Alaş publisistikasy kötergen dın mäselesı jäne onyŋ şeşu joldary

Almaty qalasy Dın ısterı jönındegı basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ ūiymdastyruymen «Alaş Orda»: ūlttyq ideia jäne dın mäselelerı» atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiiasyna PhD doktorant Alma Sailauqyzynyŋ ūsynǧan materiialyn  jariialap otyrmyz. Tüiın söz: Alaş publisistikasy, Alaş kösemsözı, dın,  qazaq qoǧamy,  baqsylar, şoqyndyru, radikalizm, dıni mäseleler. Alaş qairatkerlerı qoǧamdy alaŋdatqan, onyŋ damuyna kedergı keltırgen san salaly mäselelerdı el nazaryna şyǧaryp, kösemsöz küşımen talqylap, qoǧamdyq sananyŋ oŋ özgerısterdı basynan ötkergenın qalady. Jer, tıl, mädeniet, bılım, medisina problemalarymen qosa, ruhani tüleu men jaŋǧyrudyŋ sebepşısı – dıni tanym mäselesı de özektıler qatarynda edı. Alaş kösemsöz şeberlerın dın mäselesı nege alaŋdatty? Bügıngı kündegı jurnalisterdıŋ, qoǧam qairatkerlerınıŋ de jiı köteretın tüiıtkılıne ainalyp otyrǧan dıni senım degenımız jalpy neden tūrady? Būl turasynda S.İ.Ojegov öz sözdıgınde: «Qūdırettı küşke (äruaqqa, qūdaiǧa) ilanatyn qoǧamdyq tüsınık formasynyŋ bır türı» dep tüsındırce, Oksford sözdıgınde: «Qūdırettı basqaru küşıne, qūdaiǧa nemese qūdailarǧa degen senım» delıngen. [1] Dın – adamzat tarihynyŋ ainymas bır bölıgı, senım formalary özgergenımen, mänı bır – ilanu, senu. Adamzat tarihynda dınnıŋ alatyn orny erekşe, salystyrmaly türde adamnyŋ dınge moiynsūnuy - otty igeru, döŋgelek oilap tabuymen teŋ ülken jetıstıgı dep qarastyruǧa bolady. [2] Alaida Keŋes kezınde dınsız qoǧamdy därıptegen jüie qūdaiǧa degen sezımdı kürt tyiuǧa şaqyryp, imandylyqtan ada, qatygez qoǧam tuyndatsa, täuelsızdık alǧan soŋ äleumet qūdaisyzdyqtan qūtylyp, ata-baba dınımen qaita qauyşqanymen, onyŋ ūzaq jyldar sanada bolmaǧanyn paidalanǧan syrtqy küşter öz qataryna tartuǧa kırısıp, eldegı dıni senımge qatysty bos keŋıstık pen  erkındıktı paidalanyp, türlı dıni aǧymdar halyqtyŋ oi-sanasyna entelei kırıp, ūlttyq mentalitettı būrmalap jatqan jaiy bar. «Alaş» partiiasynyŋ baǧdarlamasynda dınge qatysty saiasat qalai körınıs tapqan edı? Baǧdarlamanyŋ dın ısı dep atalatyn törtınşı bölımınde: «Dın ısı memleket ısınen aiyruly bolu. Kıru – şyǧu jaǧynan bostandyq. Muftilık qazaqta öz aldynda bolu. Neke, talaq, janaza, balaǧa at qoiu siiaqty ıster moldada bolu, jesır dauy sotta qaralu» delıngen bolatyn. [3]  Iаǧni, dıni senımge erkındık bere otyryp, onyŋ qoǧamdaǧy retteuşılık funksiiasyna memlekettıŋ qūzıretın küşeitıp, sol arqyly zaiyrly qoǧamǧa ūmtylu maqsat bolǧan. Täuelsızdık alǧan soŋ, Ata zaŋymyzǧa osyǧan ūqsas baptardy jaŋǧyrtyp engızdık. HH ǧasyrdyŋ basynda Qazaq elınıŋ örkendeuı jolynda dınnıŋ alatyn orny turaly Alaş ziialylarynyŋ  arasynda ekı jaqty közqaras qalyptasty. «Aiqap» jurnalynda: «Eger qazaq memleketı qūrylatyn bolsa, islam dınınıŋ zaŋdylyqtaryna, iaǧni «şariǧatqa» negızdelu kerek» degen pıkır basymdyq tanytsa, «Qazaq» gazetın şyǧaruşylar qazaq memleketın europalyq  jüiemen basqaru kerek degen pıkırde boldy. Söite tūra, olar ata dınımız – islamdy, salt-dästürımızdı halyqtyŋ maŋyzdy ruhani qūndylyǧy retınde közdıŋ qaraşyǧyndai saqtaudy ūstanǧan. [4, 3-b.] Sol zamandaǧy Alaş kösemsözın, merzımdı baspasöz betterın paraqtap otyrsaq, osy ekı ideia halyq arasynda qoǧamdyq pıkırdı tuǧyzǧanyn baǧamdai alamyz. Qazaq elınde mūsylmandyqtyŋ örkendeuıne üles qosqan, sol maqsatta merzımdı baspasözde tūraqty türde maqala jazyp tūrǧan azamattar Alaş qozǧalysy qairatkerlerınıŋ arasynan da köptep tabyldy. Olardyŋ ışınde Alaş qozǧalysynyŋ belsendı müşelerınıŋ bırı, tūŋǧyş qazaq müftiı Ǧūmar Qaraş, dın taqyrybynda önımdı qalam terbegen ūlt ūstazy Ahmet Baitūrsynūly, Mäşhür-Jüsıp Köpei, Mırjaqyp Dulatūly, Şahmardan Äljanūly, Jihanşa Seidalin, aimaqtyq dıni ahual turaly tūraqty jazyp otyrǧan jurnalist Mūhamedsälım Käşımov, Dosan Amanşin, sonymen qatar, «dästürdıŋ ozyǧy bar, tozyǧy bar» degen ūstanymdy ūran etıp, zamanmen ündespeitın şariǧat zaŋdary turaly batyl söz qozǧaǧan Qaraötkeldık Maqyş Qaltaiūly men Sabyrjan Alqormaşy, mūǧalım Faisılrahman Jihandarūly, dıni-aǧartuşylyq maqalalar jazǧan A.Jüsıpūly, Erjan Qūlaqbaiūly,  Ǧalaldin Mämıkūly jäne taǧy basqalar bar edı. Mūsylman qūryltailary jūmysyna qatysqan Alaştyqtar «Alaş» partiiasynyŋ baǧdarlamasyna dın mäselesın jeke tarau retınde engızdı. Būlai boluyna negızgı sebep, jer men tıl mäselesı siiaqty, dın mäselesı de ūlt bırlıgınıŋ simvoly edı. Al ony halyqtyŋ auyzbırlık qūraly retınde paidalanbasa, alauyzdyqqa qyzmet etuı yqtimal bolatyn. Alaş kösemsözı körınıs tapqan qai baspasözdı paraqtap körsek te, ūlt ziialylarynyŋ barlyǧy da ūltymyz ruhani kemel, imany berık boluy üşın dınnıŋ maŋyzyn tereŋ tüsıngenın aŋǧaramyz. Dınsız qoǧamnyŋ aldy qaraŋǧy ekenın tüsıngen olardyŋ köbı Älihan Bökeihannyŋ «Dıni fanatizmnıŋ aldy – or» degen  oryndy uäjımen de kelısetın. Būl turaly «Alaşorda» derektı filmı ssenariınıŋ avtory jurnalist, Bolat Mürsälım: «Sūltanmahmūt Torai­ǧyrovtyŋ, M.Dulatūlynyŋ jazuynşa, Älihan Türkıstan halyqtarynyŋ äsıredın­şıl­dıgın, ǧylym-bılımge ūmtylmaityndyǧyn mysalǧa keltırıp, «Älsızben odaq bolu arqyly jas qazaq avtonomiiasyn qūrtyp alamyz» dep qauıptengen» dep oi tüiedı. [5]  Alaş liderınıŋ osy bır  alaŋdauşylyǧy bekerden beker emes edı.  