋ تارتىپتەرى

بۇل تاقىرىپ اياسىندا قاجىلىققا بارۋ، cاداقا بەرۋ  جانە ت.ب. ءدىني ءتارتىپ، ءجون-جورالعىلار تۋرالى اقپاراتتىق-تانىمدىق سيپاتتاعى ماتەريالدار جاريالانعان. مىسالى، «ورىس جۇرتىنا قاراعان مۇسىلماندارعا مەككەگە بارۋعا بيلەت بەرۋ تاقىرىبى» اتتى ماقالا «تۇركىستان ءۋالاياتى» گازەتىندە جاريالانسا، [4, 7-ب.] «ايقاپ» جۋرنالىندا «مۇسىلماندار تىرشىلىگىنە ءتيىستى ماسەلەلەر» دەگەن ماقالاسىندا ەرجان قۇلاقبايۇلى ءدىني ەرەجەلەرگە توقتالىپ، ونىڭ تۇرمىستاعى مانىنە قاتىستى حالىقتىڭ ساۋاتى مەن ساناسىن كوتەرگىسى كەلەدى.

3. كەي مولدالاردىڭ يماندىلىققا جات ارەكەتتەرىن تالداپ كورسەتۋ

بۇل تاقىرىپتى باتىلى جەتكەن عانا كوتەرە العان دەۋگە نەگىز بار. ال الاش كوسەمسوزىنىڭ كەمەلىنە جەتكەن جۋرناليست ازاماتتارى ونى سىننىڭ تەزىنە الىپ، ۋىتتى تىلمەن سىناي جازباسىنا امالى بولمايدى. ماسەلەن، «تۇركىستان ءۋالاياتى» گازەتىنە شىققان «قوجا تاقىرىبى» ماقالاسى، «ايقاپ» جۋرنالىنا شىققان «كوكشەتاۋدا كورگەندەرىم» ماقالاسى وسىنىڭ دالەلەلى. [4, 9-ب.، 64-ب.، 83-ب.] مۇعالىم سارسەكەەۆ دەگەن اۆتور «الاشتىڭ ازاماتتارىنا دەگەن ماقالادا: «بىزدەن باسقا ورنىقتى ەلدەردىڭ كوزى اشىق، عاقىلى تولىق، جومارت بايلارى ءار جەرگە مەدرەسە، مەكتەپ سالدىرىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ قايىر-ساداقالارىمىز ەل ارالاعان قىزىلباستاردىڭ، وتىرىك قوجالاردىڭ، وتىرىك سەيىتتەردىڭ تاماقتارىن اسىراۋعا جۇمسالىپ ءجۇردى» دەسە، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى «قازاق» گازەتىندە: «بەيشارا، مومىن قازاق اۋليەنىڭ اتىن اتاپ، مىڭ ءتۇرلى تىلەنشى قوجالارعا جەم بولىپ تۇرعان جايى بار. تۇركىستان قوجالارىنىڭ زيراتتى تۇزەتەتىن ويى جوق. زيراتقا كەلگەندەردى ەرىكتى-ەرىكسىز تالاۋدان باسقا كاسىبى جوق»، دەيدى «وقشاۋ ءسوز. حازىرەت سۇلتان» اتتى ماقالاسىندا. [4, 97-ب.] «وسىنداي قۇداي سۇيگەن شىن عالىمداردى حاقيى عالىم ەمەس دەپ قارا حالىقتى وتىرىكپەنەن بۇرمالاپ الداۋدىڭ تۇبىندە وبالى كىمگە بولار ەكەن؟ ونىڭ وبالى حاقيقاتتى ءبىلىپ وتىرىپ، ءوزىنىڭ ءناپسىسى ءۇشىن جاسىرىپ قويعان مولدەكەڭدەرگە بولاتىندىعى»، دەلىنگەن «ايقاپ» جۋرنالىندا جاريالانعان ماقالادا. [4, 67-ب.]

4. جاعدايى ناشار وتباسىلار مەن جەتىم بالالاردى شوقىندىرۋ ماسەلەسى

 «وقىتۋ حاقىندا شاريعات نە ايتادى؟» اتتى ماقالادا ا. ءجۇسىپۇلى: «ەڭ اۋەلى بالالارعا جاقسى ەتىپ ءوز ءدىنىن تانىتارعا كەرەك. سونان سوڭ ورىسشا وقۋعا بەرۋدەن قايشاسقا كەرەك» دەسە،  [4, 80-ب.] «قازاق تۇركىلەرىندە ۇيلەنۋ» ماقالاسىندا:  [4, 82-ب.] «قازاق كەدەي بولسا، ورىسقا مالاي بولادى، ورىسقا مالاي بولسا، شوقىنادى، دەپ ۋايىمدايدى، ءھام كەدەي بولماس ءۇشىن جالعىز شارا كوشپەلى مال باعۋ دەسەدى». ەكى  ماقالا دا «ايقاپتا» 1914 جىلى جارىق كورگەن.

