Almaty qalasy Din isteri jónindegi basqarmasynyń qoldaýymen «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń uıymdastyrýymen «Alash Orda»: ulttyq ıdeıa jáne din máseleleri» atty respýblıkalyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııaǵa joldanǵan jas ǵalym Shynar Jeńisqyzynyń materııalyn nazarlaryńyzǵa usynamyz.
«Ár shyǵarmasyn zaryqtyra jazatyn qalamger – Ǵabıt Músirepov. Ádebıetshil áleýmettiń úmitin úzip almaıyn dep anda-sanda gazet-jýrnal betinde asyldyń synyǵyndaı az dúnıesin jarııalap qoıyp, aıyzy qanbaı qalǵan oqýshysyn aılap, jyldap tostyrý boıǵa sińgen ádet. Az jazsa da máz jazatyn jazýshynyń shyǵarmasy óz enshisine tıgen kezde oqyrman qaýym sóz óneriniń tunyǵynan shaıqap iship, lázattanady. Aqtalǵan úmit jazýshy abyroıyn eseleı túsedi» dep bastalatyn Tursynbek Kákishulynyń «Aqynnyń asqaq armany» maqalasy alyptar tobynyń zergeri bolǵan Ǵ.Músirepovtiń oıly da órnekti shyǵarmashylyǵy men kórkemdik sheberligi týraly órbigen. Ustaz, ǵalym, qaıratker, akademık T. Kákishuly men sýretker jazýshy Ǵ.Músirepovtiń arasyndaǵy aǵaly-inili rýhanı baılanys jibi berik bolǵan. Ǵalymnyń «Aqynnyń asqaq armany» [1, 254], «Ádebıetimizdiń Qazbegi men Elbrýsy» [1, 223], «Ǵabeńmen qupııa suhbat» [1, 245], «Alyptar tobynyń zergeri» [1, 235] syndy t.b.maqala-suhbattary bar.
1974 jyly 25 shildede magnıtofon arqyly úsh jarym saǵattaı sóılesken suhbaty – jýrnalısterge úlgi bolsa, ǵalymdarǵa izdenis týdyrdy, oqyrmanǵa oı saldy. Suhbatta Sáken Seıfýllın, Sábıt Muqanov, Beıimbet Maılın, Ilııas Jansúgirov t.b. týraly qyzyqty da ǵıbratty derekter, Shákárim Qudaıberdiuly, Ahmet Baıtursynuly, Maǵjan Jumabaev, Júsipbek Aımaýytov syndy tulǵalarymyzdyń ádebı muralarynyń halyqqa jetpeı jatqandyǵy aıtylǵan. Arhıvte shań basyp jatqan muralardyń kóptigi, olardy joqtaý, olardy izdeý, olardy jınaqtaýǵa nazar aýdarylǵan.
Ǵ. Músirepovshe aıtsaq, «Tarıh, árıne, ózi aıtady. Birjola umytylyp ketpeıdi ǵoı endi. Dúnıede bir oı aıtylý qıyn, aıtylǵan oı ólmeıdi. Birde bolmasa birde shyǵady» [1, 253]. Osy suhbattan beri arada 40 jyldan astam ýaqyt ótti. Talaı dúnıeler zertteldi, tarıhtyń talaı paraqtary ashyldy. Ozbyr saıasattyń kesirinen «Halyq jaýy» dep tutqyndalǵan, biraq jaý emes, kerisinshe «halyq janashyry» bolǵan aıaýlylarymyz jaryqqa shyqty.
Suhbattyń barysynda basty nazar ádebıetimizdiń iri ókilderine, olardyń shyǵarmashylyǵyna, jazýshynyń shyǵarmashylyq labarotorııasyna aýdarylǵan. «Sóz zergeri» dep tegin atanbaǵan jazýshynyń artyq sóılem, artyq derek turmaq, artyq sózdi qoldanbaǵanyn kózi qaraqty oqyrman baıqaıdy. Ǵalym bul tusta eń mańyzdy, eń ózekti degen suraqty qoısa, jazýshy eń mańyzdy, eń ózekti degen jaýapty bergen. Bul jaýap berýshiniń de, suraq qoıýshynyń da bilim aıasynyń keńdigin kórsetedi. Sondyqan ádette jaqsy suraqqa jaqsy jaýap beriledi. Al jaqsy jaýap tusynda jaqsy derekter aıtylady. Suhbattaǵy sondaı esimderdiń biri – A. Alektorov.
