Almaty qalasy Dın ısterı jönındegı basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ ūiymdastyruymen «Alaş Orda»: ūlttyq ideia jäne dın mäselelerı» atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiiaǧa joldanǧan jas ǧalym Şynar Jeŋısqyzynyŋ materiialyn nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
«Är şyǧarmasyn zaryqtyra jazatyn qalamger – Ǧabit Müsırepov. Ädebietşıl äleumettıŋ ümıtın üzıp almaiyn dep anda-sanda gazet-jurnal betınde asyldyŋ synyǧyndai az düniesın jariialap qoiyp, aiyzy qanbai qalǧan oquşysyn ailap, jyldap tostyru boiǧa sıŋgen ädet. Az jazsa da mäz jazatyn jazuşynyŋ şyǧarmasy öz enşısıne tigen kezde oqyrman qauym söz önerınıŋ tūnyǧynan şaiqap ışıp, läzattanady. Aqtalǧan ümıt jazuşy abyroiyn eselei tüsedı» dep bastalatyn Tūrsynbek Käkışūlynyŋ «Aqynnyŋ asqaq armany» maqalasy alyptar tobynyŋ zergerı bolǧan Ǧ.Müsırepovtıŋ oily da örnektı şyǧarmaşylyǧy men körkemdık şeberlıgı turaly örbıgen. Ūstaz, ǧalym, qairatker, akademik T. Käkışūly men suretker jazuşy Ǧ.Müsırepovtıŋ arasyndaǧy aǧaly-ınılı ruhani bailanys jıbı berık bolǧan. Ǧalymnyŋ «Aqynnyŋ asqaq armany» [1, 254], «Ädebietımızdıŋ Qazbegı men Elbrusy» [1, 223], «Ǧabeŋmen qūpiia sūhbat» [1, 245], «Alyptar tobynyŋ zergerı» [1, 235] syndy t.b.maqala-sūhbattary bar.
1974 jyly 25 şıldede magnitofon arqyly üş jarym saǧattai söilesken sūhbaty – jurnalisterge ülgı bolsa, ǧalymdarǧa ızdenıs tudyrdy, oqyrmanǧa oi saldy. Sūhbatta Säken Seifullin, Säbit Mūqanov, Beiımbet Mailin, Iliias Jansügırov t.b. turaly qyzyqty da ǧibratty derekter, Şäkärım Qūdaiberdıūly, Ahmet Baitūrsynūly, Maǧjan Jūmabaev, Jüsıpbek Aimauytov syndy tūlǧalarymyzdyŋ ädebi mūralarynyŋ halyqqa jetpei jatqandyǧy aitylǧan. Arhivte şaŋ basyp jatqan mūralardyŋ köptıgı, olardy joqtau, olardy ızdeu, olardy jinaqtauǧa nazar audarylǧan.
Ǧ. Müsırepovşe aitsaq, «Tarih, ärine, özı aitady. Bırjola ūmytylyp ketpeidı ǧoi endı. Düniede bır oi aitylu qiyn, aitylǧan oi ölmeidı. Bırde bolmasa bırde şyǧady» [1, 253]. Osy sūhbattan berı arada 40 jyldan astam uaqyt öttı. Talai dünieler zertteldı, tarihtyŋ talai paraqtary aşyldy. Ozbyr saiasattyŋ kesırınen «Halyq jauy» dep tūtqyndalǧan, bıraq jau emes, kerısınşe «halyq janaşyry» bolǧan aiaulylarymyz jaryqqa şyqty.
Sūhbattyŋ barysynda basty nazar ädebietımızdıŋ ırı ökılderıne, olardyŋ şyǧarmaşylyǧyna, jazuşynyŋ şyǧarmaşylyq labarotoriiasyna audarylǧan. «Söz zergerı» dep tegın atanbaǧan jazuşynyŋ artyq söilem, artyq derek tūrmaq, artyq sözdı qoldanbaǧanyn közı qaraqty oqyrman baiqaidy. Ǧalym būl tūsta eŋ maŋyzdy, eŋ özektı degen sūraqty qoisa, jazuşy eŋ maŋyzdy, eŋ özektı degen jauapty bergen. Būl jauap beruşınıŋ de, sūraq qoiuşynyŋ da bılım aiasynyŋ keŋdıgın körsetedı. Sondyqan ädette jaqsy sūraqqa jaqsy jauap berıledı. Al jaqsy jauap tūsynda jaqsy derekter aitylady. Sūhbattaǧy sondai esımderdıŋ bırı – A. Alektorov.