Volter aitqandai, «Eŋ ülken dau-damailardyŋ özınıŋ dıni fanatizmge qaraǧanda qaupı azyraq», degen tūjyrym däl bügıngı qoǧam mäselesın sipattaityndai. Ūlt aǧartuşysy Ahmet Baitūrsynūly «Qazaq» gazetınde jariialanǧan «Bastauyş mektep» degen maqalasynda: «Hükımetke keregı memlekettegı jūrttyŋ bärı bır tılde, bır dınde, bır jazuda bolu, är halyqqa keregı – öz dını, tılı, jazuy saqtalu. Solai bolǧan soŋ, bastauyş mektep äuelı, missonerlık pıkırden, politikadan alys bolarǧa kerek... Qazaq dınge naşar küide ötken, endı qazaqty basqa dınge audaramyn deu – qūr äureşılık», dep tüiedı. Al osy gazettıŋ 1914 jylǧy 46-sanynda jaryq körgen «Jer jūmysyna dın jūmysyn qystyrmalau» atty maqalasynda orys missonerlerınıŋ arbauymen «qūryqqa» ılıkken, şoqynǧan qazaqtar jaily mynadai mälımet keltıredı: «Altai häm qazaq missionerlerınıŋ  1893 jylǧy otchetynda aitady: 1893 jyly qazaqtan şoqynǧan erkek-äielı bar 69 kısı. Hristian dının oŋai qabyl etkışter –  jarlylar, qalyŋ qazaqtyŋ ışınen şyǧyp, qalalarǧa kelıp malailyqqa jaldanǧandar. Būlar bırte-bırte orys tılın bılıp, orystyŋ ǧūrpymen, dınımen tanysady. Sonan soŋ hristian dınıne ikemdep būrmalauşy äuel bastan qojalary bolady». Osylaişa, Ahmet Baitūrsynūly halyqqa ışten ırıtken ındettı aşyq aityp, saqtyq şaralaryn jasau kerek ekenın eskertedı. Qazaqty şetınen şoqyndyruǧa niettı imperialistık bilıktıŋ osyǧan müddelı bolyp otyrǧanyn bylaişa negızdeidı: «Qazaqty otyryqşy qylǧanda hristian dınınıŋ tübınde qabyl eterlık jaǧy da közdelsın» degen Senat jiylysy ūnatyp, Jer ministrı qabyldaǧan  bır ıstı ötken nömırde «Uaqyt» gazetasynan köşırıp bastyq. Onda Senat maqsūty tabyluy üşın äuelı qazaqtar men mūjyqtardy bırıktıre otyrǧyzu kerek. Ekınşı, qazaq sany orys sanynyŋ jartysynan aspasqa kerek. Solai etse, orystardyŋ qazaqtardan sany basym bolmaq.  Sany basym bolsa, orystardyŋ sözı de, tırşılık ısı de basym bolyp,  qazaqtar hristian dınıne köşpek delıngen». [4, 4 -b.] Mıne, osy derekterdıŋ özınen-aq pereselender arqyly jerınen airylǧan qazaq köp ūzamai olardyŋ basymdyǧyna moiynsūnyp, dını men tılınen de airyluǧa tiıs bolǧanyna köz jetkıze alamyz. Būl jerde oiymyzǧa Pol Anri Golbahtyŋ myna sözı oralady: «Halyqtyŋ qai dındı taŋdauyn sol eldıŋ ämırşısı şeşedı. El basşysy qandai dın ūstansa, onyŋ qaramaǧyndaǧy halyq ta sol dındı ūstanady. Şynaiy qūdai – sol ämırşı baǧynǧan qūdai. Osylaişa, eldıŋ ämırşısınıŋ taŋdauy qūdaidyŋ taŋdauy bolyp şyǧa keledı». Ekınşıden, dının aiyrbastauǧa beiım tūratyndar äleumettık jaǧynan az qamtylǧandar bolyp keletın ürdıs tarihymyzda būryn kezdesken bolyp tūr. Ol kezeŋde äleumettık jäne saiasi jaǧdaidy öz paidasyna tiımdı paidalanǧan otarlyq ükımet osylaişa bır ūltty dıni senımıne qarai jılıktegısı kelgen. Al qazırgı qoǧamdaǧy  dıni jaǧdaiattyŋ äleumettık tübırı qandai? Ol bırıktıruşı faktordan ajyratuşy faktorǧa ainalyp bara jatqan joq pa? Osyndai zaŋdy sūraq tuyndaidy. Dıni äleumettanu  salasynyŋ paida boluynyŋ alǧyşarttary fransuz aǧartuşylyǧy däuırınde (XVIIIǧ.) qalandy. Dıntanuda dın men qoǧamnyŋ araqatynasyna baǧa berudıŋ ekı: ajyratuşy jäne bırıktıruşı täsılı qalyptasqan. Ajyratuşy täsıldıŋ jaqtastary nanym-senımder jüiesı men sosiumnyŋ prinsiptı aiyrmaşylyqtaryn negızge alady. Olar üşın dın bastapqyda äleumettık närse emes. Ol transsendenttı (iaǧni, o dünielık), sondyqtan ony tanyp bılu mümkın emes. Al qoǧam bolsa tolyqtai «osy dünielık» jäne osyǧan orai tanylyp bılınedı. Dınnıŋ jekelegen jaqtary ǧana – dıni ūiymdar, mekemeler, qauymdar jäne t.b. – äleumettık bolyp tabylady. Bırıktıruşı täsılge keletın bolsaq, ol dın men qoǧamnyŋ arasyna öte almaityndai bölu syzyǧyn jürgızbeidı. [6] Alaş publisistikasyndaǧy dınge bailanysty mäselelerdı saraptai otyryp, Alaş qairatkerlerı dınnıŋ bırıktıruşı, ūltty ūiystyruşy qyzmetın küşeitkısı kelgenın, al alauyzdyq tudyratyn sebepterden arylu üşın, onyŋ köpşılık nazaryna ūsyna otyryp, talqylaudan taisalmaǧanyn köre alamyz. Dıni mäsele boiynşa Alaş publisisterı negızınen myna taqyryptardy halyq nazaryna  kötergen deuge negız bar:

1. Medresedegı moldalardyŋ dümşelıgı

«Molda ūrǧan er tozaqta küimeidı» degen jalǧan jeleumen, jas balany qajettı-qajetsız taiaqpen ūra-ūra, ony jaltaq, qorqaq, ötırıkşı etıp jıberetının aşyna jazǧan maqalalar el bolaşaǧy bolyp sanalǧan qazaq jastaryn dümşe moldalardan araşalaǧysy keldı.  «Oqytqan moldalardyŋ aitqan sözı: «Bala taiaq jemese, sabaq bılmeidı». Bızdıŋ mektepte moldalardyŋ qylatūǧyny osy», delıngen «Türkıstan uälaiaty» gazetınde. [4,15-b.] Al «Dala uälaiatyna» jariialanǧan «Qazaqtar özderınıŋ balalaryn qalaişa oqytatyndyǧy turaly» atty maqalada «Molda jügınıp otyryp, qolyna taiaǧyn alyp aiqai salyp,  dauystap oqymaǧan balalardy däldep tūryp salyp qalady. Baiǧūs balalar qanşa azap, qanşa qorlyq köredı. Būlar oqymaidy, azap tartady», dep  avtor ülken problemaǧa oqyrmannyŋ nazaryn audartuǧa tyrysady.

2. Dıni joralǧy jasau tärtıpterı

Būl taqyryp aiasynda qajylyqqa baru, cadaqa beru  jäne t.b. dıni tärtıp, jön-joralǧylar turaly aqparattyq-tanymdyq sipattaǧy materialdar jariialanǧan. Mysaly, «Orys jūrtyna qaraǧan mūsylmandarǧa Mekkege baruǧa bilet beru taqyryby» atty maqala «Türkıstan uälaiaty» gazetınde jariialansa, [4, 7-b.] «Aiqap» jurnalynda «Mūsylmandar tırşılıgıne tiıstı mäseleler» degen maqalasynda Erjan Qūlaqbaiūly dıni erejelerge toqtalyp, onyŋ tūrmystaǧy mänıne qatysty halyqtyŋ sauaty men sanasyn kötergısı keledı.

3. Kei moldalardyŋ imandylyqqa jat äreketterın taldap körsetu

Būl taqyrypty batyly jetken ǧana kötere alǧan deuge negız bar. Al Alaş kösemsözınıŋ kemelıne jetken jurnalist azamattary ony synnyŋ tezıne alyp, uytty tılmen synai jazbasyna amaly bolmaidy. Mäselen, «Türkıstan uälaiaty» gazetıne şyqqan «Qoja taqyryby» maqalasy, «Aiqap» jurnalyna şyqqan «Kökşetauda körgenderım» maqalasy osynyŋ dälelelı. [4, 9-b., 64-b., 83-b.] Mūǧalım Särsekeev degen avtor «Alaştyŋ azamattaryna degen maqalada: «Bızden basqa ornyqty elderdıŋ közı aşyq, ǧaqyly tolyq, jomart bailary är jerge medrese, mektep saldyryp jatqanda, bızdıŋ qaiyr-sadaqalarymyz el aralaǧan qyzylbastardyŋ, ötırık qojalardyŋ, ötırık seiıtterdıŋ tamaqtaryn asyrauǧa jūmsalyp jürdı» dese, Mırjaqyp Dulatūly «Qazaq» gazetınde: «Beişara, momyn qazaq äulienıŋ atyn atap, myŋ türlı tılenşı qojalarǧa jem bolyp tūrǧan jaiy bar. Türkıstan qojalarynyŋ ziratty tüzetetın oiy joq. Ziratqa kelgenderdı erıktı-erıksız talaudan basqa käsıbı joq», deidı «Oqşau söz. Hazıret Sūltan» atty maqalasynda. [4, 97-b.] «Osyndai qūdai süigen şyn ǧalymdardy haqiy ǧalym emes dep qara halyqty ötırıkpenen būrmalap aldaudyŋ tübınde obaly kımge bolar eken? Onyŋ obaly haqiqatty bılıp otyryp, özınıŋ näpsısı üşın jasyryp qoiǧan moldekeŋderge bolatyndyǧy», delıngen «Aiqap» jurnalynda jariialanǧan maqalada. [4, 67-b.]