Nazar aýdarsaq, Ǵabıt Músirepovtiń jaýabynda: – Baıqaısyń ba, patshalyq qurylys tusynda qazaq dalasy óziniń mádenıeti, ádebıeti, turmysy jaǵynan oqshaýlyqta boldy. Velıamınov-Zernov, Alektorovtardyń materıaldaryn oqyǵanda, ózgeni bylaı qoıǵanda, solardyń ózderinde ústirttik ańǵarylady. Demek, bul eldiń ishki dúnıesiniń jasyrynyp jatqan jeri bolǵan. Sonan soń Altynsarın, Shoqan sııaqty adamdar bul eldiń ishki dúnıesin ashyp, bárin jarqyratyp beredi. Olaı emes, bylaı dep ashady [1, 250].
Osy joldar Alektorov neni qate tujyrymdapty, nege ústirttik tanytypty, bul qazaq ádebıeti, mádenıeti, turmysyna qatysty qandaı materıaldary týraly aıtylǵan degen oıǵa jeteleıdi. Jalpy Alektorov týraly ártúrli avtor eńbekterinde aıtyldy, jazyldy da. Biraq, dál avtordyń kózqarasy boıynsha emes, dál avtordyń tujyrymy boıynsha emes. Bul týraly avtor 1977 jyly 18 naýryzda «Qazaq ádebıeti» gazetinde de jazǵan. Biraq ol maqala keıin eskerýsiz qaldy deý artyq aıtqandyq bolmas.
T. Kákishulyna bergen osy «Ǵabeńmen qupııa suhbat» atty suhbatynda «Al alǵashqy qoljazbalaryńyz saqtala ma?» degen saýalǵa: « – Qalady jyrtylyp-jyrtylyp. – Rasymen jyrtyp tastaısyz ba? – Jyrtyp tastaımyn. – Apyr-aı kóp baılyq qoı ol. Onyń ishinde talaı dúnıeler ketedi ǵoı. – Sony jınaıyn dep talap etip edim» degen eken. Osy oraıda bizdi qýantqany – dál osy maqalanyń mashınamen terilgen alǵashqy nusqasymen (4-5 jerine túzetý engizilgen) tanysý boldy. Bul maqala Ǵ. Músirepovtiń memorıaldy mýzeı-úıiniń qorynda saqtaýly eken.
T. Kákishulynsha aıtsaq, «Ǵ.Músirepov óziniń ár shyǵarmasy túgil, árbir sózine jaýapty qaraıtyn qalamger ekeni aıan. Ár týyndynyń túr-tulǵasy, keleshek taǵdyry, ónegelik sıpaty qatty oılandyrady avtordy». Demek, osy maqala ataýyna da beı-jaı qaramaǵan degen sóz. «Qazaq halqy A.E. Alektorovqa úlken qaryzdar» [2] atty maqala ataýynyń ózi oqyrmandy tarta túsedi. Qyzyqtyrady. Ári árbir sózine úlken jaýapkershilikpen qaraıtyn sóz zergeriniń qansha maqala, qansha eńbek, qansha týyndysy bolsa da, dál osy syndy emoııany kórsetýi az-kem.
«Bir adam bir halyqtyń tutas bir ǵasyr boıyndaǵy ómiri týraly dúnıelik baspasóz betinde qandaı málimet basylǵan bolsa, sonyń bárin tizip berse, sol adamǵa sol halyqtyń aıtar alǵysy, kórseter qurmet-qoshemeti qandaı bolý kerek? Bizdiń oıymyzsha ol alǵystyń shegi-shetine kóz jetpese kerek.
Sol adamnyń aty – Aleksandr Efımovıch Alektorov, alǵys aıtar halyqtyń aty – qazaq.