Nazar audarsaq, Ǧabit Müsırepovtıŋ jauabynda: – Baiqaisyŋ ba, patşalyq qūrylys tūsynda qazaq dalasy özınıŋ mädenietı, ädebietı, tūrmysy jaǧynan oqşaulyqta boldy. Veliaminov-Zernov, Alektorovtardyŋ materialdaryn oqyǧanda, özgenı bylai qoiǧanda, solardyŋ özderınde üstırttık aŋǧarylady. Demek, būl eldıŋ ışkı düniesınıŋ jasyrynyp jatqan jerı bolǧan. Sonan soŋ Altynsarin, Şoqan siiaqty adamdar būl eldıŋ ışkı düniesın aşyp, bärın jarqyratyp beredı. Olai emes, bylai dep aşady [1, 250].
Osy joldar Alektorov nenı qate tūjyrymdapty, nege üstırttık tanytypty, būl qazaq ädebietı, mädenietı, tūrmysyna qatysty qandai materialdary turaly aitylǧan degen oiǧa jeteleidı. Jalpy Alektorov turaly ärtürlı avtor eŋbekterınde aityldy, jazyldy da. Bıraq, däl avtordyŋ közqarasy boiynşa emes, däl avtordyŋ tūjyrymy boiynşa emes. Būl turaly avtor 1977 jyly 18 nauryzda «Qazaq ädebietı» gazetınde de jazǧan. Bıraq ol maqala keiın eskerusız qaldy deu artyq aitqandyq bolmas.
T. Käkışūlyna bergen osy «Ǧabeŋmen qūpiia sūhbat» atty sūhbatynda «Al alǧaşqy qoljazbalaryŋyz saqtala ma?» degen saualǧa: « – Qalady jyrtylyp-jyrtylyp. – Rasymen jyrtyp tastaisyz ba? – Jyrtyp tastaimyn. – Apyr-ai köp bailyq qoi ol. Onyŋ ışınde talai dünieler ketedı ǧoi. – Sony jinaiyn dep talap etıp edım» degen eken. Osy oraida bızdı quantqany – däl osy maqalanyŋ maşinamen terılgen alǧaşqy nūsqasymen (4-5 jerıne tüzetu engızılgen) tanysu boldy. Būl maqala Ǧ. Müsırepovtıŋ memorialdy muzei-üiınıŋ qorynda saqtauly eken.
T. Käkışūlynşa aitsaq, «Ǧ.Müsırepov özınıŋ är şyǧarmasy tügıl, ärbır sözıne jauapty qaraityn qalamger ekenı aian. Är tuyndynyŋ tür-tūlǧasy, keleşek taǧdyry, önegelık sipaty qatty oilandyrady avtordy». Demek, osy maqala atauyna da bei-jai qaramaǧan degen söz. «Qazaq halqy A.E. Alektorovqa ülken qaryzdar» [2] atty maqala atauynyŋ özı oqyrmandy tarta tüsedı. Qyzyqtyrady. Ärı ärbır sözıne ülken jauapkerşılıkpen qaraityn söz zergerınıŋ qanşa maqala, qanşa eŋbek, qanşa tuyndysy bolsa da, däl osy syndy emosiiany körsetuı az-kem.
«Bır adam bır halyqtyŋ tūtas bır ǧasyr boiyndaǧy ömırı turaly dünielık baspasöz betınde qandai mälımet basylǧan bolsa, sonyŋ bärın tızıp berse, sol adamǧa sol halyqtyŋ aitar alǧysy, körseter qūrmet-qoşemetı qandai bolu kerek? Bızdıŋ oiymyzşa ol alǧystyŋ şegı-şetıne köz jetpese kerek.
Sol adamnyŋ aty – Aleksandr Efimovich Alektorov, alǧys aitar halyqtyŋ aty – qazaq.
Alektorovtyŋ düniejüzılık baspasöz betınde qazaq halqy jaiynda ne jazylsa da sonyŋ bärın tızıp bergen kıtaby /ukazatel/ 1900 jyly Qazanda basylyp şyqty /odan berı qaitalanǧanyn kezdestırgen emespın/. 984 bettık kıtapta qazaq halqynyŋ tarihy, mädenietı, tūrmys salty, şaruaşylyǧy, mınez-qūlqy, erkek-äielı jaiynda düniejüzılık şyqqan kıtaptarda, gazet-jurnaldarda tört myŋǧa taiau maqala, ocherkter basylǧany körsetılgen.
