رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىك-باتىسىندا ورنالاسقان ءىرى اكىمشىلىك ايماقتاردىڭ ءبىرى (1938 جىلى قۇرىلعان). جالپى اۋماعى – 226 مىڭ شارشى شاقىرىم، حالىق سانى 820,5 مىڭ ادام. سولتۇستىك-باتىسىندا اقتوبە وبلىسىمەن، سولتۇستىگىندە قاراعاندى وبلىسىمەن، شىعىسىندا تۇركىستان وبلىسىمەن جانە وڭتۇستىگىندە وزبەكستان رەسپۋبليكاسىمەن شەكتەسەدى. 7 اۋدانى (ارال، قازالى، قارماقشى، جالاعاش، سىرداريا، شيەلى، جاڭاقورعان), 3 قالاسى (قىزىلوردا، ارال، بايقوڭىر) بار.
الاشتىڭ اناسىنا بالانعان سىر ءوڭىرى ادامزات وركەنيەتىنىڭ كونە وشاقتارىنىڭ ءبىرى. سىر ەلى – ۇلتتىڭ ۇياسى، قونار قياسى. نەبىر جاۋگەرشىلىك، زوبالاڭ زاماندا حالقىمىز سىردىڭ بويىنا كەلىپ جان ساقتادى، كۇش بىرىكتىرىپ جەڭىستى جولىن باستادى. بەرەكەلى جەرىنىڭ استى دا، ءۇستى دە قۇت!
«سىر ەلى – استانالار مەكەنى»، «سىر ەلى – جىر ەلى»، «سىردىڭ جەرى-تۇراننىڭ ءتورى» سوزدەرى بۇگىندە قۇلاققا ءسىڭىستى قاعيدالارعا اينالدى. بۇل كيەلى ايماقتىڭ قايتالانباس تاريحىن، الاش جۇرتىنىڭ قاراشاڭىراعى مەن تۇركى حالىقتارى جاساعان وركەنيەتتىڭ وشاعى بولعاندىعىن اڭعارتادى.
ەلباسىنىڭ «سىر – الاشتىڭ اناسى... بۇل – دانا قورقىت بابامىزدىڭ، جانقوجا مەن بۇقارباي سىندى باتىرلاردىڭ، مۇستافا شوقايدىڭ، سىر سۇلەيى كەردەرى مەن عۇلاما تۇرماعامبەتتىڭ، اقىن ءابدىلدا مەن نارتايدىڭ، تاماشا جازۋشى ءابدىجامىل مەن قالتايدىڭ، تاعىسىن-تاعى كوپتەگەن ارداقتى، دارىندى پەرزەنتتەردىڭ تۋعان ولكەسى. سول ءۇشىن دە قىزىلوردا كۇللى قازاق ءۇشىن قاسيەتى ورتاق جەر»، - دەگەن ءسوزىنىڭ ورنى ەرەكشە.
توپىراعىنان كيە دارىعان بۇل وڭىردە تۇركى جۇرتىنىڭ ابىزى قورقىت اتا ءوزىنىڭ ماڭگىلىك مەكەنىن تاپسا، ادامزات بالاسى العاش رەت بايقوڭىردان عارىشتى باعىندىرۋعا اتتاندى.
ۇلى دالا تورىنەن ورىن العان ولكەنىڭ قاي بولىگىنە بارساڭىز دا، قارت تاريحتان شەر تارتاتىن سان الۋان مۇرالارعا قول جەتكىزەسىز. بۇل ۇلى داريا بويىندا جاساعان وركەنيەتتىڭ قازاق تاريحىندا الاتىن ورنى ەرەكشە ەكەنىن تاعى ءبىر مارتە اڭعارتىپ، تاريحتىڭ كەرەمەت تۇڭعيىعىنا جەتەلەي تۇسەدى.