5. ءدىني تەرميندەرگە ەلىكتەپ، ءتىل بۇزىپ جاتقاندارعا ءتىل جاناشىرلارىنىڭ ءۋاجى

«مازكور لارني فيل جۇملا بىلسەك، وزىمىزگە ءھام حالقىمىزعا دا پايدا تيگىزۋگە مىنا سەبەپتى بولارمىز. بولىسناي ول بيلىك نە اتاقتان ساناساق، عاداتلى. فھيممەنەن پاكىر ايتىپ قاراعاندا،  ءبىلىمدى، عىلىمدى بولعانىمىز بەك كەرەك»، دەلىنگەن «دالا ءۋالاياتىندا» جاريالانعان  «تۇرمىس جايىندا بولعان حابارلار» ماقالاسىندا. [4, 19-ب.] بايقاپ وتىرعانىمىزداي، سويلەمنىڭ كوپ ءسوزىن، تيىسىنشە ماعىناسىن ءتۇسىنۋ تىم اۋىر. وسىعان قاتىستى سول زامانداردا قىزۋ تالقىلاۋلار ءجۇرىپ، ءدىني تەرميندەرمەن تۋعان ءتىلدى لايلاي بەرۋگە بولمايتىنىن احمەت بايتۇرسىنۇلى، مۇحامەتجان تىنىشباي باستاعان ءتىل جاناشىرلارى ءوز ماقالالارىنا ارقاۋ ەتىپ ۇستانادى. بۇل وكىنىشكە قاراي، بۇگىنگى اسىرەدىنشىلدەردىڭ دە پروبلەماسى بولىپ تۇر، ارابتىڭ سوزدەرىن سول كۇيى ايتىپ، قازاقشا بالاماسىن قولدانۋدان تارتىنشاقتاۋى جالاڭ ەلىكتەۋشىلىكتىڭ ءبىر كورىنىسى بولسا كەرەك.

6. قازاق قىزدارىنىڭ قۇقى

الاش كوسەمسوزىندە ەڭ وتكىر قوزعالعان تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى قازاق قىزدارىنىڭ قۇقى تاقىرىبى بولدى. ويتكەنى شاريعاتتى جامىلىپ، جاس قىزداردىڭ قۇقىن تاپتاۋ، ءبىلىم بەرمەي، وزىنەن تىم ۇلكەن شالدارعا تۇرمىسقا بەرۋ سول زاماننىڭ وزەكتى ماسەلەسى بولىپ تۇرعان ەدى.  سونىڭ مىسالى رەتىندە «ايقاپ» جۋرنالىندا جارىق كورگەن «قازاقتىڭ قۇدالىعىنداعى كەمشىلىكتەر» اتتى ماقالاسىندا شاھماردان ءالجانۇلى:  «ياكي ءبىردى-جارىم 13-14- كە كەلگەنشە بەرىلمەي وتىرعان قىزى بولسا، سول كەزدە بەيشارانىڭ ماڭدايىنىڭ سورىنا قاراي، ءبىر بايشىكەشتەۋ شالدىڭ قاتىنى ءولىپ قالسا، كەدەي ءماز-ءمايرام بولىپ قۋانىپ، الگى بەيباق شالعا مالعا ساتىپ، جاڭا پىسكەن الماسىن يتكە جەگىزىپ، ءوسىپ جەتىلىپ كەلە جاتقان بايشەشەگىنە زار قويىپ، سولدىرتىپ سۋالتادى، –  دەپ كۇيىنە كەلە، – حات تانىتىپ،  كامەلەتكە كەلتىرىپ، باليعاتقا تولتىرىپ، وڭ مەن سولىن، الدى مەن ارتىن بايقاعان  سوڭ، وزدەرىنىڭ ىقتيارى  بويىنشا دۇعاگوي اتا-انالارى قۇدا بولىپ، سونان سوڭ وسى كۇنگى كور-جەر، ونى-مۇنى عۇرىپتارىن ىستەپ، قىزىقتارىن كورە بەرسە، يگىلىكتىڭ ەرتە-كەشى بولمايدى» دەپ ۇسىنىسىن بىلدىرەدى. ال «قازاق قىزدارىنىڭ اتالارىنا» اتتى ماقالادا قازاق جۋرناليست قىزدارىنىڭ كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى ساقىپجامال تىلەۋبايقىزى بارشا زامانداس قۇربىلارىنىڭ اتىنان قازاق قاۋىمىنا بىلايشا ۇندەۋ تاستايدى: «قىمباتتى اتالار! ءبىز داعى سىزدەردىڭ ەر بالالارىڭىز سەكىلدى بالالارىڭىزبىز. ولار سياقتى بىزدەر دە ءبىلىمدى، ۇلگىلى بولىپ،  نادان بولماي، تاربيەلى بولساق، سىزدەرگە ابىرويلى بولماس پا ەدىك؟ ەر بالانى ارتىق كورىپ تاربيە قىلسىن دا، قىز بالانى كەم كورىپ، تاربيە قىلماسىن دەگەن شاريعات بار ما؟» دەي كەلە قازاق تۇرمىسقا ىقتيارىمەن شىعۋ، ءبىلىم الۋ سىندى قۇقىعىن سوزىنە ارقاۋ ەتەدى.