Alektorovtyń dúnıejúzilik baspasóz betinde qazaq halqy jaıynda ne jazylsa da sonyń bárin tizip bergen kitaby /ýkazatel/ 1900 jyly Qazanda basylyp shyqty /odan beri qaıtalanǵanyn kezdestirgen emespin/. 984 bettik kitapta qazaq halqynyń tarıhy, mádenıeti, turmys salty, sharýashylyǵy, minez-qulqy, erkek-áıeli jaıynda dúnıejúzilik shyqqan kitaptarda, gazet-jýrnaldarda tórt myńǵa taıaý maqala, ocherkter basylǵany kórsetilgen.
Eger osy 984 bet kitapta kórsetilgen materıaldardy jınap, ekshep-elep, bastyryp shyǵara alsaq on-on bes tom bolatyn shamasy bar. Munyń ózi úlken mádenı qazyna emes pe? Naǵyz maǵynasyndaǵy enıklopedııa dep osyndaı eńbekti aıtady» [2, 1].
Endi kitaptan birneshe úzindiler keltireıik. Alektorovtyń ózi qazaq halqy týraly bylaı deıdi: «Qazaq halqy reńi buzylmaǵan jas ta kúshti halyq retinde maǵan asa jaqsy áser etti».
... «Qazaqtarmen qansha kezdessem de ylǵı jaqsy áser alyp otyrdym. Olar maǵan túp-túgel qaıyrymdylyq kórsetti, qonaqjaı, adal halyq eken. Men olardyń arasynda artyq-kemi joq bir aı boldym. Ózderimen birge kıiz úılerine qonyp júrdim. Meniń aqsham da, atym da, qarýym da bolatyn, qyzyǵarlyqtaı nárselerim de bar edi. Biraq, qazaqtardan jaqsylyqtan basqa eshnárse kórgenim joq. Eshnársem tonalǵan joq. Bolmashy birdemem umyt qalsa, qazaq 5-6 shaqyrym jer shaýyp kelip, qýyp jetip ákelip berip júrdi. Mine, bul qazaqtyń qara buqarasyn óz kózimen kórgen kóldeneń kýániń ádil pikiri» [2, 3].
Maqalada orta ǵasyrlarda kúlli Orta Azııa halyqtary qoldanǵan Kún qaıyrý júıesi, ıaǵnı Qazybek naýryzy týraly derekter bar. Kóbine Qazaqstannyń Batys bóligi toılaıtyn kórisý kúni týraly sırek kezdesetin maǵulmattar da jazylǵan.
Ol týraly Ǵ. Músirepov: «Alektorovtyń tizbesinde ǵylymdyq, tarıhtyq, poezııalyq, etnografııalyq tolyp jatqan qyzǵylyqty materıaldar bar. Solardyń biri – «Qazybek naýryzy». Qazaq astronomy Qazybek degen adam jyldyń basy sanalatyn «Naýryz» kúnin 12-13 kúnge alǵa qaraı jyljytypty. Buryn «naýryz» mart aıynyń 8-9-darynda bastalsa Qazybektiń esebinshe 12-13 kún soń bastalady. Biraq, maqalada ne ilgeri, ne keıin jyljytqany atap aıtylmaıdy. Tek sóılem qurylysyn ǵana ańǵarasyn. Eger osy fakti zerttelip anyqtala qalsa, Qazybek astronomnyń esebi osy kúngi qabyldanǵan 13 kúndik aıyrmamen qabysa ketedi» [2, 3-4].
Ári Alektorovtyń «Qoldan istelgen eki ishekti dombyradan mundaı názik, mundaı ásem dybystar shyǵady degenge men esh ýaqytta senbegen bolar edim! Eger de myna qarapaıym janyńa tıetin ándi óz qulaǵymmen estimegen bolsam, men onyń yzyńdaǵan jaratylys únimen ulasatyn kúshine de senbes edim!» degen tańdanysyn tamsanyp oqýǵa da bolady.