Eger osy 984 bet kıtapta körsetılgen materialdardy jinap, ekşep-elep, bastyryp şyǧara alsaq on-on bes tom bolatyn şamasy bar. Mūnyŋ özı ülken mädeni qazyna emes pe? Naǧyz maǧynasyndaǧy ensiklopediia dep osyndai eŋbektı aitady» [2, 1].
Endı kıtaptan bırneşe üzındıler keltıreiık. Alektorovtyŋ özı qazaq halqy turaly bylai deidı: «Qazaq halqy reŋı būzylmaǧan jas ta küştı halyq retınde maǧan asa jaqsy äser ettı».
... «Qazaqtarmen qanşa kezdessem de ylǧi jaqsy äser alyp otyrdym. Olar maǧan tüp-tügel qaiyrymdylyq körsettı, qonaqjai, adal halyq eken. Men olardyŋ arasynda artyq-kemı joq bır ai boldym. Özderımen bırge kiız üilerıne qonyp jürdım. Menıŋ aqşam da, atym da, qaruym da bolatyn, qyzyǧarlyqtai närselerım de bar edı. Bıraq, qazaqtardan jaqsylyqtan basqa eşnärse körgenım joq. Eşnärsem tonalǧan joq. Bolmaşy bırdemem ūmyt qalsa, qazaq 5-6 şaqyrym jer şauyp kelıp, quyp jetıp äkelıp berıp jürdı. Mıne, būl qazaqtyŋ qara būqarasyn öz közımen körgen köldeneŋ kuänıŋ ädıl pıkırı» [2, 3].
Maqalada orta ǧasyrlarda küllı Orta Aziia halyqtary qoldanǧan Kün qaiyru jüiesı, iaǧni Qazybek nauryzy turaly derekter bar. Köbıne Qazaqstannyŋ Batys bölıgı toilaityn körısu künı turaly sirek kezdesetın maǧūlmattar da jazylǧan.
Ol turaly Ǧ. Müsırepov: «Alektorovtyŋ tızbesınde ǧylymdyq, tarihtyq, poeziialyq, etnografiialyq tolyp jatqan qyzǧylyqty materialdar bar. Solardyŋ bırı – «Qazybek nauryzy». Qazaq astronomy Qazybek degen adam jyldyŋ basy sanalatyn «Nauryz» künın 12-13 künge alǧa qarai jyljytypty. Būryn «nauryz» mart aiynyŋ 8-9-darynda bastalsa Qazybektıŋ esebınşe 12-13 kün soŋ bastalady. Bıraq, maqalada ne ılgerı, ne keiın jyljytqany atap aitylmaidy. Tek söilem qūrylysyn ǧana aŋǧarasyn. Eger osy faktı zerttelıp anyqtala qalsa, Qazybek astronomnyŋ esebı osy küngı qabyldanǧan 13 kündık aiyrmamen qabysa ketedı» [2, 3-4].
Ärı Alektorovtyŋ «Qoldan ıstelgen ekı ışektı dombyradan mūndai näzık, mūndai äsem dybystar şyǧady degenge men eş uaqytta senbegen bolar edım! Eger de myna qarapaiym janyŋa tietın ändı öz qūlaǧymmen estımegen bolsam, men onyŋ yzyŋdaǧan jaratylys ünımen ūlasatyn küşıne de senbes edım!» degen taŋdanysyn tamsanyp oquǧa da bolady.