7. مەدرەسە اشۋ مەن ونىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى حاقىنداعى ماقالالار

الاش قايراتكەرلەرى زامان تالابىنا لايىق، حالىقتى ساۋاتتاندىرۋعا كومەكتەسەتىن، قاراپايىم حالىققا قولجەتىمدى مەدرەسەلەر كەرەك دەپ سانادى. كورشى تاتار، نوعايدا مىڭداپ سانالعان ولاردىڭ قازاق جەرىندە اسا كوپ ەمەسە ەكەنىنە، بار بولعاننىڭ وزىندە شىنايى ۇستاز بەن ەكىجۇزدى مولداسىماقتاردى اجىراتا الماۋشىلىق، بالانى مەدرەسەگە ءبىل دەپ بەرەتىن كوكىرەگى وياۋ اتا-انانىڭ كوپ بولۋى كەرەك ەكەندىگىن تىلگە تيەك ەتەدى.  «جامان تاعىلىمىمىزدى تاستاساق، ءبىرىمىزدىڭ ايتقانىمىزدان ءبىرىمىز شىقساق، ورىنسىز جەرگە قۇتىمىزدى سارپ قىلماساق، حالىق پايداسىن ويلاپ، ورتاعا مەشىت مەدرەسە سالدىرىپ، بالالاردى ۇسىل تاعىلىم جونىمەن وقىتتىرساق، كىتاپتار، گازەتتەر، جۋرنالدار شىعارساق، ماعارىپتىڭ ءبىرىنشى باسپالداعىن باسقان بولار ەدىك» دەپ، «ايقاپقا» شىققان «مۇسىلماندار تىرشىلىگىنە ءتيىستى ماسەلەلەر. قازاق حالقىنا بىرەر ءسوز» اتتى ماقالاسىندا ەرجان قۇلاقبايۇلى ءوز ارمانىن بىلدىرەدى. [4, 78-ب.] الايدا، ءبارى دە ءبىز ويلاعانداي وڭاي ەمەس ەدى، پاتشالى رەسەيدىڭ بۇعان قاتىستى ءوز ۇستانىمى بولدى. «بۇكىل ۇلىسقا ءبىر مەشىت، ءبىر مەكتەپ قانا اشۋ نيزامىن (ەرەجەسىن) حالىق ۇناتپادى. وسى نيزام ارقىلى  قازاقتاردىڭ كوبىرەك جەرىندە استىرتىن مەشىت مەدرەسەلەر سالىنۋىنىڭ الەگىنەن جۇرت پەنەن حۇكىمەت اراسىندا جانجالدار شىققاندىعىن ءتۇسىندىردى» دەيدى، قاراتاەۆ مىرزا ءوز سوزىندە. [4, 56-ب.] ياعني، ول الماعايىپ زاماندا مەدرەسە اشۋعا دا تىيىم سالعان ۇكىم شىعادى. سوعان قاراماستان، مۇمكىندىك بولعان جەردە ونىڭ سانىن كوبەيتۋگە ۇندەگەندەر از بولمادى. ماسەلەن، «دالا ءۋالاياتى» گازەتىندە جارىق كورگەن «قازاقتىڭ مەدرەسە اشقاندارى» جانە «قازاقتار وزدەرىنىڭ بالالارىن قالايشا وقىتاتۇعىندارىنىڭ بايانى» اتتى ماقالالارى دا وسى تاقىرىپتى ارقاۋ ەتىپ: «ەگەر دە مەدرەسە سالساڭدار، بۇل مەدرەسە سىزدەرگە كوپ پايدا كەلتىرەر. مەدرەسەلەر ادامعا ءبىلىم بەرەر. قالايشا جاقسى تۇرماق جايىنان، دۇنيە تۋراسىنان ءھام شارۋا تۋراسىنان» دەپ ويىن قورىتادى. [4, 31-ب.] وسىلايشا ولار قازاق بالاسىن ءارى ساۋاتتى، ءارى ءبىلىمدى ەتىپ، ءارى وزگە دىنگە كىرىپ كەتۋدەن ساقتاعىسى كەلگەن ەدى.

8. قازاق جەرىندەگى ءدىن تاريحىنا بايلانىستى تانىمدىق ماقالالار

ءدىن تاريحىنا، ءداستۇرلى دىنگە بايلانىستى تانىمدىق ماقالالار دا قازاق رۋحانياتى ءۇشىن كەرەك ەدى. الاش كوسەمسوز شەبەرلەرى بۇل كەڭىستىكتى دە بوس قالدىرمادى. ماسەلەن، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى «قازاق» گازەتىندە «وقشاۋ ءسوز. حازىرەت سۇلتان» اتتى ماقالاسىن جاريالاپ، قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ تاريحىنا توقتالسا، مۇحامەتجان تىنىشبايۇلى قازاقتىڭ تاريحىنان، سونىڭ ىشىندە عاسىرلار بويى ۇستانعان  ءدىني دە تانىمىنان دا حابار بەرەر وچەركتەر تسيكلىن جاريالاعان. ال «وقىتۋ حاقىندا شاريعات نە ايتادى؟» ماقالادا ا.ءجۇسىپۇلى ءدىندى تۇسىندىرە وتىرىپ، «دۇنيە، اقيرەت ىستەرىمىز عىلىم، بىلىمگە بارىپ تىرەلگەندىگىن ءبىلىمدى بولۋعا، نادان قالماسقا بۇيىرعان»، دەپ عىلىم-بىلىمگە شاقىرادى. [4, 79-ب.]