بۇگىندە زاماناۋي اقپاراتتىق تەحنولوگيالار ارقىلى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ەسكەرتكىشتەرىمەن تانىسۋ ءۇشىن قاجەتتى جاعدايلاردىڭ بارلىعى جاسالعان. 150 تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتىلەرىنىڭ 3D فورماتتاعى ينتەراكتيۆتى كارتاسى قامتىلعان ارنايى سايت (www.virtualmap.xyz) قولدانىسقا ەنگىزىلىپ، 150 ەسكەرتكىشكە QR-كود تاقتايشالارى ورناتىلعان.
ەندەشە، سىزدەردى سىر ءوڭىرىنىڭ ەڭ قىزىقتى تاريحي ورىندارىمەن تانىسۋعا شاقىرامىز!
بەگىم انا مۇناراسى
ارال اۋدانى، جاڭاقۇرىلىس اۋىلىنان وڭتۇستىككە قاراي 30 شاقىرىمدا ورنالاسقان. ءىح-ءحى عاسىرلارمەن مەرزىمدەلەدى.
بەگىم انا مۇناراسى سول كەزەڭگە ءتان ساۋلەت ونەرىنىڭ ۇزدىك تۋىندىسى. مۇنارا اڭىز بويىنشا اتاقتى قارابۋرا اۋليەنىڭ قىزى، كىرشىكسىز ماحابات پەن ادىلدىكتىڭ ۇلگىسى سانالعان، جازىقسىز جالانىڭ قۇربانى بولعان بەگىم اناعا ارناپ تۇرعىزىلعان. حالىق زيارات جاسايتىن جانە پەرزەنت تىلەگەندەردىڭ تىلەكتەرى قابىل بولاتىن قاسيەتتى ورىن رەتىندە ەرەكشەلەنەدى.
كەردەرى كەسەنەسى
ارال اۋدانى، قاراتەرەڭ اۋىلىنان 65,2 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. ءحىۇ-ءحۇ عاسىرلارمەن مەرزىمدەلەدى.
كەسەنە (ماۆزولەي) بىرنەشە عاسىر ارال تەڭىزى سۋ استىندا قالعاندىقتان، ءبىراز جەرلەرى بۇلىنگەن. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، عيمارات ءحىۇ عاسىردا سالىنعان جانە بۇل ءوڭىر ەلدى مەكەن بولعان دەگەنگە سايادى.تابىلعان عيماراتتىڭ بيىكتىگى - 1,5 مەتر، اۋماعى 50 مەتردى الىپ جاتقان توبەشىك. ۇزىندىعى - 23,5, ەنى - 9,5 مەتر. قۇرىلىستا 19ح5ح19سم، 10ح5ح10 سم، بۇدان كىشى كولەمدەگى قىشتار كەزدەسەدى. سونىمەن بىرگە، كەراميكالىق زاتتار، قىشتار مەن ادام مۇردەلەرى تابىلدى
جانكەنت قالاشىعى
قازالى اۋدانى جانكەنت اۋىلىنان وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي 500 مەتر جەردە ورنالاسقان. وعىز مەملەكەتىنىڭ IX-X عاسىرلاردا ورداسى بولعان.
اراب تىلىندەگى جازبا دەرەكتەردە جانكەنت قالاسى كاريات ال-حاديسا، ال-مادينا ال-دجاديدا دەپ اتالسا، پارسى دەرەكتەرىندە ديح-ي-ناۋ، تۇركى تىلىندە جازىلعان ەڭبەكتەردە يانگيكەنت اتاۋلارىمەن كەزدەسەدى. قازاقشا اۋدارماسىندا بارلىق اتاۋلار «جاڭا قالا»، «جاڭا قونىس» ماعىناسىن بەرەدى.
بۇگىنگى كۇنى جانكەنت قالاشىعىندا اشىق اسپان استىنداعى مۇراجايدىڭ العىشارتى جاسالىپ، كونسەرۆاتسيالانعان نىسانداردى – قورعانىس قابىرعالارى مەن مۇنارالارىن، تسيتادەل، كوپتەگەن تۇرعىن ءۇي ورىندارىن جانە وعىز ءداۋىرىنىڭ تۇرمىس-سالت ءداستۇرىن كورسەتەتىن بولمە كومپوزيتسياسىن كورۋگە بولادى. سونداي-اق قالاشىقتىڭ تاريحي كەزەڭدەرى بەينەلەنگەن «JANKENT» ستەلاسى ورناتىلعان.
