الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «الاش وردا»: ۇلتتىق يدەيا جانە ءدىن ماسەلەلەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياعا جولدانعان جاس عالىم شىنار جەڭىسقىزىنىڭ ماتەريالىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
«ءار شىعارماسىن زارىقتىرا جازاتىن قالامگەر – عابيت مۇسىرەپوۆ. ادەبيەتشىل الەۋمەتتىڭ ءۇمىتىن ءۇزىپ المايىن دەپ اندا-ساندا گازەت-جۋرنال بەتىندە اسىلدىڭ سىنىعىنداي از دۇنيەسىن جاريالاپ قويىپ، ايىزى قانباي قالعان وقۋشىسىن ايلاپ، جىلداپ توستىرۋ بويعا سىڭگەن ادەت. از جازسا دا ءماز جازاتىن جازۋشىنىڭ شىعارماسى ءوز ەنشىسىنە تيگەن كەزدە وقىرمان قاۋىم ءسوز ونەرىنىڭ تۇنىعىنان شايقاپ ءىشىپ، ءلازاتتانادى. اقتالعان ءۇمىت جازۋشى ابىرويىن ەسەلەي تۇسەدى» دەپ باستالاتىن تۇرسىنبەك كاكىشۇلىنىڭ «اقىننىڭ اسقاق ارمانى» ماقالاسى الىپتار توبىنىڭ زەرگەرى بولعان ع.مۇسىرەپوۆتىڭ ويلى دا ورنەكتى شىعارماشىلىعى مەن كوركەمدىك شەبەرلىگى تۋرالى وربىگەن. ۇستاز، عالىم، قايراتكەر، اكادەميك ت. كاكىشۇلى مەن سۋرەتكەر جازۋشى ع.مۇسىرەپوۆتىڭ اراسىنداعى اعالى-ءىنىلى رۋحاني بايلانىس ءجىبى بەرىك بولعان. عالىمنىڭ «اقىننىڭ اسقاق ارمانى» [1, 254]، «ادەبيەتىمىزدىڭ قازبەگى مەن ەلبرۋسى» [1, 223]، «عابەڭمەن قۇپيا سۇحبات» [1, 245]، «الىپتار توبىنىڭ زەرگەرى» [1, 235] سىندى ت.ب.ماقالا-سۇحباتتارى بار.
1974 جىلى 25 شىلدەدە ماگنيتوفون ارقىلى ءۇش جارىم ساعاتتاي سويلەسكەن سۇحباتى – جۋرناليستەرگە ۇلگى بولسا، عالىمدارعا ىزدەنىس تۋدىردى، وقىرمانعا وي سالدى. سۇحباتتا ساكەن سەيفۋللين، ءسابيت مۇقانوۆ، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ ت.ب. تۋرالى قىزىقتى دا عيبراتتى دەرەكتەر، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، احمەت بايتۇرسىنۇلى، ماعجان جۇماباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ سىندى تۇلعالارىمىزدىڭ ادەبي مۇرالارىنىڭ حالىققا جەتپەي جاتقاندىعى ايتىلعان. ارحيۆتە شاڭ باسىپ جاتقان مۇرالاردىڭ كوپتىگى، ولاردى جوقتاۋ، ولاردى ىزدەۋ، ولاردى جيناقتاۋعا نازار اۋدارىلعان.
ع. مۇسىرەپوۆشە ايتساق، «تاريح، ارينە، ءوزى ايتادى. ءبىرجولا ۇمىتىلىپ كەتپەيدى عوي ەندى. دۇنيەدە ءبىر وي ايتىلۋ قيىن، ايتىلعان وي ولمەيدى. بىردە بولماسا بىردە شىعادى» [1, 253]. وسى سۇحباتتان بەرى ارادا 40 جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. تالاي دۇنيەلەر زەرتتەلدى، تاريحتىڭ تالاي پاراقتارى اشىلدى. وزبىر ساياساتتىڭ كەسىرىنەن «حالىق جاۋى» دەپ تۇتقىندالعان، بىراق جاۋ ەمەس، كەرىسىنشە «حالىق جاناشىرى» بولعان اياۋلىلارىمىز جارىققا شىقتى.