A.Alektorovtyń kóp jyldar boıy bilim salasyndaǵy qyzmetinde sol ýaqytta ult qamyn jegen Alash azamattary – A.Baıtursynov, O.Áljanov, M.Seralın, S.Kóbeev, G.Balǵymbaev, M.Sársenbaevtarmen etene aralasqanyn biri bilse, biri bilmeıdi. Sonymen birge, «Qyrǵyz esimderi», «Qyrǵyzdar ómiriniń beınesi», «Qyrǵyzdar», «Baqsy», «Qyrǵyzdardyń halyq ádebıeti», «Qyrǵyzdardyń mal sharýashylyǵy» «Qyrǵyzdardyń jer bólisýi» t.b. barlyǵy 100-den asa eńbek jazyp qaldyrǵan. «Qyrǵyzdar týraly kitaptar, jýrnaldar men gazetterdegi maqalalar men habarlardyń kórsetkishinde» (Qazan, 1900) qazaq eliniń tarıhy, etnografııasy, tili, ádebıeti, sharýashylyǵy jónindegi eńbekterdiń mazmuny, olar jaıly aıtylǵan syn-pikirler, qosymsha retinde 50-ge tarta qazaq kitaptarynyń mazmundalǵan tizimi berilgen. Bıyl «Rýhanı jańǵyrý: bolashaqqa baǵdar» baǵdarlamalyq maqalasy aıasynda kóp dúnıeni túgendeý, jańǵyrtý qolǵa alynyp otyr. Ulttyq jańǵyrý degen uǵymnyń ózi ulttyq sananyń kemeldenýin bildiredi. Biri – ulttyq sana-sezimniń kókjıegin keńeıtý bolsa, ekinshisi – ulttyq bolmystyń ózegin saqtaı otyryp, onyń birqatar sıpattaryn ózgertý.
Sondyqtan da, óz ultymyzǵa, óz halqymyzǵa qatysty ártúrli avtorlar jazǵan, túgendegen, tarıhı eńbekterdi, birinshiden – jınaqtap jarııalaý, ekinshiden – ary qaraı nasıhattaý, damytý – bizge júktelgen mindet, bizge qalǵan ósıet. Atqarylǵan, atqarylyp jatqan jumystar kóp, árıne. Degenmen de, atqarylatyn jumystar legi bar jáne ol – ýaqyt kúttirmeıtin is, ýaqyt ozdyrmaıtyn jumys.
Biz de maqalamyzdy sóz zergerinshe qorytyndylaıtyn bolsaq, saf týyndylar men eńbekterdi dúnıege ákelgenderge, halyq tarıhynyń jınaqtalýyna, nasıhattalýyna atsalysqan tulǵalarǵa raqmet aıtý lázim. Osy maqalada kórsetilgen sol tulǵalardyń aty – Ǵabıt Músirepov pen Tursynbek Kákishuly, alǵys aıtar – qazaq urpaǵy (óz halqy). Ǵ.Músirepov qazaq halqy, onyń ádebıeti men mádenıeti týraly shyǵarmalarynda, baıandamalarynda, maqalalarynda kóp jazsa, el arasynda kóp aıtsa, kóp nasıhattasa, T. Kákishulynyń qazaq ádebıeti tarıhy men ulttyq syn óneriniń janrlyq qalyptasýy, «Qazaq ádebıeti syny» pánin engizýi, «Qazaq ádebıetiniń tarıhy men syny» kafedrasyn uıymdastyrýy, «Qazaq folklory jáne ádebıet tarıhy» ǵylymı laboratorııasyn qurýy, onyń quramdy bir bóligi «Qazaq dıasporasynyń rýhanı álemi» toby shet eldegi qazaqtardyń folklorlyq, etnografııalyq, mýzykalyq, materıaldyq baılyqtaryn zertteýi sekildi qosqan úlesi orasan zor.
Shynar Jeńisqyzy,
I. Jansúgirov atyndaǵy Jetisý memlekettik ýnıversıtetiniń
1 kýrs magıstranty
PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER TIZIMI:
- Kákishev T. Kóptomdyq shyǵarmalar jınaǵy. 5-tom. Almaty: «Qazyǵurt», 2013.
- Músirepov Ǵ. Qazaq halqy A.E. Alektorovqa úlken qaryzdar, 10 naýryz, 1977.