جانقوجا باتىر كەسەنەسى
قازالى اۋدانى، ايتەكە بي كەنتىنەن باتىسقا قاراي 4 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان.
جانقوجا باتىر ەسكەرتكىش كەشەنى 1992 جىلى حالىق باتىرى جانە كورىپكەل اۋليە جانقوجا نۇرمۇحامەدۇلىنىڭ قۇرمەتىنە ارنالىپ سالىنعان جانە بابا رۋحىنا تاعزىم جاسايتىن قاسيەتتى ورىن.
ايتەكە بي ەسكەرتكىشى
قازالى اۋدانى ايتەكە بي كەنتى اۋداندىق اكىمدىك عيماراتى الدىندا ورنالاسقان.
ەسكەرتكىش 2018 جىلى قازاق حالقىنىڭ بىرلىگىن نىعايتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان كىشى ءجۇزدىڭ ءبيى – ايتەكە بي بايبەكۇلىنا ەسىمىن ۇلىقتاۋ ماقساتىندا ەڭسەلى ەسكەرتكىش بوي كوتەردى. ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋىنا ارنايى وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ناۋاي وبلىسىنداعى ايتەكە بي كەسەنەسىنەن توپىراق اكەلىندى.
ەسكەرتكىش تۇتاس گرانيتتەن جاسالعان، اۆتورى - قازاقستان سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى، ءمۇسىنشى قازبەك ساتىبالدين.
ءبابىش-مولا قالاشىعى
قارماقشى اۋدانى كومەكباەۆ اۋىلىنان وڭتۇستىككە قاراي 47 شاقىرىمدا ورنالاسقان. ب.ز.د. ءىۇ-ءىى عاسىرلارمەن مەرزىمدەلەدى.
ءبابىش مولا قالاشىعى سىرداريادان ءبولىنىپ شىققان جاڭاداريا ارناسىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا ورىن تەپكەن ساقتاردىڭ ورداسى بولعان قالا. قالاشىقتا ساقتالعان قۇرىلىستار «ۇلكەن ءۇي» جوسپارى كىرەر ەسىكتەن باستالىپ، ەكى كولەمدى مۇنارالارمەن جيەكتەلىنەتىن انفيلادتى عيماراتىمەن ەرەكشەلىنەدى. ءۇيدىڭ شىعىس بولىگىنەن ارشىلعان جوسپارى مۇندا ەرەكشە جاعدايلارعا جانە قابىلداۋلارعا ارنالعان سالتانات زالى بولعاندىعىن اڭعارتادى. بابىش مولا قالاشىعى باسقا ايماقتارمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعان. قالادا قولونەرشىلەر مەن ۇستالار كەراميكالىق ىدىستار، قارۋ-جاراق، ساۋىت-سايمان، ات ابزەلدەرىن، التىن مەن كۇمىستەن تەڭدەسى جوق اشەكەي زاتتار جاساعان. بۇعان قالاشىق ورنىنان تابىلعان ارحەولوگيالىق بۇيىمدار ايعاق بولا الادى.
شىرىك-رابات قالاشىعى
قارماقشى اۋدانى كومەكباەۆ اۋىلىنان وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي 87 شاقىرىمدا ورنالاسقان. ب.ز.د. ءىۇ-ءىى عاسىرلارمەن مەرزىمدەلەدى.