9. ۇلتتىق ءدىني ەركىندىك ماسەلەسى

جوعارى اتالعان دىنگە، دىلگە قاتىستى تاقىرىپتاردىڭ بارلىعى تۇپتەپ كەلگەندە  قازاقتىڭ ءدىني ەركىندىگى ماسەلەسىنەن تۋىنداپ جاتقانى انىق. سەنىم ەركىندىگى بولمايىنشا، قۇلدىق سانانىڭ بەكۋىنە سەبەپ كوبەيە بەرەتىنىن الاش زيالىلارى تەرەڭنەن ءتۇسىندى. ءدىني ەركىندىكتى شەكتەۋ، اتا-بابا دىنىنەن الاستاتۋ كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى پروبلەمالاردىڭ بىرىنە اينالدى. «قازاقتار حۇكىمەتكە نەعۇرلىم تۋرا، نەعۇرلىم  دوستانا بولسا دا، حۇكىمەت ولارعا سوعۇرلىم ناشار ىستەر قىلادى... 1905 جىلعا دەيىن قازاق بالالارىن ورتا، ءھام جوعارى مەكتەپتەرگە كىرۋگە قىزىقتىراتىن ەدى. وسى جولمەن ولاردىڭ ۇلتتىق تۇرمىستارىن سوندىرۋگە،  ءھام ەپتەپ ەپتەپ وزگە دىنگە سالۋ جاعىن قاراستىردى. ەندى قازىرگى كەزدە ودان دا ناشارلادى، ءبىر جاعىنان، ولارعا ءوز دىندەرىمەن تۇرۋعا ەرىك بەرمەدى، ەكىنشى جاعىنان ولاردىڭ حۇكىمەت مەكتەپتەرىندە  عىلىم-ءبىلىم، ونەر الۋلارىنا جول اشىق ەمەس...» دەلىنەدى «ايقاپتا» جاريالانعان «كەڭەس جيىلىسى» اتتى ماقالادا. ال دوسان امانشين بولسا: «...روسسيانىڭ ىشىندە جيىرما ميلليون مۇسىلمانعا سەزىكتەنۋ باستالدى» دەپ كۇيىنىپ، ءدىني ەركىندىكتىڭ شەكتەلىپ جاتقانىنا قىنجىلىس ءبىلدىرىپ، بۇل ويىن بىلايشا نەگىزدەيدى: «ستەپنوە پولوجەنيەنىڭ 136-ستاتياسىندا قازاق جۇرگەن جەردە بوتەن  پاتشانىڭ ادامى، ءھام حريستيان دىنىندە بولماعان ادام جەر ساتىپ الماسىن دەگەن» دەپ، ءوز ەلى مەن ءوز جەرىندە ءدىني الالاۋشىلىقتىڭ ەڭ سوراقى ءتۇرىن كورىپ وتىرعان قازاقتىڭ جايىن بايانداي كەلىپ، كەلەسى قاۋىپتى باياندايدى: «18 يۋندە ءتورتىنشى دۋمادا زاكون بولىپ شىقتى. سامارقاند وبلىسىندا قازىنا سۋ شىعارىپ، ارىق تارتقان، بۇرىن  ءشول، ەندى ەگىن ەگىپ،  ماقتا سالاتىن  جاقسى جەر حريستيان دىنىندەگى ادامعا عانا بەرىلسىن دەپ». [4, 63-ب.]  كورىپ وتىرعانىمىزداي، قازاقتى دىنىنەن ايىرۋ ءۇشىن تىرشىلىگىنە قاجەت قاراپايىم دۇنيەلەردىڭ وزىنە شەكتەۋ قويىپ تاستاعان كەزدەر بولعان.