سۇحباتتىڭ بارىسىندا باستى نازار ادەبيەتىمىزدىڭ ءىرى وكىلدەرىنە، ولاردىڭ شىعارماشىلىعىنا، جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق لاباروتورياسىنا اۋدارىلعان. «ءسوز زەرگەرى» دەپ تەگىن اتانباعان جازۋشىنىڭ ارتىق سويلەم، ارتىق دەرەك تۇرماق، ارتىق ءسوزدى قولدانباعانىن كوزى قاراقتى وقىرمان بايقايدى. عالىم بۇل تۇستا ەڭ ماڭىزدى، ەڭ وزەكتى دەگەن سۇراقتى قويسا، جازۋشى ەڭ ماڭىزدى، ەڭ وزەكتى دەگەن جاۋاپتى بەرگەن. بۇل جاۋاپ بەرۋشىنىڭ دە، سۇراق قويۋشىنىڭ دا ءبىلىم اياسىنىڭ كەڭدىگىن كورسەتەدى. سوندىقان ادەتتە جاقسى سۇراققا جاقسى جاۋاپ بەرىلەدى. ال جاقسى جاۋاپ تۇسىندا جاقسى دەرەكتەر ايتىلادى. سۇحباتتاعى سونداي ەسىمدەردىڭ ءبىرى – ا. الەكتوروۆ.
نازار اۋدارساق، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ جاۋابىندا: – بايقايسىڭ با، پاتشالىق قۇرىلىس تۇسىندا قازاق دالاسى ءوزىنىڭ مادەنيەتى، ادەبيەتى، تۇرمىسى جاعىنان وقشاۋلىقتا بولدى. ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ، الەكتوروۆتاردىڭ ماتەريالدارىن وقىعاندا، وزگەنى بىلاي قويعاندا، سولاردىڭ وزدەرىندە ۇستىرتتىك اڭعارىلادى. دەمەك، بۇل ەلدىڭ ىشكى دۇنيەسىنىڭ جاسىرىنىپ جاتقان جەرى بولعان. سونان سوڭ التىنسارين، شوقان سياقتى ادامدار بۇل ەلدىڭ ىشكى دۇنيەسىن اشىپ، ءبارىن جارقىراتىپ بەرەدى. ولاي ەمەس، بىلاي دەپ اشادى [1, 250].
وسى جولدار الەكتوروۆ نەنى قاتە تۇجىرىمداپتى، نەگە ۇستىرتتىك تانىتىپتى، بۇل قازاق ادەبيەتى، مادەنيەتى، تۇرمىسىنا قاتىستى قانداي ماتەريالدارى تۋرالى ايتىلعان دەگەن ويعا جەتەلەيدى. جالپى الەكتوروۆ تۋرالى ءارتۇرلى اۆتور ەڭبەكتەرىندە ايتىلدى، جازىلدى دا. بىراق، ءدال اۆتوردىڭ كوزقاراسى بويىنشا ەمەس، ءدال اۆتوردىڭ تۇجىرىمى بويىنشا ەمەس. بۇل تۋرالى اۆتور 1977 جىلى 18 ناۋرىزدا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە دە جازعان. بىراق ول ماقالا كەيىن ەسكەرۋسىز قالدى دەۋ ارتىق ايتقاندىق بولماس.
ت. كاكىشۇلىنا بەرگەن وسى «عابەڭمەن قۇپيا سۇحبات» اتتى سۇحباتىندا «ال العاشقى قولجازبالارىڭىز ساقتالا ما؟» دەگەن ساۋالعا: « – قالادى جىرتىلىپ-جىرتىلىپ. – راسىمەن جىرتىپ تاستايسىز با؟ – جىرتىپ تاستايمىن. – اپىر-اي كوپ بايلىق قوي ول. ونىڭ ىشىندە تالاي دۇنيەلەر كەتەدى عوي. – سونى جينايىن دەپ تالاپ ەتىپ ەدىم» دەگەن ەكەن. وسى ورايدا ءبىزدى قۋانتقانى – ءدال وسى ماقالانىڭ ماشينامەن تەرىلگەن العاشقى نۇسقاسىمەن (4-5 جەرىنە تۇزەتۋ ەنگىزىلگەن) تانىسۋ بولدى. بۇل ماقالا ع. مۇسىرەپوۆتىڭ مەموريالدى مۋزەي-ءۇيىنىڭ قورىندا ساقتاۋلى ەكەن.