سىر وڭىرىندەگى ساق داۋىرىنەن ساقتالعان ەجەلگى قالالاردىڭ ءبىرى. قالاشىق سىر بويى حالقىنىڭ حورەزم، پارسى ەلدەرىمەن شەكارالىق بەكىنىسى ءرولىن اتقارعان. ويتكەنى، بۇل ەلدەردىڭ بايلانىسى كەزىندە ارناسى تاسىعان جاڭاداريا ارقىلى ءجۇرىپ وتىرعان. شىرىك-رابات قالاسىندا ۇلكەن قامالدار تۇرعىزىلىپ، قاراۋىل مۇنارالارى بولعان. شىرىك رابات قالاسى ەرتە كەزەڭدە اسكەري ماقساتتاعى ماڭىزعا يە قالالاردىڭ ءبىرى. بۇل قالانىڭ قورعانىس قابىلەتىن ارتتىرۋدا پايدالانىلعان ارنايى نىسانداردىڭ مولدىعىنان دا كورىنەدى. كەيىنگى زەرتتەۋلەر بۇل ەسكەرتكىشتە ساق تايپالارىنىڭ جەرلەۋ كەشەندەرى ورنالاسقان پانتەون دەپ بولجام جاسالدى.
جەتىاسار مادەنيەتى ەسكەرتكىشتەرى
قارماقشى، جالاعاش، سىرداريا اۋداندارىندا ورنالاسقان كونە قالالار ورنى، ولار تولىق ساقتالماي تەك توپىراق ۇيىندىلەرى تۇرىندە جاتقاندىقتان اسارلار دەپ اتاعان.
بۇل ەسكەرتكىشتەردىڭ وزىندىك ورتاق ۇقساستىقتارىنا قاراي زەرتتەۋشىلەر ءبىر مادەنيەتكە توپتاستىرىپ، ولاردىڭ نەگىزگى بولىگى شوعىرلانعان جەتىاسار شاتقالىنىڭ اتىمەن اتاعان. بۇل ايماقتاعى اسارلاردىڭ ەڭ ءىرىسى التىناسار جانە بيدايىق اسار، سورلى اسار، دومالاق اسار، ۇڭگىرلى اسار، تومپاق اسار، قارا اسار، جالپاق اسار، تىكاسار، تاس اسار، قوساسار سياقتى بارلىعى 30-عا جۋىق قالا مەن جۇزدەگەن وباسى بار قورىمدار جانە سۋلاندىرۋ جۇيەلەرىنىڭ ورىندارى انىقتالعان.
بۇل قالالار حالقى سىرداريانىڭ ورتا اعىسى بويىمەن تاشكەنت توڭىرەگىنە تارالعان كورشىلەس وتىرار-قاراتاۋ مادەنيەتى جانە قاۋىنشى مادەنيەتەرىن جاساعان تايپالارىمەن بىرگە تاريحي قاڭلى مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن. جەتىاسار تاريحتا وزىندىك ورنى بار ءىرى مادەنيەت بولىپ تابىلادى. اسارلار تىزبەكتەلىپ قازاقستان اۋماعىنداعى قىزىلوردا وبلىسى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارىن قامتىپ تاشكەنتكە دەيىن سوزىلىپ جاتقان اۋماقتى الىپ جاتىر.
جەتىاسار مادەنيەتى ەسكەرتكىشتەرى شولەيتتى جەردە جانە ءبىر-بىرىنە جاقىن ورنالاسۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ەكسترەمالدى تۋريزم ءۇشىن قولايلى. بولىپ تابىلادى. بۇل تۋريستەردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىراتىن بىردەن-ءبىر فاكتور بولىپ تابىلادى.
قورقىت اتا ەسكەرتكىش كەشەنى
قارماقشى اۋدانى، جوسالى كەنتىنەن سولتۇستىك-باتىسقا قاراي 18 شاقىرىمدا ورنالاسقان. كەشەن 1980 جىلى سالىنعان. اۆتورلارى – ب.ءا. يبراەۆ، س.ي. يساتاەۆ.