10. ءدىني فاناتيزم مەن فورماليزمگە بوي ۇرۋدى سىناۋ

«شىنىندا دا بۇرىنعىلار ءدىندى سىرتقى فورماعا قاراپ ولشەگەندىكتەن، ورىسشا وقىعاندارعا سالقىن قارايتىن ەدى». بۇل «ايقاپ» جۋرنالىنا شىققان  «ۇلكەن كىسىلەرىمىزدە كىشكەنە مىنەز» اتتى ماقالادان ءۇزىندى. قازىرگى فورماليستەر سياقتى، سىرت كيىمگە قاراپ، ونىڭ يماندىلىق دارەجەسىن ولشەپ-پىشەتىندەر ول زاماندا دا تابىلعان ەكەن. [4, 85-ب.]  «قازاق قارىنداستارىما» اتتى ماقالادا ءفايسالىراحمان جيھانداروۆ شاريعاتپەن حارام دەپ وتىرماي، گازەت-جۋرنال وقىپ،  قوعام ومىرىنە ارالاسۋعا شاقىرادى: «بۇل زاماندا حالىقتىڭ عىلىم، ونەر دارەجەسى، ءھام كىتاپتاردىڭ كوپتىگى-ازدىعىمەن بايقالادى. باعىزى ءبىر مولدالار گازەت-جۋرنال شاريعاتتا جوق، ونى وقۋعا بولمايدى دەپ اتايدى.  بۇلار بۇرىن گازەت كورمەگەندىكتەن، ونى نە ەكەنىن بىلە الماي قاپالانىپ ايتادى. بولماسا گازەت شاريعات قوسۋى بويىنشا  پايدالى سانالادى» دەپ جاستاردىڭ ساناسىنا ساڭىلاۋ تۇسىرگىسى كەلەدى. [4, 76-ب.] بايقاساق، بۇگىنگى كەيبىر اسىرەدىنشىلدەر دە تەلەديدار كورۋدى حارام دەپ، ءتىپتى دالاعا لاقتىرىپ  تاستاپ جۇرگەندەرگە دە، بۇگىنگىنىڭ اداسقان «مولدالارى» ونى حارام، شاريعاتتا جوق دەپ ۇعىندىرعانىنان ەكەنى ايدان انىق دۇنيە. بايقاپ قاراساق، ءبىر عانا ءدىن تاقىرىبىنا قاتىستى ونداعان ماسەلەلەر قازاق جۇرتشىلىعىن الاڭداتقان ەكەن. ال ەندى الاش كوسەمسوز شەبەرلەرى وسى  ءدىني ماسەلەلەردى قالاي شەشپەك بولدى دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىنا كەلسەك. مەرزىمدى باسپاسوزدە جارىق كورگەن ماقالالارعا جۇگىنسەك، الاشوردا ۇكىمەتى مەن ۇلت ليدەرلەرى بۇل ماسەلەدە قول قۋسىرىپ، قاراپ قالماعان، تۇيىتكىلدەردى بىرنەشە جول ارقىلى شەشپەكشى بولعان. ماسەلەنى شەشۋ بارىسى زايىرلىلىق پەن دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرگە ارقا سۇيەپ، ۇلتتىڭ اۋىزبىرلىگىنە ۇمىتتەنە وتىرىپ، بىرنەشە تاراپتا قاتار جۇرگەن. پۋبليتسيستيكا كۇشىمەن مىناداي دۇنيەلەرگە شەشىم ىزدەلدى:

• وتارشى ەلدىڭ يمپەريالىق ساياساتىنىڭ ءبىر تارماعى بولعان شوقىندىرۋ ساياساتىنىڭ قۇيتۇرقى جولدارى مەن ونىڭ الدىن الۋ شارالارىنان حاباردار ەتۋ;
• قۋ، ءوز قۇلقىنىن ويلاپ، ءدىندى بۇرمالاپ جەتكىزۋشىلەردى ءباسپاسوز ارقىلى اشكەرەلەۋ;
• ءدىني-اعارتۋشىلىق ماقالالارىن جاريالاۋ;
• زامان تالابىنا كەلمەيتىن ەسكى ادەتتەردەن ارىلۋعا ۇندەۋ.