ت. كاكىشۇلىنشا ايتساق، «ع.مۇسىرەپوۆ ءوزىنىڭ ءار شىعارماسى تۇگىل، ءاربىر سوزىنە جاۋاپتى قارايتىن قالامگەر ەكەنى ايان. ءار تۋىندىنىڭ ءتۇر-تۇلعاسى، كەلەشەك تاعدىرى، ونەگەلىك سيپاتى قاتتى ويلاندىرادى اۆتوردى». دەمەك، وسى ماقالا اتاۋىنا دا بەي-جاي قاراماعان دەگەن ءسوز. «قازاق حالقى ا.ە. الەكتوروۆقا ۇلكەن قارىزدار» [2] اتتى ماقالا اتاۋىنىڭ ءوزى وقىرماندى تارتا تۇسەدى. قىزىقتىرادى. ءارى ءاربىر سوزىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن ءسوز زەرگەرىنىڭ قانشا ماقالا، قانشا ەڭبەك، قانشا تۋىندىسى بولسا دا، ءدال وسى سىندى ەموتسيانى كورسەتۋى از-كەم.
«ءبىر ادام ءبىر حالىقتىڭ تۇتاس ءبىر عاسىر بويىنداعى ءومىرى تۋرالى دۇنيەلىك ءباسپاسوز بەتىندە قانداي مالىمەت باسىلعان بولسا، سونىڭ ءبارىن ءتىزىپ بەرسە، سول ادامعا سول حالىقتىڭ ايتار العىسى، كورسەتەر قۇرمەت-قوشەمەتى قانداي بولۋ كەرەك؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا ول العىستىڭ شەگى-شەتىنە كوز جەتپەسە كەرەك.
سول ادامنىڭ اتى – الەكساندر ەفيموۆيچ الەكتوروۆ، العىس ايتار حالىقتىڭ اتى – قازاق.
الەكتوروۆتىڭ دۇنيەجۇزىلىك ءباسپاسوز بەتىندە قازاق حالقى جايىندا نە جازىلسا دا سونىڭ ءبارىن ءتىزىپ بەرگەن كىتابى /ۋكازاتەل/ 1900 جىلى قازاندا باسىلىپ شىقتى /ودان بەرى قايتالانعانىن كەزدەستىرگەن ەمەسپىن/. 984 بەتتىك كىتاپتا قازاق حالقىنىڭ تاريحى، مادەنيەتى، تۇرمىس سالتى، شارۋاشىلىعى، مىنەز-قۇلقى، ەركەك-ايەلى جايىندا دۇنيەجۇزىلىك شىققان كىتاپتاردا، گازەت-جۋرنالداردا ءتورت مىڭعا تاياۋ ماقالا، وچەركتەر باسىلعانى كورسەتىلگەن.
ەگەر وسى 984 بەت كىتاپتا كورسەتىلگەن ماتەريالداردى جيناپ، ەكشەپ-ەلەپ، باستىرىپ شىعارا الساق ون-ون بەس توم بولاتىن شاماسى بار. مۇنىڭ ءوزى ۇلكەن مادەني قازىنا ەمەس پە؟ ناعىز ماعىناسىنداعى ەنتسيكلوپەديا دەپ وسىنداي ەڭبەكتى ايتادى» [2, 1].
ەندى كىتاپتان بىرنەشە ۇزىندىلەر كەلتىرەيىك. الەكتوروۆتىڭ ءوزى قازاق حالقى تۋرالى بىلاي دەيدى: «قازاق حالقى رەڭى بۇزىلماعان جاس تا كۇشتى حالىق رەتىندە ماعان اسا جاقسى اسەر ەتتى».