4. Jaǧdaiy naşar otbasylar men jetım balalardy şoqyndyru mäselesı

 «Oqytu haqynda Şariǧat ne aitady?» atty maqalada A. Jüsıpūly: «Eŋ äuelı balalarǧa jaqsy etıp öz dının tanytarǧa kerek. Sonan soŋ orysşa oquǧa beruden qaişasqa kerek» dese,  [4, 80-b.] «Qazaq türkılerınde üilenu» maqalasynda:  [4, 82-b.] «Qazaq kedei bolsa, orysqa malai bolady, orysqa malai bolsa, şoqynady, dep uaiymdaidy, häm kedei bolmas üşın jalǧyz şara köşpelı mal baǧu desedı». Ekı  maqala da «Aiqapta» 1914 jyly jaryq körgen.

5. Dıni terminderge elıktep, tıl būzyp jatqandarǧa tıl janaşyrlarynyŋ uäjı

«Mazkör larni fil jūmla bılsek, özımızge häm halqymyzǧa da paida tigızuge myna sebeptı bolarmyz. Bolysnai ol bilık ne ataqtan sanasaq, ǧadatlı. Fhimmenen päkır aityp qaraǧanda,  bılımdı, ǧylymdy bolǧanymyz bek kerek», delıngen «Dala uälaiatynda» jariialanǧan  «Tūrmys jaiynda bolǧan habarlar» maqalasynda. [4, 19-b.] Baiqap otyrǧanymyzdai, söilemnıŋ köp sözın, tiısınşe maǧynasyn tüsınu tym auyr. Osyǧan qatysty sol zamandarda qyzu talqylaular jürıp, dıni termindermen tuǧan tıldı lailai beruge bolmaitynyn Ahmet Baitūrsynūly, Mūhametjan Tynyşbai bastaǧan tıl janaşyrlary öz maqalalaryna arqau etıp ūstanady. Būl ökınışke qarai, bügıngı äsıredınşılderdıŋ de problemasy bolyp tūr, arabtyŋ sözderın sol küiı aityp, qazaqşa balamasyn qoldanudan tartynşaqtauy jalaŋ elıkteuşılıktıŋ bır körınısı bolsa kerek.

6. Qazaq qyzdarynyŋ qūqy

Alaş kösemsözınde eŋ ötkır qozǧalǧan taqyryptardyŋ bırı qazaq qyzdarynyŋ qūqy taqyryby boldy. Öitkenı şariǧatty jamylyp, jas qyzdardyŋ qūqyn taptau, bılım bermei, özınen tym ülken şaldarǧa tūrmysqa beru sol zamannyŋ özektı mäselesı bolyp tūrǧan edı.  Sonyŋ mysaly retınde «Aiqap» jurnalynda jaryq körgen «Qazaqtyŋ qūdalyǧyndaǧy kemşılıkter» atty maqalasynda Şahmardan Äljanūly:  «Iаki bırdı-jarym 13-14- ke kelgenşe berılmei otyrǧan qyzy bolsa, sol kezde beişaranyŋ maŋdaiynyŋ soryna qarai, bır baişykeşteu şaldyŋ qatyny ölıp qalsa, kedei mäz-mäiram bolyp quanyp, älgı beibaq şalǧa malǧa satyp, jaŋa pısken almasyn itke jegızıp, ösıp jetılıp kele jatqan bäişeşegıne zar qoiyp, soldyrtyp sualtady, –  dep küiıne kele, – hat tanytyp,  kämeletke keltırıp, baliǧatqa toltyryp, oŋ men solyn, aldy men artyn baiqaǧan  soŋ, özderınıŋ yqtiiary  boiynşa dūǧagöi ata-analary qūda bolyp, sonan soŋ osy küngı kör-jer, ony-mūny ǧūryptaryn ıstep, qyzyqtaryn köre berse, igılıktıŋ erte-keşı bolmaidy» dep ūsynysyn bıldıredı. Al «Qazaq qyzdarynyŋ atalaryna» atty maqalada qazaq jurnalist qyzdarynyŋ köşbasşylarynyŋ bırı Saqypjamal Tıleubaiqyzy barşa zamandas qūrbylarynyŋ atynan qazaq qauymyna bylaişa ündeu tastaidy: «Qymbatty atalar! Bız daǧy sızderdıŋ er balalaryŋyz sekıldı balalaryŋyzbyz. Olar siiaqty bızder de bılımdı, ülgılı bolyp,  nadan bolmai, tärbielı bolsaq, sızderge abyroily bolmas pa edık? Er balany artyq körıp tärbie qylsyn da, qyz balany kem körıp, tärbie qylmasyn degen şariǧat bar ma?» dei kele qazaq tūrmysqa yqtiiarymen şyǧu, bılım alu syndy qūqyǧyn sözıne arqau etedı.