بۇل پۋبليتسيستيكالىق دۇنيەنىڭ بارلىعى دەرلىك وتكىر ءتىل، ناقتى دەرەك، شىن جاناشىرلىقپەن جازىلعان ماقالالار ەدى. ءدىن پروبلەماسىن الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق ماسەلەگە تىكەلەي جول اشقان جەر ماسەلەسىنەن، وتارلاۋ ساياساتىنان بولە-جارا تالداۋ جانە ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. مىسالى، «قازاق تۇركىلەرىندە ۇيلەنۋ» ماقالاسىندا بۇرىنعى زامانداعىداي قالىڭ مال تولەيتىن جەر كەڭ، سۋ مول بولماعاندىقتان، جاعدايى ناشار جىگىتتەر قىرىق-ەلۋگە دەيىن جالدانىپ جۇمىس جاساپ، قالىڭدى تولەۋگە ءماجبۇر ەكەنىن ايتا كەلىپ، ونىڭ جامان سالدارىنا بىلاي توقاتالادى: «جەتىسۋ وبلىسىندا، الماتى توڭىرەگىندە ەسىك ەسىمدى ستانتسيادا  ءبىر جىل ىشىندە ون بەس، ون التى جان ءدىن تاستادى. (وسىلايشا) حاقولدا  جالشى بولىپ ءجۇرىپ، قاتىن الا الماعان جىگىتتەر ەندى ءبىر امال تاپتى. بىرەۋدىڭ قاتىنان ازعىرىپ،  ەرتىپ الادى دا، كەلىپ شوقىنادى»، دەپ سابىرجان القورماشى اتتى اۆتور كۇيىنىپ قالام تەربەيدى. [4, 82-ب.]    ال زامانعا ىلەسكىسى كەلمەگەن كەرتارتپا ەسكى ادەتتەر، ءداۋىرى وتكەن ءدىني سەنىمدەر حاقىندا دا اششى شىندىقتار ءباسپاسوز بەتىن كورگەن. ماسەلەن، سارتتىڭ باسىن اينالدىرعان قۋ مولدالار مەن قازاقتىڭ باسىن اينالدىرعان باقسىلار تۋرالى «تۇركىستان ءۋالاياتى» گازەتىندە جازۋشى بايسالباي اتتى جۋرناليست بىلاي دەپ جازعان: «سارتتىڭ قاتىنى مولداعا جۇگىرسە، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ قاتىنى باقسى كورسە، جەيتىن اسىن تاستاپ جۇگىرەدى... ءوزى كەلەردە اناداي جەردەن قولىنا  ۇزىن تاياعىن ۇستاپ،  بوز اتقا ءمىنىپ، باسىنا اق سالدە سالىپ، ايعايلاپ، جۇرتتىڭ قۇتىن الىپ، اۋىلدى ءۇش جولا اينالىپ، شاۋىپ ءجۇرىپ ءجۇرىپ، ونان سوڭ اۋىلعا كەلىپ تۇسەدى. انە، ونان سوڭ ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جاس كەلىنشەگى ءۇيدى شىر كوبەلەك اينالىپ وتىرىپ الىپ، تاپقان، جاسىرعانىن باقسىنىڭ الدىنا اكەلىپ سالىپ، باقسىنى سويلەتە باستايدى. باقسى اۋزىنا كەلگەنىن وتتاپ-وتتاپ، اۋىلدا ءبىر-ەكى كۇن توقتاپ، ولجاسىن كوبەيتىپ الادى». [4, 13-ب.]  تۋرا وسى ماسەلەگە «دالا ءۋالاياتىندا» جاريالانعان «باقسىلار، دۋانالار» ماقالاسىن جاتقىزۋعا بولادى. وندا باقسىلاردىڭ قوعامداعى سۇرانىسىنىڭ سەبەپتەرىنە توقتالىپ، كەيبىرى تۇقىم قۋالاعاندىقتان باقسىلىقپەن اينالىسسا، كەي ادامداردىڭ جاعدايى ناشار بولعان سوڭ، كۇن كورۋ ءۇشىن باقسى بولاتىنىن ايتىپ قانا قويماي، قوعامنىڭ وي-ساناسىنىڭ بىرتىندەپ ءوسىپ جاتقانىن مىنا سوزبەن دالەلدەيدى: «وسى ۋاقىتتا باقسىلار ازايىپ بارا جاتىر. قازاقتار بۇلارعا كوپ يلانبايدى. بۇرىن باقسى دەگەن اتاقتى جاقسى كورەر ەدى، قازىردە مۇنداي اتاقتى ۇيات كورەدى. مىسالى، جەڭىل مىنەزدى كوپ سويلەيتۇعىن تانتىق ادامدى ادىپسىزدىگىن كورسەتپەك ءۇشىن «باقسى» دەپ اتايدى». [4, 22-ب.، 24-ب.] ياعني كوسەمسوز شەبەرلەرى دۋانا مەن باقسىنى سىناپ قانا قويمايدى، ولاردىڭ قوعامداعى ءرولىنىڭ بىرتە-بىرتە قادىرسىزدەنىپ، ءپىر تۇتاتىن ەمەس، قايتا ۇيالاتىن وبرازعا اينالىپ بارا جاتقانىنا نازار اۋدارتىپ، سوندىقتان دا ولاردان اۋلاق بولۋعا ۇندەيدى. بىرتە-بىرتە ونداي دۇمشەلەردىڭ قۇيتۇرقى ارەكەتتەرىننىڭ ارا-جىگىن قالىڭ بۇقارا اجىراتا باستايدى. «جاس ازامات» گازەتىنىڭ 1918 جىلدىڭ ءۇشىنشى سانىندا: «قاراتاۋدىڭ قوجاسىنا سيىنۋ اڭقاۋ قازاقتىڭ تابيعاتى بولۋشى ەدى. بىراق، زەمستۆو ونداي سيىنۋدى كوتەرمەيدى. اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا بولۋدىڭ زامانى وتكەن» دەۋى سوندىقتان. [7] ال ساياسي بەلسەندىلىك كۇشىمەن دىنگە قاتىستى ماسەلەلەردى  الاش قايراتكەرلەرى كەلەسىدەي جولدارمەن شەشپەكشى بولدى دەپ جۇيەلەي الامىز:

• قازاقتىڭ ءتول ءمۇفتياتىن قۇرۋ (ناتيجەسىندە الاش بەلسەندىسى عۇمار قاراش العاشقى قازاق ءمۇفتيى بولادى);
• ءدىني قۇقىق تۋرالى كەڭەستەر وتكىزۋ;
• مۇسىلماندار مۇددەسىن قورعار ساياسي ۇيىمدار قۇرۋ;
• ەلدىڭ دامۋ باعىتىنا ساي ءدىننىڭ يدەولوگيالىق ءرولىن انىقتاۋ.