A.Alektorovtyŋ köp jyldar boiy bılım salasyndaǧy qyzmetınde sol uaqytta ūlt qamyn jegen Alaş azamattary – A.Baitūrsynov, O.Äljanov, M.Seralin, S.Köbeev, G.Balǧymbaev, M.Särsenbaevtarmen etene aralasqanyn bırı bılse, bırı bılmeidı. Sonymen bırge, «Qyrǧyz esımderı», «Qyrǧyzdar ömırınıŋ beinesı», «Qyrǧyzdar», «Baqsy», «Qyrǧyzdardyŋ halyq ädebietı», «Qyrǧyzdardyŋ mal şaruaşylyǧy» «Qyrǧyzdardyŋ jer bölısuı» t.b. barlyǧy 100-den asa eŋbek jazyp qaldyrǧan. «Qyrǧyzdar turaly kıtaptar, jurnaldar men gazetterdegı maqalalar men habarlardyŋ körsetkışınde» (Qazan, 1900) qazaq elınıŋ tarihy, etnografiiasy, tılı, ädebietı, şaruaşylyǧy jönındegı eŋbekterdıŋ mazmūny, olar jaily aitylǧan syn-pıkırler, qosymşa retınde 50-ge tarta qazaq kıtaptarynyŋ mazmūndalǧan tızımı berılgen. Biyl «Ruhani jaŋǧyru: bolaşaqqa baǧdar» baǧdarlamalyq maqalasy aiasynda köp dünienı tügendeu, jaŋǧyrtu qolǧa alynyp otyr. Ūlttyq jaŋǧyru degen ūǧymnyŋ özı ūlttyq sananyŋ kemeldenuın bıldıredı. Bırı – ūlttyq sana-sezımnıŋ kökjiegın keŋeitu bolsa, ekınşısı – ūlttyq bolmystyŋ özegın saqtai otyryp, onyŋ bırqatar sipattaryn özgertu.
Sondyqtan da, öz ūltymyzǧa, öz halqymyzǧa qatysty ärtürlı avtorlar jazǧan, tügendegen, tarihi eŋbekterdı, bırınşıden – jinaqtap jariialau, ekınşıden – ary qarai nasihattau, damytu – bızge jüktelgen mındet, bızge qalǧan ösiet. Atqarylǧan, atqarylyp jatqan jūmystar köp, ärine. Degenmen de, atqarylatyn jūmystar legı bar jäne ol – uaqyt küttırmeitın ıs, uaqyt ozdyrmaityn jūmys.
Bız de maqalamyzdy söz zergerınşe qorytyndylaityn bolsaq, saf tuyndylar men eŋbekterdı düniege äkelgenderge, halyq tarihynyŋ jinaqtaluyna, nasihattaluyna atsalysqan tūlǧalarǧa raqmet aitu läzım. Osy maqalada körsetılgen sol tūlǧalardyŋ aty – Ǧabit Müsırepov pen Tūrsynbek Käkışūly, alǧys aitar – qazaq ūrpaǧy (öz halqy). Ǧ.Müsırepov qazaq halqy, onyŋ ädebietı men mädenietı turaly şyǧarmalarynda, baiandamalarynda, maqalalarynda köp jazsa, el arasynda köp aitsa, köp nasihattasa, T. Käkışūlynyŋ qazaq ädebietı tarihy men ūlttyq syn önerınıŋ janrlyq qalyptasuy, «Qazaq ädebietı syny» pänın engızuı, «Qazaq ädebietınıŋ tarihy men syny» kafedrasyn ūiymdastyruy, «Qazaq folklory jäne ädebiet tarihy» ǧylymi laboratoriiasyn qūruy, onyŋ qūramdy bır bölıgı «Qazaq diasporasynyŋ ruhani älemı» toby şet eldegı qazaqtardyŋ folklorlyq, etnografiialyq, muzykalyq, materialdyq bailyqtaryn zertteuı sekıldı qosqan ülesı orasan zor.
PAIDALANYLǦAN ÄDEBİETTER TIZIMI:
Ǧ. Müsırepovşe aitsaq, «Tarih, ärine, özı aitady. Bırjola ūmytylyp ketpeidı ǧoi endı. Düniede bır oi aitylu qiyn, aitylǧan oi ölmeidı. Bırde bolmasa bırde şyǧady» [1, 253]. Osy sūhbattan berı arada 40 jyldan astam uaqyt öttı. Talai dünieler zertteldı, tarihtyŋ talai paraqtary aşyldy. Ozbyr saiasattyŋ kesırınen «Halyq jauy» dep tūtqyndalǧan, bıraq jau emes, kerısınşe «halyq janaşyry» bolǧan aiaulylarymyz jaryqqa şyqty.