7. Medrese aşu men onyŋ negızgı mındetterı haqyndaǧy maqalalar

Alaş qairatkerlerı zaman talabyna laiyq, halyqty sauattandyruǧa kömektesetın, qarapaiym halyqqa qoljetımdı medreseler kerek dep sanady. Körşı tatar, noǧaida myŋdap sanalǧan olardyŋ qazaq jerınde asa köp emese ekenıne, bar bolǧannyŋ özınde şynaiy ūstaz ben ekıjüzdı moldasymaqtardy ajyrata almauşylyq, balany medresege bıl dep beretın kökıregı oiau ata-ananyŋ köp boluy kerek ekendıgın tılge tiek etedı.  «Jaman taǧylymymyzdy tastasaq, bırımızdıŋ aitqanymyzdan bırımız şyqsaq, orynsyz jerge qūtymyzdy sarp qylmasaq, halyq paidasyn oilap, ortaǧa meşıt medrese saldyryp, balalardy ūsyl taǧylym jönımen oqyttyrsaq, kıtaptar, gazetter, jurnaldar şyǧarsaq, maǧarıptıŋ bırınşı baspaldaǧyn basqan bolar edık» dep, «Aiqapqa» şyqqan «Mūsylmandar tırşılıgıne tiıstı mäseleler. Qazaq halqyna bırer söz» atty maqalasynda Erjan Qūlaqbaiūly öz armanyn bıldıredı. [4, 78-b.] Alaida, bärı de bız oilaǧandai oŋai emes edı, Patşaly Reseidıŋ būǧan qatysty öz ūstanymy boldy. «Bükıl ūlysqa bır meşıt, bır mektep qana aşu nizamyn (erejesın) halyq ūnatpady. Osy nizam arqyly  qazaqtardyŋ köbırek jerınde astyrtyn meşıt medreseler salynuynyŋ älegınen jūrt penen hükımet arasynda janjaldar şyqqandyǧyn tüsındırdı» deidı, Qarataev myrza öz sözınde. [4, 56-b.] Iаǧni, ol almaǧaiyp zamanda medrese aşuǧa da tyiym salǧan ükım şyǧady. Soǧan qaramastan, mümkındık bolǧan jerde onyŋ sanyn köbeituge ündegender az bolmady. Mäselen, «Dala uälaiaty» gazetınde jaryq körgen «Qazaqtyŋ medrese aşqandary» jäne «Qazaqtar özderınıŋ balalaryn qalaişa oqytatūǧyndarynyŋ baiany» atty maqalalary da osy taqyrypty arqau etıp: «Eger de medrese salsaŋdar, būl medrese sızderge köp paida keltırer. Medreseler adamǧa bılım berer. Qalaişa jaqsy tūrmaq jaiynan, dünie turasynan häm şarua turasynan» dep oiyn qorytady. [4, 31-b.] Osylaişa olar qazaq balasyn ärı sauatty, ärı bılımdı etıp, ärı özge dınge kırıp ketuden saqtaǧysy kelgen edı.

8. Qazaq jerındegı dın tarihyna bailanysty tanymdyq maqalalar

Dın tarihyna, dästürlı dınge bailanysty tanymdyq maqalalar da qazaq ruhaniiaty üşın kerek edı. Alaş kösemsöz şeberlerı būl keŋıstıktı de bos qaldyrmady. Mäselen, Mırjaqyp Dulatūly «Qazaq» gazetınde «Oqşau söz. Hazıret Sūltan» atty maqalasyn jariialap, Qoja Ahmet İassaui kesenesınıŋ tarihyna toqtalsa, Mūhametjan Tynyşbaiūly qazaqtyŋ tarihynan, sonyŋ ışınde ǧasyrlar boiy ūstanǧan  dıni de tanymynan da habar berer ocherkter siklın jariialaǧan. Al «Oqytu haqynda Şariǧat ne aitady?» maqalada A.Jüsıpūly dındı tüsındıre otyryp, «Dünie, aqiret ısterımız ǧylym, bılımge baryp tırelgendıgın bılımdı boluǧa, nadan qalmasqa būiyrǧan», dep ǧylym-bılımge şaqyrady. [4, 79-b.]

9. Ūlttyq dıni erkındık mäselesı

Joǧary atalǧan dınge, dılge qatysty taqyryptardyŋ barlyǧy tüptep kelgende  qazaqtyŋ dıni erkındıgı mäselesınen tuyndap jatqany anyq. Senım erkındıgı bolmaiynşa, qūldyq sananyŋ bekuıne sebep köbeie beretının Alaş ziialylary tereŋnen tüsındı. Dıni erkındıktı şekteu, ata-baba dınınen alastatu kün tärtıbındegı özektı problemalardyŋ bırıne ainaldy. «Qazaqtar hükımetke neǧūrlym tura, neǧūrlym  dostana bolsa da, hükımet olarǧa soǧūrlym naşar ıster qylady... 1905 jylǧa deiın qazaq balalaryn orta, häm joǧary mektepterge kıruge qyzyqtyratyn edı. Osy jolmen olardyŋ ūlttyq tūrmystaryn söndıruge,  häm eptep eptep özge dınge salu jaǧyn qarastyrdy. Endı qazırgı kezde odan da naşarlady, bır jaǧynan, olarǧa öz dınderımen tūruǧa erık bermedı, ekınşı jaǧynan olardyŋ hükımet mektepterınde  ǧylym-bılım, öner alularyna jol aşyq emes...» delınedı «Aiqapta» jariialanǧan «Keŋes jiylysy» atty maqalada. Al Dosan Amanşin bolsa: «...Rossiianyŋ ışınde jiyrma million mūsylmanǧa sezıktenu bastaldy» dep küiınıp, dıni erkındıktıŋ şektelıp jatqanyna qynjylys bıldırıp, būl oiyn bylaişa negızdeidı: «Stepnoe polojenienıŋ 136-statiasynda qazaq jürgen jerde böten  patşanyŋ adamy, häm hristian dınınde bolmaǧan adam jer satyp almasyn degen» dep, öz elı men öz jerınde dıni alalauşylyqtyŋ eŋ soraqy türın körıp otyrǧan qazaqtyŋ jaiyn baiandai kelıp, kelesı qauıptı baiandaidy: «18 iiunde törtınşı Dumada zakon bolyp şyqty. Samarqand oblysynda qazyna su şyǧaryp, aryq tartqan, būryn  şöl, endı egın egıp,  maqta salatyn  jaqsy jer hristian dınındegı adamǧa ǧana berılsın dep». [4, 63-b.]  Körıp otyrǧanymyzdai, qazaqty dınınen aiyru üşın tırşılıgıne qajet qarapaiym dünielerdıŋ özıne şekteu qoiyp tastaǧan kezder bolǧan.