كەشەن – تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ويشىل، جىراۋ، كۇيشى ءارى قوبىزشى بولعان قورقىت اتانىڭ قۇرمەتىنە تۇرعىزىلعان. قورقىت اتا تۋرالى دەرەكتەر بىزگە ءۇش ءتۇرلى جولمەن جەتكەن. ولاردىڭ ءبىرى - ەل اۋزىنداعى قورقىت تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەر بولسا، ەكىنشىسى - تاريحي شەجىرەلەر، ءۇشىنشىسى - قورقىت اتا كىتابى. قورقىت اتا – وعىز زامانىندا ءومىر سۇرگەن دانا تۇلعالاردىڭ ءبىرى ءارى اڭىز كەيىپكەرى. قورقىتتىڭ اناسى قىپشاق تايپاسىنان، اكەسى قاراقوجا وعىزدارىنان ەكەنى بەلگىلى. مىنە، سوندىقتان دا قورقىت قىپشاقتار مەن سول كەزدە سىرداريا بويىن جايلاعان وعىزدار اراسىندا ەكى جاققا بىردەي ەل اعاسى اتانعان. دانىشپان قارتتىڭ ۇزاق جىلدار بويى ەل باسقارعان كوسەم بولعانىن، ءوز ومىرىندە ءۇش حان تۇسىندا ۋازىرلىك قىزمەت اتقارعانىن دالەلدەيتىن تاريحي دەرەكتەر بار.
كەشەن قۇرامىنا قوبىز بەينەلى ستەلا، قوشقار ءمۇسىنى، جەر استى ءمىناجات ءۇيى قىلۋەت، امفيتەاتر، مۇراجاي كىرەدى.
كەشەن تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ تاعزىم ەتەتىن قاسيەتتى ورنى جانە كۇردەلى ساۋلەتتىك ونەر تۋىندىسى رەتىندە ەرەكشە ماڭىزعا يە.
مارال يشان كەسەنەسى
قارماقشى اۋدانى، جوسالى كەنتىنەن شىعىسقا قاراي 18 شاقىرىم جەردە، قاراوزەك وزەنىنىڭ اڭعارىندا ورنالاسقان. كەسەنە ءحىح عاسىردا سالىنعان.
كەسەنە ءۇش جۇزگە ءپىر بولعان، ءدىني قايراتكەر مارال يشاننىڭ جەرلەنگەن ورنىنا تۇرعىزىلعان. جەرگىلىكتى داستۇرگە ءتان كورنەكتى ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى. بابا رۋحىنا تاعزىم جاسايتىن قاسيەتتى ورىن رەتىندە ەرەكشەلەنەدى.
قالقاي يشان كەسەنەسى
قارماقشى اۋدانى، جوسالى كەنتىنەن شىعىسقا قاراي 18 شاقىرىم جەردە، قاراوزەك وزەنىنىڭ اڭعارىندا ورنالاسقان. كەسەنە ءحىح عاسىردا سالىنعان.
قالقاي يشان كەسەنەسى قوجا احمەد ياسساۋي كەسەنەسىنە ۇقساستىقتارىنىڭ بولۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. كەسەنە مارال يشاننىڭ ۇلكەن ۇلى قالقاي يشاننىڭ جەرلەنگەن ورنىنا تۇرعىزىلعان. بابا رۋحىنا تاعزىم جاسايتىن قاسيەتتى ورىن رەتىندە ەرەكشەلەنەدى.
جەنت قالاشىعى
جالاعاش اۋدانى اققىر اۋىلىنان وڭتۇستىككە قاراي 30 شاقىرىمدا ورنالاسقان ورتاعاسىرلىق قالا ورنى ح-ءحۇ عاسىرلارمەن مەرزىمدەلەدى.
وسى ايماقتا ورنالاسقان جانكەنت، بارشىنكەنت، اشناس (اساناس) قالالارى جەنت ولكەسىنىڭ قالالار توبىن قۇرادى. قالانىڭ ورنى قازىرگى ۋاقىتتا 40 گەكتاردان استام اۋماقتى الىپ جاتىر. قالا قيراندىلارىنىڭ مەرزىمدەلۋىن ءار عاسىرلارعا جاتقىزۋعا بولادى. ورتاعاسىرلىق تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ءىح–حىى عاسىرلاردا قالادا مۇسىلمان ءدىنىن ۇستانعان وعىز بەن قىپشاق تايپالارى قونىستانعان.