وسىلايشا  ۇلتتىڭ ءدىني تۇتاستىعى ەلدىڭ جارقىن بولاشاعىنىڭ كەپىلى ەكەنىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، وسىعان قاتىستى مالەلەردى شەشۋدە ايانباي تەر توگىپ، ۇلتشىلدارىمىز وزدەرىنىڭ قايتپاس قايسارلىعى مەن تاباندىلىعىن كورسەتتى. ءدىني قۇقىق تۋرالى كەڭەستەردىڭ ناتيجەلەرى دە باسپاسوزدە جاريالانىپ تۇردى. ماسەلەن، «ايقاپقا» شىققان «قازاقتاردىڭ ءدىنى، قۇقىق ءھام جەر حاقىنداعى ءوزارا كەڭەستەرىنىڭ قورىتىندىسى» تۋرالى ماقالا وسىعان دالەل. مۇستافا شوقاي تۇركىستان مۇسىلماندارى (ياعني ورىس ەمەس حالىقتارى) قۇرىلتايىن وتكىزۋدى قولعا العان ەكى ساياسي ۇيىمنىڭ ءبىرى “شورا-ي-يسلاميانى” (“مۇسىلماندىق كەڭەسى”) باسقاردى. (“ۋلەما جامياتى” – “عۇلامالار وداعىنىڭ” جەتەكشىسى سەرالى لاپين ەدى). قۇرىلتاي سايلاعان تۇركىستان مۇسىلماندارىنىڭ كەڭەسى “ميللي ماركازي” (“ۇلتتىق ورتالىق”) قۇرامىنا كىردى، ونىڭ توراعالىعىنا سايلاندى. ءتورتىنشى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇسىلمان فراكتسياسىندا ۇيىمداستىرۋ بيۋروسىنىڭ حاتشىسى بولىپ ىستەدى. [8] سوڭعى ماسەلە، ياعني ەلدىڭ دامۋ باعىتىنا ساي ءدىننىڭ يدەولوگيالىق ءرولىن انىقتاۋ جايى وڭاي شارۋا بولمادى. ويتكەنى، ول كەزدەگى ءدىني سەنىمنىڭ الا-قۇلالىعى وسىلاي دەۋگە نەگىز بولادى. وقىعان ءبىر زيالىنىڭ شاريعاتتى قوعام ومىرىنەن بىتە قايناتىپ كورگىسى كەلسە، ەكىنشى ءبىر توپ ەۋروپالىق دامۋ جولىنا ءتۇسۋ ءۇشىن قازاق قوعامى زايىرلىلىق پەن وركەنيەتتىلىك قۇندىلىقتارىنا جاقىنداپ، كەرتارتپا، اقىل-وي تۇساۋشىسى بولعان كەيبىر ءدىني دوگمالاردان بارىنشا اۋلاق دامۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندى. سۇلتانماحمۇت تورايعىرۇلى «ءاليحاننىڭ سەمەيگە كەلۋى» اتتى ماقالاسىندا ءاليحاننىڭ: «تۇركىستانمەن بىرگە اۆتونوميا الۋ – قوينى-قونىشىڭا تاس تولتىرىپ، ەرتىسكە سۇڭگۋمەن ءبىر ەسەپ. تاشكەنت گورودسكوي ۋپرا­ۆا­سىندا  سارتتىڭ گلاسنىيلارى، «وباعا قارسى ەم قىلۋ قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە قار­سىلىق كۇنا بولادى، ەم كەرەگى جوق» دەپ جاساعان قاۋلىلارى اۆتونوميا ارباسىنا ەسەك پەن تۇيە جەگىلىپ، وڭبايتىندىقتى كور­سە­تەدى» دەپ بايانداما جاساعانىن جازادى. [5] الايدا، بۇنى قاتە ءتۇسىنىپ، شاريعاتتان الىستاعان قوعام قۇرۋعا حاقىمىز جوق دەپ ۇرانداتۋشىلار دا تابىلعان. ماسەلەن، «ايقاپتا» جاريالانعان «قازاقتاردىڭ ءدىنى، قۇقىق ءھام جەر حاقىنداعى ءوزارا كەڭەستەرىنىڭ قورىتىندىسى  اتتى ماقالادا «بۇل تۋراداعى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قازاق ءۇشىن قازاقتىڭ ادەت-عۇرپىن ساقتاۋ كەرەك» دەگەن پىكىرىن كەڭەس ءماجىلىسى تەرىس دەپ تاپتى. ونىڭ سوتتاردان الدەقاشان  جوعالعان ادەتتى قورعاشتاۋى اقىرىندا بارىپ قازاقتاردى باسقا مۇسىلمانداردان اجىراتىپ، دىندەرىنەن ايىرىپ، ورىستاندىرۋ پوليتيكاسىنا مۋنافىق بولىپ شىعادى»، دەيدى. [4, 68-ب.، 69-ب.] ياعني ول توپ شاريعات جولىنان ىرگەنى الىستاۋ سالۋدى پاتشالى رەسەيدىڭ شوقىندىرۋ ساياساتىنا قۇلاش ۇرۋمەن تەڭ دەپ تۇسىنگەنىن كورە الامىز. ءاليحان بوكەيحاننىڭ بۇل ۇستانىمىنا ەۋروپانىڭ دامۋ جولىن جان-جاقتى زەرتتەۋى، ونىڭ ىشىندە 1871 جىلى پاريج كوممۋناسى دەكرەتىنىڭ ءبىرىنشى تارماعىندا شىركەۋ مەن مەملەكەتتى ءبولىپ تاستاۋى قوسىمشا تۋرالى دەرەك سەبەپ بولدى دەپ ويلايمىز. زايىرلىلىق جولىنا تۇستىك دەپ جۇرگەندە، الەمدەگى ءدىني جاعدايدىڭ كۇردەلەنۋىمەن، ءدىني فاناتيزم ماسەلەسى  بۇگىنگى تاڭدا قايتا كۇن تارتىبىنە شىعىپ تۇر. «قازاق قوعامىنداعى يسلام فاكتورى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، ءبىزدىڭ ەلدە ول  بۇرىن ەشقاشان ەكسترەميزم مەن فاناتيزم سيپاتىن الماعانىن ەسكەرۋ كەرەكپىز» دەيدى ءدىنتانۋشى پروفەسسور ا.م.