... «قازاقتارمەن قانشا كەزدەسسەم دە ىلعي جاقسى اسەر الىپ وتىردىم. ولار ماعان ءتۇپ-تۇگەل قايىرىمدىلىق كورسەتتى، قوناقجاي، ادال حالىق ەكەن. مەن ولاردىڭ اراسىندا ارتىق-كەمى جوق ءبىر اي بولدىم. وزدەرىمەن بىرگە كيىز ۇيلەرىنە قونىپ ءجۇردىم. مەنىڭ اقشام دا، اتىم دا، قارۋىم دا بولاتىن، قىزىعارلىقتاي نارسەلەرىم دە بار ەدى. بىراق، قازاقتاردان جاقسىلىقتان باسقا ەشنارسە كورگەنىم جوق. ەشنارسەم تونالعان جوق. بولماشى بىردەمەم ۇمىت قالسا، قازاق 5-6 شاقىرىم جەر شاۋىپ كەلىپ، قۋىپ جەتىپ اكەلىپ بەرىپ ءجۇردى. مىنە، بۇل قازاقتىڭ قارا بۇقاراسىن ءوز كوزىمەن كورگەن كولدەنەڭ كۋانىڭ ءادىل پىكىرى» [2, 3].
ماقالادا ورتا عاسىرلاردا كۇللى ورتا ازيا حالىقتارى قولدانعان كۇن قايىرۋ جۇيەسى، ياعني قازىبەك ناۋرىزى تۋرالى دەرەكتەر بار. كوبىنە قازاقستاننىڭ باتىس بولىگى تويلايتىن كورىسۋ كۇنى تۋرالى سيرەك كەزدەسەتىن ماعۇلماتتار دا جازىلعان.
ول تۋرالى ع. مۇسىرەپوۆ: «الەكتوروۆتىڭ تىزبەسىندە عىلىمدىق، تاريحتىق، پوەزيالىق، ەتنوگرافيالىق تولىپ جاتقان قىزعىلىقتى ماتەريالدار بار. سولاردىڭ ءبىرى – «قازىبەك ناۋرىزى». قازاق استرونومى قازىبەك دەگەن ادام جىلدىڭ باسى سانالاتىن «ناۋرىز» كۇنىن 12-13 كۇنگە العا قاراي جىلجىتىپتى. بۇرىن «ناۋرىز» مارت ايىنىڭ 8-9-دارىندا باستالسا قازىبەكتىڭ ەسەبىنشە 12-13 كۇن سوڭ باستالادى. بىراق، ماقالادا نە ىلگەرى، نە كەيىن جىلجىتقانى اتاپ ايتىلمايدى. تەك سويلەم قۇرىلىسىن عانا اڭعاراسىن. ەگەر وسى فاكتى زەرتتەلىپ انىقتالا قالسا، قازىبەك استرونومنىڭ ەسەبى وسى كۇنگى قابىلدانعان 13 كۇندىك ايىرمامەن قابىسا كەتەدى» [2, 3-4].
ءارى الەكتوروۆتىڭ «قولدان ىستەلگەن ەكى ىشەكتى دومبىرادان مۇنداي نازىك، مۇنداي اسەم دىبىستار شىعادى دەگەنگە مەن ەش ۋاقىتتا سەنبەگەن بولار ەدىم! ەگەر دە مىنا قاراپايىم جانىڭا تيەتىن ءاندى ءوز قۇلاعىممەن ەستىمەگەن بولسام، مەن ونىڭ ىزىڭداعان جاراتىلىس ۇنىمەن ۇلاساتىن كۇشىنە دە سەنبەس ەدىم!» دەگەن تاڭدانىسىن تامسانىپ وقۋعا دا بولادى.