ءحىى–حىىى ع.ع. جەنت قالاسى حورەزم مەملەكەتىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك دەرجاۆاعا اينالۋ بارىسىندا سىر ولكەسىندەگى تىرەكتى قالاسىنىڭ ءبىرى بولعان.
سىر وڭىرىندەگى ءىرى مادەني-ەكونوميكالىق ورتالىققا اينالدى. قالادا اقشا سارايى جۇمىس ىستەپ، كۇمىس جانە مىستان سوعىلعان تەڭگەلەر شىعارىلدى.
تۇمەن اۋليە كەسەنەسى
جالاعاش اۋدانى، ءمورالى شامەنوۆ اۋىلىنان سولتۇستىك-باتىسقا قاراي 4,5 شاقىرىم، قاراكەتكەن تەمىرجول ستانساسىنان وڭتۇستىك - باتىسقا قاراي 7 شاقىرىمدا ورنالاسقان. كەسەنە ءحىح عاسىردا سالىنعان.
كەسەنە سىر بويىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ «ءۇيتام» ۇلگىسىندە سالىنعان. يسلام ءدىنىن ناسيحاتتاپ، شاكىرت تاربيەلەگەن ءدىن قايراتكەرى تۇمەن اۋليەنىڭ جەرلەنگەن ورنىنا تۇرعىزىلعان.
اساناس قالاشىعى
سىرداريا اۋدانى ايدارلى اۋىلىنان باتىسقا قاراي 15 شاقىرىمدا ورنالاسقان. ءحىى-ءحۇ عاسىرلارمەن مەرزىمدەلەدى.
اساناس – ورتا عاسىرلاردان ساقتالعان كونە قالانىڭ ورنى. سىرداريا وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان. موڭعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە جاۋعا تاباندى قارسىلىق كورسەتكەندىكتەن جەرمەن-جەكسەن قيراتىلىپ، حالقىنىڭ كوپشىلىگى قىرعىنعا ۇشىراعان. سىرداريانىڭ بويىنداعى باسقا دا قالالار سياقتى كوپ ۇزاماي قايتا قالپىنا كەلتىرىلىپ، ءحىۇ-ءحۇ عاسىرلارعا دەيىن ءومىر سۇرگەن.
قىشقالا قالاشىعى
سىرداريا اۋدانى، قوعالىكول اۋىلىنان شىعىسقا قاراي 2 شاقىرىمدا ورنالاسقان. ءحىىى-ءحۇ عاسىرلارمەن مەرزىمدەلەدى.
قىشقالا قالاشىعى بارشىنكەنت، بارچينلىگكەنت، باردجينليگكەنت، قىزقالا دەپ تە اتالادى. التىن وردا كەزەڭىندە قالا ءىرى ساۋدا-ساتتىق ورتالىعى بولعان. بۇل شاھار جونىندە العاش رەت 1242 جىلى يتاليان ساياحاتشىسى رۋبرۋك جازىپ قالدىرعان دەلىنەدى. ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان قالا جايىندا قىشقالا دەپ اتالعانىمەن قالانىڭ تاريحي اتى ۇمىت قالعان.