Sūhbattyŋ barysynda basty nazar ädebietımızdıŋ ırı ökılderıne, olardyŋ şyǧarmaşylyǧyna, jazuşynyŋ şyǧarmaşylyq labarotoriiasyna audarylǧan. «Söz zergerı» dep tegın atanbaǧan jazuşynyŋ artyq söilem, artyq derek tūrmaq, artyq sözdı qoldanbaǧanyn közı qaraqty oqyrman baiqaidy. Ǧalym būl tūsta eŋ maŋyzdy, eŋ özektı degen sūraqty qoisa, jazuşy eŋ maŋyzdy, eŋ özektı degen jauapty bergen. Būl jauap beruşınıŋ de, sūraq qoiuşynyŋ da bılım aiasynyŋ keŋdıgın körsetedı. Sondyqan ädette jaqsy sūraqqa jaqsy jauap berıledı. Al jaqsy jauap tūsynda jaqsy derekter aitylady. Sūhbattaǧy sondai esımderdıŋ bırı – A. Alektorov.
Nazar audarsaq, Ǧabit Müsırepovtıŋ jauabynda: – Baiqaisyŋ ba, patşalyq qūrylys tūsynda qazaq dalasy özınıŋ mädenietı, ädebietı, tūrmysy jaǧynan oqşaulyqta boldy. Veliaminov-Zernov, Alektorovtardyŋ materialdaryn oqyǧanda, özgenı bylai qoiǧanda, solardyŋ özderınde üstırttık aŋǧarylady. Demek, būl eldıŋ ışkı düniesınıŋ jasyrynyp jatqan jerı bolǧan. Sonan soŋ Altynsarin, Şoqan siiaqty adamdar būl eldıŋ ışkı düniesın aşyp, bärın jarqyratyp beredı. Olai emes, bylai dep aşady [1, 250].
Osy joldar Alektorov nenı qate tūjyrymdapty, nege üstırttık tanytypty, būl qazaq ädebietı, mädenietı, tūrmysyna qatysty qandai materialdary turaly aitylǧan degen oiǧa jeteleidı. Jalpy Alektorov turaly ärtürlı avtor eŋbekterınde aityldy, jazyldy da. Bıraq, däl avtordyŋ közqarasy boiynşa emes, däl avtordyŋ tūjyrymy boiynşa emes. Būl turaly avtor 1977 jyly 18 nauryzda «Qazaq ädebietı» gazetınde de jazǧan. Bıraq ol maqala keiın eskerusız qaldy deu artyq aitqandyq bolmas.
T. Käkışūlyna bergen osy «Ǧabeŋmen qūpiia sūhbat» atty sūhbatynda «Al alǧaşqy qoljazbalaryŋyz saqtala ma?» degen saualǧa: « – Qalady jyrtylyp-jyrtylyp. – Rasymen jyrtyp tastaisyz ba? – Jyrtyp tastaimyn. – Apyr-ai köp bailyq qoi ol. Onyŋ ışınde talai dünieler ketedı ǧoi. – Sony jinaiyn dep talap etıp edım» degen eken. Osy oraida bızdı quantqany – däl osy maqalanyŋ maşinamen terılgen alǧaşqy nūsqasymen (4-5 jerıne tüzetu engızılgen) tanysu boldy. Būl maqala Ǧ. Müsırepovtıŋ memorialdy muzei-üiınıŋ qorynda saqtauly eken.
T. Käkışūlynşa aitsaq, «Ǧ.Müsırepov özınıŋ är şyǧarmasy tügıl, ärbır sözıne jauapty qaraityn qalamger ekenı aian. Är tuyndynyŋ tür-tūlǧasy, keleşek taǧdyry, önegelık sipaty qatty oilandyrady avtordy». Demek, osy maqala atauyna da bei-jai qaramaǧan degen söz. «Qazaq halqy A.E. Alektorovqa ülken qaryzdar» [2] atty maqala atauynyŋ özı oqyrmandy tarta tüsedı. Qyzyqtyrady. Ärı ärbır sözıne ülken jauapkerşılıkpen qaraityn söz zergerınıŋ qanşa maqala, qanşa eŋbek, qanşa tuyndysy bolsa da, däl osy syndy emosiiany körsetuı az-kem.
«Bır adam bır halyqtyŋ tūtas bır ǧasyr boiyndaǧy ömırı turaly dünielık baspasöz betınde qandai mälımet basylǧan bolsa, sonyŋ bärın tızıp berse, sol adamǧa sol halyqtyŋ aitar alǧysy, körseter qūrmet-qoşemetı qandai bolu kerek? Bızdıŋ oiymyzşa ol alǧystyŋ şegı-şetıne köz jetpese kerek.