دايىروۆا ءوزىنىڭ «قازاقستاننىڭ ساياسي ۇردىسىندەگى يسلامدىق فاكتور» اتتى كىتابىندا. [9, 114-ب.] الاشتانۋشى عالىم قايرات ساقتىڭ پىكىرىنشە: «حالىقتىڭ تۇتاستىعى مەن ءدىننىڭ تۇتاستىعى جانە مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعى اراسىندا تىكەلەي تاۋەلدى بايلانىس بار». وسى تەرەڭ دە، نازىك بايلانىستى پايدالانىپ، ءوزىنىڭ جىمىسقى ارەكەتتەرىمەن ەل ىشىندە بۇلىك شىعارىپ، قاراپايىم حالىقتىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپ جۇرگەندەر وكىنىشكە قاراي، جىل وتكەن سايىن كوبەيىپ كەلەدى. ولار وزگە ەلدىڭ يدەولوگياسىنا قىزمەت ەتىپ جاتقانىن تۇسىنگىسى كەلمەيدى. الەمدەگى كەز كەلگەن ەلدىڭ دىنگە قاتىستى مەملەكەتتىك ساياساتىندا ونىڭ تاريحي-مادەني-رۋحاني دامۋىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى، قوعام مەن ءدىننىڭ ىشكى قۇرىلىمدىق وزگەشەلىكتەرى مىندەتتى تۇردە ەسكەرىلەدى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «ءبىز مۇسىلمان ۇمبەتىنىڭ ءبىر بولىگى ەكەنىمىزدى ماقتان تۇتامىز. ول – ءبىزدىڭ ءداستۇرىمىز. بىراق بىزدە زايىرلى قوعامنىڭ داستۇرلەرى دە بار ەكەنىن، قازاقستان زايىرلى مەملەكەت ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءبىز ەلدىڭ داستۇرلەرى مەن مادەني نورمالارىنا سايكەس كەلەتىن ءدىني سانا قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك». وسىلايشا ول ىشىنە ىرىتكى سالۋدىڭ ءبىر جولى، «سىرتتان ىقپال ەتۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى: ول جات ءدىني ىلىمدەردى بىزگە تاراتۋ» ەكەندىگىن ەسكەرتتى. ءدىنتانۋ ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى باقىتجان ساتەرشينوۆتىڭ پىكىرىنشە، ۇلتتىق ءداستۇر مەن مادەنيەتتى، مەملەكەتتىڭ زايىرلى قاعيداتتارىن تەرىسكە شىعاراتىن، ونەر مەن ادەبيەتتى مويىندامايتىن، عىلىم مەن فيلوسوفيانى تۇتاستاي «اداسۋشىلىق» دەپ ەسەپتەيتىن، تانىم بارىسىندا اقىلدىڭ ءرولىن مەيلىنشە تومەندەتىپ، تەك بۋكۆاليزم مەن دوگماتيزمگە سۇيەنەتىن، تاقۋالىعىن تاكاپپارلىقپەن دارىپتەپ، باسقا پىكىر مەن ءومىر ءتارتىبىن ۇستاناتىنداردى كۇپىرلىك دەپ ساناپ، جۇرەگىندەگى ىزگىلىكتى قاتىگەزدىككە ايىرباستاپ ۇلگەرگەن اسىرەدىنشىلدەر ارامىزدا ءجۇر. [10] «اسىرە قىزىل تەز وڭار» دەگەن قازاق ماقالىنا ساي، ولاردىڭ جاساندى، ادامزات ساناسى مەن ۇلت دامۋىنا قايشى قاساڭ قاعيدالارىنىڭ الدى ور ەكەنى بەلگىلى، بىراق سول «ورعا» وزدەرىمەن بىرگە قانشاما كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، بىراق تاجىريبەسى از جاستارىمىزدى الا كەتەتىنى بەيمالىم بولىپ تۇر. سوندىقتان، الاشتىقتار الاڭداعان، بۇگىنگى قازاق قوعامى ۋايىم جەگەن بۇل وزەكتى ماسەلەنىڭ تەك قانا زايىرلى بىلىممەن  شەشە الاتىنىمىز انىق. قوعام العا دامۋى ءۇشىن ەسكى قاتەلىكتى قايتالاۋىنا جول جوق بولسا كەرەك. الاش ارىستارىنىڭ دا وسيەتى دە سول بولاتىن.

---

الما سايلاۋقىزى،

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-ءنىڭ PhD دوكتورانتى

---

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. https://en.oxforddictionaries.com/definition/religion
2. http://akikat.kazgazeta.kz/?p=6555 عاليمۇرات جۇكەل. ءدىن. ءدىنتانۋ. ءدىنتانۋشى.
3. https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%B0%D1%88_%D0%BF%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D0%B1%D0%B0%D2%93%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%8B
4. الاش كوسەمسوزى: ءدىن ماسەلەسى. كوپتومدىق. 3-توم. عىلىمي جوبا جەتەكشىسى: ساق ق.ءو.، الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، 2014 ج.
5. https://baq.kz/kk/news/sayasat/alti-alashtin-ardagi-neden-zhaza-basti-2421
6. (http://ikaz.info/zamanaui-dini-ahual/)
7. http://abai.kz/post/17671
8. http://netref.ru/tarih-tafilimi.html تاريح تاعلىمى
9. ا.م.دايىروۆا، يسلامسكي فاكتور ۆ پولتيچەسكيح پروتسەسساح كازاحستانا»، موسكۆا، ناۋچنايا كنيگا، 2005 ج.