پروفەسسور اۋەلبەك قوڭىراتباەۆتىڭ ەل اۋزىنداعى اڭىزعا سۇيەنىپ، بۇل قالا الپامىس باتىردىڭ جارى گۇلبارشىندى قالدىرىپ كەتكەن شاھار ەكەندىگىن ەسكە سالعان. كەيبىر جازبا دەرەكتەردە بۇل قالا ەرتەرەكتە بارشىنكەنت دەپ تە اتالعان ەكەن. قىشقالا جايلى XV عاسىردان كەيىن جازبا دەرەكتەردىڭ كەزدەسپەۋى سىر ارناسى وزگەرگەننەن كەيىن حالىقتىڭ وزگە جاققا قونىس اۋدارۋىمەن بايلانىستى سياقتى. بۇل ەسكەرتكىشتىڭ ەرەكشەلىگى مۇنداعى ءاربىر قۇرىلىس نىساندارى كۇيدىرىلگەن قىشتان سالىنىپ، ءدىني عۇرىپتىق عيماراتتارى گلازۋرلەنگەن قىش جاپسىرمالارمەن قاپتالعاندىعىن اتاپ وتۋگە بولادى.
قالجان احۋن مەشىت-مەدرەسەسى
سىرداريا اۋدانى، قالجان احۋن اۋىلىنان باتىسقا قاراي 12 شاقىرىمدا ورنالاسقان.
مەشىت-مەدرەسە ءحىح-حح عاسىرلارعا ءتان «كىرپىشتىك» ستيل داستۇرىندە سالىنعان. مۇندا ەلىمىزگە بەلگىلى ءدىن قايراتكەرى قالجان احۋن بولەكبايۇلى يسلام ءدىنىن ناسيحاتتاپ، شاكىرت تاربيەلەدى. تۋريستىك الەۋەتىنىڭ جوعارى بولۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.
ايتباي مەشىتى
قىزىلوردا قالاسى ق.ساتپاەۆ كوشەسى، 18 مەكەن-جايدا ورنالاسقان.
مەشىت 1878 جىلى سالىنعان. ءحىح عاسىرعا ءتان كورنەكتى ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى. وبلىس ورتالىعىندا ورنالاسقان مەشىتتى ايتباي قاجىنىڭ باستاماسىمەن اۋليەاتالىق شەبەرلەر ىسقان مەن قامال سالعان.
كەڭەس ۋاقىتى كەزىندە عيمارات ءوزىنىڭ باستى مىندەتتەرىن بىرنەشە رەت اۋىستىرىپ، 1950 جىلدارى كينوتەارت رەتىندە پايدالانىلسا، كەيىن ول جەرگە مەكتەپ-ينتەرنات، 1970-1971 جىلدارى تىگىن تسەحى، ودان كەيىن «قىزىلورداقالپىناكەلتىرۋ» مەكەمەسى ورنالاستىرىلدى.
تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن باستاپ عيمارات ءيىسى مۇسىلماننىڭ قۇلشىلىق ەتەر ورنىنا اينالدى.
شىركەۋ عيماراتى
قىزىلوردا قالاسى، توقتىباەۆ كوشەسى، 5 مەكەن-جايدا ورنالاسقان.
شىركەۋ كەڭ تاراعان ساۋلەتتىك جوبانىڭ بالاماسى. وسىعان ۇقساس شىركەۋلەر استراحاندا جانە تاشكەنتتە كەزدەسەدى. 1895-1939 جىلدارى ورىس شىركەۋ، 1939-1957 ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ وتباسىلارى ءومىر سۇرگەن، 1957-1980 جىلدار ارالىعىندا وبلىستىق مۋزەي، 1980-1991 جىلدارى بوس تۇرعان. بۇگىنگى تاڭدا شىركەۋ حريستيانداردىڭ باس قوسىپ، ءمىناجات ەتەر نەگىزگى ورنى.
ءجالاڭتوس ءباھادۇر ەسكەرتكىشى
قىزىلوردا قالاسى سۇلتان بەيبارىس جانە جىبەك جولى كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا ورنالاسقان.
قازاق باتىرى، اسكەرباسى، سامارقان ءامىرى ءجالاڭتوس سەيىتقۇلۇلى حVII-حVIII عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن ايتەكە ءبيدىڭ اتاسى بولىپ كەلەدى.
ەسكەرتكىش 2010 جىلى ورناتىلدى. اۆتورلارى قر سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەلەرى، مۇسىنشىلەر ن.دالباي مەن ق.جارىلقاپوۆ.