ا.الەكتوروۆتىڭ كوپ جىلدار بويى ءبىلىم سالاسىنداعى قىزمەتىندە سول ۋاقىتتا ۇلت قامىن جەگەن الاش ازاماتتارى – ا.بايتۇرسىنوۆ، و.ءالجانوۆ، م.سەرالين، س.كوبەەۆ، گ.بالعىمباەۆ، م.سارسەنباەۆتارمەن ەتەنە ارالاسقانىن ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلمەيدى. سونىمەن بىرگە، «قىرعىز ەسىمدەرى»، «قىرعىزدار ءومىرىنىڭ بەينەسى»، «قىرعىزدار»، «باقسى»، «قىرعىزداردىڭ حالىق ادەبيەتى»، «قىرعىزداردىڭ مال شارۋاشىلىعى» «قىرعىزداردىڭ جەر ءبولىسۋى» ت.ب. بارلىعى 100-دەن اسا ەڭبەك جازىپ قالدىرعان. «قىرعىزدار تۋرالى كىتاپتار، جۋرنالدار مەن گازەتتەردەگى ماقالالار مەن حابارلاردىڭ كورسەتكىشىندە» (قازان، 1900) قازاق ەلىنىڭ تاريحى، ەتنوگرافياسى، ءتىلى، ادەبيەتى، شارۋاشىلىعى جونىندەگى ەڭبەكتەردىڭ مازمۇنى، ولار جايلى ايتىلعان سىن-پىكىرلەر، قوسىمشا رەتىندە 50-گە تارتا قازاق كىتاپتارىنىڭ مازمۇندالعان ءتىزىمى بەرىلگەن. بيىل «رۋحاني جاڭعىرۋ: بولاشاققا باعدار» باعدارلامالىق ماقالاسى اياسىندا كوپ دۇنيەنى تۇگەندەۋ، جاڭعىرتۋ قولعا الىنىپ وتىر. ۇلتتىق جاڭعىرۋ دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى ۇلتتىق سانانىڭ كەمەلدەنۋىن بىلدىرەدى. ءبىرى – ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋ بولسا، ەكىنشىسى – ۇلتتىق بولمىستىڭ وزەگىن ساقتاي وتىرىپ، ونىڭ بىرقاتار سيپاتتارىن وزگەرتۋ.
سوندىقتان دا، ءوز ۇلتىمىزعا، ءوز حالقىمىزعا قاتىستى ءارتۇرلى اۆتورلار جازعان، تۇگەندەگەن، تاريحي ەڭبەكتەردى، بىرىنشىدەن – جيناقتاپ جاريالاۋ، ەكىنشىدەن – ارى قاراي ناسيحاتتاۋ، دامىتۋ – بىزگە جۇكتەلگەن مىندەت، بىزگە قالعان وسيەت. اتقارىلعان، اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستار كوپ، ارينە. دەگەنمەن دە، اتقارىلاتىن جۇمىستار لەگى بار جانە ول – ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن ءىس، ۋاقىت وزدىرمايتىن جۇمىس.
ءبىز دە ماقالامىزدى ءسوز زەرگەرىنشە قورىتىندىلايتىن بولساق، ساف تۋىندىلار مەن ەڭبەكتەردى دۇنيەگە اكەلگەندەرگە، حالىق تاريحىنىڭ جيناقتالۋىنا، ناسيحاتتالۋىنا اتسالىسقان تۇلعالارعا راقمەت ايتۋ ءلازىم. وسى ماقالادا كورسەتىلگەن سول تۇلعالاردىڭ اتى – عابيت مۇسىرەپوۆ پەن تۇرسىنبەك كاكىشۇلى، العىس ايتار – قازاق ۇرپاعى ء(وز حالقى). ع.مۇسىرەپوۆ قازاق حالقى، ونىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتى تۋرالى شىعارمالارىندا، باياندامالارىندا، ماقالالارىندا كوپ جازسا، ەل اراسىندا كوپ ايتسا، كوپ ناسيحاتتاسا، ت. كاكىشۇلىنىڭ قازاق ادەبيەتى تاريحى مەن ۇلتتىق سىن ونەرىنىڭ جانرلىق قالىپتاسۋى، «قازاق ادەبيەتى سىنى» ءپانىن ەنگىزۋى، «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى مەن سىنى» كافەدراسىن ۇيىمداستىرۋى، «قازاق فولكلورى جانە ادەبيەت تاريحى» عىلىمي لابوراتورياسىن قۇرۋى، ونىڭ قۇرامدى ءبىر بولىگى «قازاق دياسپوراسىنىڭ رۋحاني الەمى» توبى شەت ەلدەگى قازاقتاردىڭ فولكلورلىق، ەتنوگرافيالىق، مۋزىكالىق، ماتەريالدىق بايلىقتارىن زەرتتەۋى سەكىلدى قوسقان ۇلەسى وراسان زور.
شىنار جەڭىسقىزى،
ءى. جانسۇگىروۆ اتىنداعى جەتىسۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
1 كۋرس ماگيسترانتى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
- كاكىشەۆ ت. كوپتومدىق شىعارمالار جيناعى. 5-توم. الماتى: «قازىعۇرت»، 2013.
- مۇسىرەپوۆ ع. قازاق حالقى ا.ە. الەكتوروۆقا ۇلكەن قارىزدار، 10 ناۋرىز، 1977.