10. Dıni fanatizm men formalizmge boi ūrudy synau

«Şynynda da būrynǧylar dındı syrtqy formaǧa qarap ölşegendıkten, orysşa oqyǧandarǧa salqyn qaraityn edı». Būl «Aiqap» jurnalyna şyqqan  «Ülken kısılerımızde kışkene mınez» atty maqaladan üzındı. Qazırgı formalister siiaqty, syrt kiımge qarap, onyŋ imandylyq därejesın ölşep-pışetınder ol zamanda da tabylǧan eken. [4, 85-b.]  «Qazaq qaryndastaryma» atty maqalada Faisälırahman Jihandarov şariǧatpen haram dep otyrmai, gazet-jurnal oqyp,  qoǧam ömırıne aralasuǧa şaqyrady: «Būl zamanda halyqtyŋ ǧylym, öner därejesı, häm kıtaptardyŋ köptıgı-azdyǧymen baiqalady. Baǧyzy bır moldalar gazet-jurnal şariǧatta joq, ony oquǧa bolmaidy dep ataidy.  Būlar būryn gazet körmegendıkten, ony ne ekenın bıle almai qapalanyp aitady. Bolmasa gazet şariǧat qosuy boiynşa  paidaly sanalady» dep jastardyŋ sanasyna saŋylau tüsırgısı keledı. [4, 76-b.] Baiqasaq, bügıngı keibır äsıredınşılder de teledidar körudı haram dep, tıptı dalaǧa laqtyryp  tastap jürgenderge de, bügıngınıŋ adasqan «moldalary» ony haram, şariǧatta joq dep ūǧyndyrǧanynan ekenı aidan anyq dünie. Baiqap qarasaq, bır ǧana dın taqyrybyna qatysty ondaǧan mäseleler qazaq jūrtşylyǧyn alaŋdatqan eken. Al endı Alaş kösemsöz şeberlerı osy  dıni mäselelerdı qalai şeşpek boldy degen sūraqtyŋ jauabyna kelsek. Merzımdı baspasözde jaryq körgen maqalalarǧa jügınsek, Alaşorda ükımetı men ūlt liderlerı būl mäselede qol qusyryp, qarap qalmaǧan, tüiıtkılderdı bırneşe jol arqyly şeşpekşı bolǧan. Mäselenı şeşu barysy zaiyrlylyq pen demokratiialyq prinsipterge arqa süiep, ūlttyŋ auyzbırlıgıne ümıttene otyryp, bırneşe tarapta qatar jürgen. Publisistika küşımen mynadai dünielerge şeşım ızdeldı:

• Otarşy eldıŋ imperiialyq saiasatynyŋ bır tarmaǧy bolǧan şoqyndyru saiasatynyŋ qūitūrqy joldary men onyŋ aldyn alu şaralarynan habardar etu;
• Qu, öz qūlqynyn oilap, dındı būrmalap jetkızuşılerdı baspasöz arqyly äşkereleu;
• Dıni-aǧartuşylyq maqalalaryn jariialau;
• Zaman talabyna kelmeitın eskı ädetterden aryluǧa ündeu.

Būl publisistikalyq dünienıŋ barlyǧy derlık ötkır tıl, naqty derek, şyn janaşyrlyqpen jazylǧan maqalalar edı. Dın problemasyn äleumettık, ekonomikalyq mäselege tıkelei jol aşqan jer mäselesınen, otarlau saiasatynan böle-jara taldau jäne tüsınu mümkın emes. Mysaly, «Qazaq türkılerınde üilenu» maqalasynda būrynǧy zamandaǧydai qalyŋ mal töleitın jer keŋ, su mol bolmaǧandyqtan, jaǧdaiy naşar jıgıtter qyryq-eluge deiın jaldanyp jūmys jasap, qalyŋdy töleuge mäjbür ekenın aita kelıp, onyŋ jaman saldaryna bylai toqatalady: «Jetısu oblysynda, Almaty töŋıregınde Esık esımdı stansiiada  bır jyl ışınde on bes, on alty jan dın tastady. (Osylaişa) Haqolda  jalşy bolyp jürıp, qatyn ala almaǧan jıgıtter endı bır amal tapty. Bıreudıŋ qatynan azǧyryp,  ertıp alady da, kelıp şoqynady», dep Sabyrjan Alqormaşy atty avtor küiınıp qalam terbeidı. [4, 82-b.]    Al zamanǧa ıleskısı kelmegen kertartpa eskı ädetter, däuırı ötken dıni senımder haqynda da aşy şyndyqtar baspasöz betın körgen. Mäselen, sarttyŋ basyn ainaldyrǧan qu moldalar men qazaqtyŋ basyn ainaldyrǧan baqsylar turaly «Türkıstan uälaiaty» gazetınde Jazuşy Baisalbai atty jurnalist bylai dep jazǧan: «Sarttyŋ qatyny moldaǧa jügırse, bızdıŋ qazaqtyŋ qatyny baqsy körse, jeitın asyn tastap jügıredı... Özı kelerde anadai jerden qolyna  ūzyn taiaǧyn ūstap,  boz atqa mınıp, basyna aq sälde salyp, aiǧailap, jūrttyŋ qūtyn alyp, auyldy üş jola ainalyp, şauyp jürıp jürıp, onan soŋ auylǧa kelıp tüsedı. Äne, onan soŋ bızdıŋ qazaqtyŋ jas kelınşegı üidı şyr köbelek ainalyp otyryp alyp, tapqan, jasyrǧanyn baqsynyŋ aldyna äkelıp salyp, baqsyny söilete bastaidy. Baqsy auzyna kelgenın ottap-ottap, auylda bır-ekı kün toqtap, oljasyn köbeitıp alady». [4, 13-b.]  Tura osy mäselege «Dala uälaiatynda» jariialanǧan «Baqsylar, duanalar» maqalasyn jatqyzuǧa bolady. Onda baqsylardyŋ qoǧamdaǧy sūranysynyŋ sebepterıne toqtalyp, keibırı tūqym qualaǧandyqtan baqsylyqpen ainalyssa, kei adamdardyŋ jaǧdaiy naşar bolǧan soŋ, kün köru üşın baqsy bolatynyn aityp qana qoimai, qoǧamnyŋ oi-sanasynyŋ bırtındep ösıp jatqanyn myna sözben däleldeidı: «Osy uaqytta baqsylar azaiyp bara jatyr. Qazaqtar būlarǧa köp ilanbaidy. Būryn baqsy degen ataqty jaqsy körer edı, qazırde mūndai ataqty ūiat köredı. Mysaly, jeŋıl mınezdı köp söileitūǧyn tantyq adamdy ädıpsızdıgın körsetpek üşın «baqsy» dep ataidy». [4, 22-b., 24-b.] Iаǧni kösemsöz şeberlerı duana men baqsyny synap qana qoimaidy, olardyŋ qoǧamdaǧy rölınıŋ bırte-bırte qadırsızdenıp, pır tūtatyn emes, qaita ūialatyn obrazǧa ainalyp bara jatqanyna nazar audartyp, sondyqtan da olardan aulaq boluǧa ündeidı. Bırte-bırte ondai dümşelerdıŋ qūitūrqy äreketterınnıŋ ara-jıgın qalyŋ būqara ajyrata bastaidy. «Jas azamat» gazetınıŋ 1918 jyldyŋ üşınşı sanynda: «Qarataudyŋ qojasyna siynu aŋqau qazaqtyŋ tabiǧaty boluşy edı. Bıraq, zemstvo ondai siynudy kötermeidı. Aŋqau elge aramza molda boludyŋ zamany ötken» deuı sondyqtan. [7] Al saiasi belsendılık küşımen dınge qatysty mäselelerdı  Alaş qairatkerlerı kelesıdei joldarmen şeşpekşı boldy dep jüielei alamyz:

• Qazaqtyŋ töl müftiiatyn qūru (Nätijesınde Alaş belsendısı Ǧūmar Qaraş alǧaşqy qazaq müftiı bolady);
• Dıni qūqyq turaly keŋester ötkızu;
• Mūsylmandar müddesın qorǧar saiasi ūiymdar qūru;
• Eldıŋ damu baǧytyna sai dınnıŋ ideologiialyq rölın anyqtau.

Osylaişa  ūlttyŋ dıni tūtastyǧy eldıŋ jarqyn bolaşaǧynyŋ kepılı ekenın tereŋ tüsınıp, osyǧan qatysty mälelerdı şeşude aianbai ter tögıp, ūltşyldarymyz özderınıŋ qaitpas qaisarlyǧy men tabandylyǧyn körsettı. Dıni qūqyq turaly keŋesterdıŋ nätijelerı de baspasözde jariialanyp tūrdy. Mäselen, «Aiqapqa» şyqqan «Qazaqtardyŋ dını, qūqyq häm jer haqyndaǧy özara keŋesterınıŋ qorytyndysy» turaly maqala osyǧan dälel. Mūstafa Şoqai Türkıstan mūsylmandary (iaǧni orys emes halyqtary) qūryltaiyn ötkızudı qolǧa alǧan ekı saiasi ūiymnyŋ bırı “Şora-i-islamiiany” (“Mūsylmandyq keŋesı”) basqardy. (“Ulema jamiiaty” – “Ǧūlamalar odaǧynyŋ” jetekşısı Serälı Lapin edı). Qūryltai sailaǧan Türkıstan mūsylmandarynyŋ keŋesı “Milli märkäzi” (“Ūlttyq ortalyq”) qūramyna kırdı, onyŋ töraǧalyǧyna sailandy. Törtınşı Memlekettık Dumanyŋ Mūsylman fraksiiasynda ūiymdastyru biurosynyŋ hatşysy bolyp ıstedı. [8] Soŋǧy mäsele, iaǧni eldıŋ damu baǧytyna sai dınnıŋ ideologiialyq rölın anyqtau jaiy oŋai şarua bolmady. Öitkenı, ol kezdegı dıni senımnıŋ ala-qūlalyǧy osylai deuge negız bolady. Oqyǧan bır ziialynyŋ şariǧatty qoǧam ömırınen bıte qainatyp körgısı kelse, ekınşı bır top europalyq damu jolyna tüsu üşın qazaq qoǧamy zaiyrlylyq pen örkeniettılık qūndylyqtaryna jaqyndap, kertartpa, aqyl-oi tūsauşysy bolǧan keibır dıni dogmalardan barynşa aulaq damu kerek ekenın tüsındı. Sūltanmahmūt Toraiǧyrūly «Älihannyŋ Semeige keluı» atty maqalasynda Älihannyŋ: «Türkıstanmen bırge avtonomiia alu – qoiny-qonyşyŋa tas toltyryp, Ertıske süŋgumen bır esep. Taşkent gorodskoi upra­va­synda  sarttyŋ glasnyilary, «obaǧa qarsy em qylu Qūdaidyŋ qūdıretıne qar­sylyq künä bolady, em keregı joq» dep jasaǧan qaulylary avtonomiia arbasyna esek pen tüie jegılıp, oŋbaityndyqty kör­se­tedı» dep baiandama jasaǧanyn jazady. [5] Alaida, būny qate tüsınıp, şariǧattan alystaǧan qoǧam qūruǧa haqymyz joq dep ūrandatuşylar da tabylǧan. Mäselen, «Aiqapta» jariialanǧan «Qazaqtardyŋ dını, qūqyq häm jer haqyndaǧy özara keŋesterınıŋ qorytyndysy  atty maqalada «Būl turadaǧy Älihan Bökeihanovtyŋ qazaq üşın qazaqtyŋ ädet-ǧūrpyn saqtau kerek» degen pıkırın keŋes mäjılısı terıs dep tapty. Onyŋ sottardan äldeqaşan  joǧalǧan ädettı qorǧaştauy aqyrynda baryp qazaqtardy basqa mūsylmandardan ajyratyp, dınderınen aiyryp, orystandyru politikasyna munafyq bolyp şyǧady», deidı. [4, 68-b., 69-b.] Iаǧni ol top şariǧat jolynan ırgenı alystau saludy Patşaly Reseidıŋ şoqyndyru saiasatyna qūlaş ūrumen teŋ dep tüsıngenın köre alamyz. Älihan Bökeihannyŋ būl ūstanymyna Europanyŋ damu jolyn jan-jaqty zertteuı, onyŋ ışınde 1871 jyly Parij kommunasy dekretınıŋ bırınşı tarmaǧynda şırkeu men memlekettı bölıp tastauy qosymşa turaly derek sebep boldy dep oilaimyz. Zaiyrlylyq jolyna tüstık dep jürgende, älemdegı dıni jaǧdaidyŋ kürdelenuımen, dıni fanatizm mäselesı  bügıngı taŋda qaita kün tärtıbıne şyǧyp tūr. «Qazaq qoǧamyndaǧy islam faktory turaly söz qozǧaǧanda, bızdıŋ elde ol  būryn eşqaşan ekstremizm