Sol adamnyŋ aty – Aleksandr Efimovich Alektorov, alǧys aitar halyqtyŋ aty – qazaq.
Alektorovtyŋ düniejüzılık baspasöz betınde qazaq halqy jaiynda ne jazylsa da sonyŋ bärın tızıp bergen kıtaby /ukazatel/ 1900 jyly Qazanda basylyp şyqty /odan berı qaitalanǧanyn kezdestırgen emespın/. 984 bettık kıtapta qazaq halqynyŋ tarihy, mädenietı, tūrmys salty, şaruaşylyǧy, mınez-qūlqy, erkek-äielı jaiynda düniejüzılık şyqqan kıtaptarda, gazet-jurnaldarda tört myŋǧa taiau maqala, ocherkter basylǧany körsetılgen.
Eger osy 984 bet kıtapta körsetılgen materialdardy jinap, ekşep-elep, bastyryp şyǧara alsaq on-on bes tom bolatyn şamasy bar. Mūnyŋ özı ülken mädeni qazyna emes pe? Naǧyz maǧynasyndaǧy ensiklopediia dep osyndai eŋbektı aitady» [2, 1].
Endı kıtaptan bırneşe üzındıler keltıreiık. Alektorovtyŋ özı qazaq halqy turaly bylai deidı: «Qazaq halqy reŋı būzylmaǧan jas ta küştı halyq retınde maǧan asa jaqsy äser ettı».
... «Qazaqtarmen qanşa kezdessem de ylǧi jaqsy äser alyp otyrdym. Olar maǧan tüp-tügel qaiyrymdylyq körsettı, qonaqjai, adal halyq eken. Men olardyŋ arasynda artyq-kemı joq bır ai boldym. Özderımen bırge kiız üilerıne qonyp jürdım. Menıŋ aqşam da, atym da, qaruym da bolatyn, qyzyǧarlyqtai närselerım de bar edı. Bıraq, qazaqtardan jaqsylyqtan basqa eşnärse körgenım joq. Eşnärsem tonalǧan joq. Bolmaşy bırdemem ūmyt qalsa, qazaq 5-6 şaqyrym jer şauyp kelıp, quyp jetıp äkelıp berıp jürdı. Mıne, būl qazaqtyŋ qara būqarasyn öz közımen körgen köldeneŋ kuänıŋ ädıl pıkırı» [2, 3].
Maqalada orta ǧasyrlarda küllı Orta Aziia halyqtary qoldanǧan Kün qaiyru jüiesı, iaǧni Qazybek nauryzy turaly derekter bar. Köbıne Qazaqstannyŋ Batys bölıgı toilaityn körısu künı turaly sirek kezdesetın maǧūlmattar da jazylǧan.
Ol turaly Ǧ. Müsırepov: «Alektorovtyŋ tızbesınde ǧylymdyq, tarihtyq, poeziialyq, etnografiialyq tolyp jatqan qyzǧylyqty materialdar bar. Solardyŋ bırı – «Qazybek nauryzy». Qazaq astronomy Qazybek degen adam jyldyŋ basy sanalatyn «Nauryz» künın 12-13 künge alǧa qarai jyljytypty. Būryn «nauryz» mart aiynyŋ 8-9-darynda bastalsa Qazybektıŋ esebınşe 12-13 kün soŋ bastalady. Bıraq, maqalada ne ılgerı, ne keiın jyljytqany atap aitylmaidy. Tek söilem qūrylysyn ǧana aŋǧarasyn. Eger osy faktı zerttelıp anyqtala qalsa, Qazybek astronomnyŋ esebı osy küngı qabyldanǧan 13 kündık aiyrmamen qabysa ketedı» [2, 3-4].
Ärı Alektorovtyŋ «Qoldan ıstelgen ekı ışektı dombyradan mūndai näzık, mūndai äsem dybystar şyǧady degenge men eş uaqytta senbegen bolar edım! Eger de myna qarapaiym janyŋa tietın ändı öz qūlaǧymmen estımegen bolsam, men onyŋ yzyŋdaǧan jaratylys ünımen ūlasatyn küşıne de senbes edım!» degen taŋdanysyn tamsanyp oquǧa da bolady.