men fanatizm sipatyn almaǧanyn eskeru kerekpız» deidı dıntanuşy professor A.M.Daiyrova özınıŋ «Qazaqstannyŋ saiasi ürdısındegı islamdyq faktor» atty kıtabynda. [9, 114-b.] Alaştanuşy ǧalym Qairat Saqtyŋ pıkırınşe: «Halyqtyŋ tūtastyǧy men dınnıŋ tūtastyǧy jäne memlekettıŋ tūtastyǧy arasynda tıkelei täueldı bailanys bar». Osy tereŋ de, näzık bailanysty paidalanyp, özınıŋ jymysqy äreketterımen el ışınde bülık şyǧaryp, qarapaiym halyqtyŋ berekesın qaşyryp jürgender ökınışke qarai, jyl ötken saiyn köbeiıp keledı. Olar özge eldıŋ ideologiiasyna qyzmet etıp jatqanyn tüsıngısı kelmeidı. Älemdegı kez kelgen eldıŋ dınge qatysty memlekettık saiasatynda onyŋ tarihi-mädeni-ruhani damuynyŋ erekşelıkterı, qoǧam men dınnıŋ ışkı qūrylymdyq özgeşelıkterı mındettı türde eskerıledı. Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev: «Bız mūsylman ümbetınıŋ bır bölıgı ekenımızdı maqtan tūtamyz. Ol – bızdıŋ dästürımız. Bıraq bızde zaiyrly qoǧamnyŋ dästürlerı de bar ekenın, Qazaqstan zaiyrly memleket ekenın ūmytpauymyz kerek. Bız eldıŋ dästürlerı men mädeni normalaryna säikes keletın dıni sana qalyptastyruymyz kerek». Osylaişa ol ışıne ırıtkı saludyŋ bır joly, «syrttan yqpal etudıŋ bır täsılı: ol jat dıni ılımderdı bızge taratu» ekendıgın eskerttı. Dıntanu institutynyŋ professory Baqytjan Saterşinovtıŋ pıkırınşe, ūlttyq dästür men mädeniettı, memlekettıŋ zaiyrly qaǧidattaryn terıske şyǧaratyn, öner men ädebiettı moiyndamaityn, ǧylym men filosofiiany tūtastai «adasuşylyq» dep esepteitın, tanym barysynda aqyldyŋ rölın meilınşe tömendetıp, tek bukvalizm men dogmatizmge süienetın, taqualyǧyn täkapparlyqpen därıptep, basqa pıkır men ömır tärtıbın ūstanatyndardy küpırlık dep sanap, jüregındegı ızgılıktı qatygezdıkke aiyrbastap ülgergen äsıredınşılder aramyzda jür. [10] «Äsıre qyzyl tez oŋar» degen qazaq maqalyna sai, olardyŋ jasandy, adamzat sanasy men ūlt damuyna qaişy qasaŋ qaǧidalarynyŋ aldy or ekenı belgılı, bıraq sol «orǧa» özderımen bırge qanşama közı aşyq, kökıregı oiau, bıraq täjıribesı az jastarymyzdy ala ketetını beimälım bolyp tūr. Sondyqtan, Alaştyqtar alaŋdaǧan, bügıngı qazaq qoǧamy uaiym jegen būl özektı mäselenıŋ tek qana zaiyrly bılımmen  şeşe alatynymyz anyq. Qoǧam alǧa damuy üşın eskı qatelıktı qaitalauyna jol joq bolsa kerek. Alaş arystarynyŋ da ösietı de sol bolatyn.

---

Alma SAILAUQYZY,

L.N.Gumilev atyndaǧy EŪU-nıŋ PhD doktoranty

---

Paidalanylǧan ädebietter tızımı

1. https://en.oxforddictionaries.com/definition/religion
2. http://akikat.kazgazeta.kz/?p=6555 Ǧalimūrat Jükel. Dın. Dıntanu. Dıntanuşy.
3. https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%B0%D1%88_%D0%BF%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D0%B1%D0%B0%D2%93%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%8B
4. Alaş kösemsözı: Dın mäselesı. Köptomdyq. 3-tom. Ǧylymi joba jetekşısı: Saq Q.Ö., Almaty: «Qazaq ensiklopediiasy», 2014 j.
5. https://baq.kz/kk/news/sayasat/alti-alashtin-ardagi-neden-zhaza-basti-2421
6. (http://ikaz.info/zamanaui-dini-ahual/)
7. http://abai.kz/post/17671
8. http://netref.ru/tarih-tafilimi.html Tarih taǧlymy
9. A.M.Daiyrova, İslamskii faktor v polticheskih prosessah Kazahstana», Moskva, Nauchnaia kniga, 2005 j.