A.Alektorovtyŋ köp jyldar boiy bılım salasyndaǧy qyzmetınde sol uaqytta ūlt qamyn jegen Alaş azamattary – A.Baitūrsynov, O.Äljanov, M.Seralin, S.Köbeev, G.Balǧymbaev, M.Särsenbaevtarmen etene aralasqanyn bırı bılse, bırı bılmeidı. Sonymen bırge, «Qyrǧyz esımderı», «Qyrǧyzdar ömırınıŋ beinesı», «Qyrǧyzdar», «Baqsy», «Qyrǧyzdardyŋ halyq ädebietı», «Qyrǧyzdardyŋ mal şaruaşylyǧy» «Qyrǧyzdardyŋ jer bölısuı» t.b. barlyǧy 100-den asa eŋbek jazyp qaldyrǧan. «Qyrǧyzdar turaly kıtaptar, jurnaldar men gazetterdegı maqalalar men habarlardyŋ körsetkışınde» (Qazan, 1900) qazaq elınıŋ tarihy, etnografiiasy, tılı, ädebietı, şaruaşylyǧy jönındegı eŋbekterdıŋ mazmūny, olar jaily aitylǧan syn-pıkırler, qosymşa retınde 50-ge tarta qazaq kıtaptarynyŋ mazmūndalǧan tızımı berılgen. Biyl «Ruhani jaŋǧyru: bolaşaqqa baǧdar» baǧdarlamalyq maqalasy aiasynda köp dünienı tügendeu, jaŋǧyrtu qolǧa alynyp otyr. Ūlttyq jaŋǧyru degen ūǧymnyŋ özı ūlttyq sananyŋ kemeldenuın bıldıredı. Bırı – ūlttyq sana-sezımnıŋ kökjiegın keŋeitu bolsa, ekınşısı – ūlttyq bolmystyŋ özegın saqtai otyryp, onyŋ bırqatar sipattaryn özgertu.
Sondyqtan da, öz ūltymyzǧa, öz halqymyzǧa qatysty ärtürlı avtorlar jazǧan, tügendegen, tarihi eŋbekterdı, bırınşıden – jinaqtap jariialau, ekınşıden – ary qarai nasihattau, damytu – bızge jüktelgen mındet, bızge qalǧan ösiet. Atqarylǧan, atqarylyp jatqan jūmystar köp, ärine. Degenmen de, atqarylatyn jūmystar legı bar jäne ol – uaqyt küttırmeitın ıs, uaqyt ozdyrmaityn jūmys.
Bız de maqalamyzdy söz zergerınşe qorytyndylaityn bolsaq, saf tuyndylar men eŋbekterdı düniege äkelgenderge, halyq tarihynyŋ jinaqtaluyna, nasihattaluyna atsalysqan tūlǧalarǧa raqmet aitu läzım. Osy maqalada körsetılgen sol tūlǧalardyŋ aty – Ǧabit Müsırepov pen Tūrsynbek Käkışūly, alǧys aitar – qazaq ūrpaǧy (öz halqy). Ǧ.Müsırepov qazaq halqy, onyŋ ädebietı men mädenietı turaly şyǧarmalarynda, baiandamalarynda, maqalalarynda köp jazsa, el arasynda köp aitsa, köp nasihattasa, T. Käkışūlynyŋ qazaq ädebietı tarihy men ūlttyq syn önerınıŋ janrlyq qalyptasuy, «Qazaq ädebietı syny» pänın engızuı, «Qazaq ädebietınıŋ tarihy men syny» kafedrasyn ūiymdastyruy, «Qazaq folklory jäne ädebiet tarihy» ǧylymi laboratoriiasyn qūruy, onyŋ qūramdy bır bölıgı «Qazaq diasporasynyŋ ruhani älemı» toby şet eldegı qazaqtardyŋ folklorlyq, etnografiialyq, muzykalyq, materialdyq bailyqtaryn zertteuı sekıldı qosqan ülesı orasan zor.
Şynar Jeŋısqyzy,
I. Jansügırov atyndaǧy Jetısu memlekettık universitetınıŋ
1 kurs magistranty
PAIDALANYLǦAN ÄDEBİETTER TIZIMI:
- Käkışev T. Köptomdyq şyǧarmalar jinaǧy. 5-tom. Almaty: «Qazyǧūrt», 2013.
- Müsırepov Ǧ. Qazaq halqy A.E. Alektorovqa ülken qaryzdar, 10 nauryz, 1977.