بۇقارباي ەستەكبايۇلى ەسكەرتكىشى
قىزىلوردا قالاسى، ع.مۇراتباەۆ كوشەسى، 72ب مەكەن-جايدا ورنالاسقان.
بۇقارباي ەستەكبايۇلى ءحىح عاسىردا پاتشا وتارشىلدارىنا قارسى ۇلت-ازاتتىق كۇرەس جۇرگىزگەن قازاق حانى كەنەسارىنى قولداعان باتىرلاردىڭ ءبىرى.
ەسكەرتكىش 2012 جىلى تاريحي تۇلعانىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋ ماقساتىندا بوي كوتەردى. ەسكەرتكىش ج.يسماگۋلوۆتىڭ جوباسى بويىنشا قولادان قۇيىلىپ، گرانيت تاسپەن قاپتالعان تۇعىرعا ورناتىلعان.
جانقوجا نۇرمۇحامەدۇلى ەسكەرتكىشى
قىزىلوردا قالاسى تەمىرجول ۆوكزالى ماڭىندا ورنالاسقان.
جانقوجا نۇرمۇحامەدۇلى – سىر بويى قازاقتارىنىڭ حيۋا، قوقان حاندىقتارىنىڭ ەزگىسىنە جانە رەسەي وتارشىلدارىنا قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسى.
ەسكەرتكىش 2014 جىلى بوي كوتەردى. ەسكەرتكىش قولادان قۇيىلعان. اۆتورلارى قازاقستان سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەلەرى، مۇسىنشىلەر ا.كەنەنباەۆ، ق.دۋلاتوۆ، ت.سەرىكباەۆ.
مۇستافا شوقاي ەسكەرتكىشى
قىزىلوردا قالاسى، ى. جاقاەۆ كوشەسىنىڭ بويىندا ورنالاسقان.
2018 جىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى مۇستافا شوقايدىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋ، ماڭگى ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا ورناتىلعان. ەسكەرتكىش قولا ماتەريالىنان قۇيىلىپ، گرانيتپەن قاپتالعان تۇعىرعا ورناتىلعان. ەسكەرتكىشتىڭ اۆتورى بەلگىلى ءمۇسىنشى ك.بايعازيەۆ.
باتىرحان شوكەنوۆ ەسكەرتكىشى
قىزىلوردا قالاسى، ب.شوكەنوۆ اتىنداعى ساياباقتا ورنالاسقان.
ەسكەرتكىش 2018 جىلى ەلىمىزدىڭ جانە رەسەي ەستراداسىنىڭ جۇلدىزى، سازگەر، بەلگىلى ءانشى باتىرحان كامالۇلى شوكەنوۆتىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋ ماقساتىندا ورناتىلدى.
ەسكەرتكىشتىڭ قولادان قۇيىلىپ، تۇتاس گرانيتتەن دايىندالعان تۇعىرعا ورناتىلعان. ەسكەرتكىشتىڭ اۆتورى ەلىمىزگە بەلگىلى ءمۇسىنشى م.مانسۋروۆ.
ساۋىسقاندىق پەتروگليفتەرى
شيەلى اۋدانى، ەڭبەكشى اۋىلىنان سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي 50 شاقىرىمدا ورنالاسقان. ساۋىسقاندىق پەتروگليفتەرى تاريحى تەرەڭ ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشپەن قوسا، تابيعات لاندشافتىسى ەرەكشە تۋريستتىك نىسانداردىڭ ءبىرى.
پەتروگليفتەردىڭ مەرزىمدەلۋ نەمەسە حرونولوگيالىق شەكارالارىن اشىپ كورسەتۋ ماسەلەلەرىنە كەلەتىن بولساق، مۇنداعى سۋرەتتەر ەجەلگى قولا داۋىرىنەن باستاپ ورتاعاسىرلىق كەزەڭدەر مەن كەيىنگى قازاق گراۆيۋرالارىنا دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى. نەگىزگى موتيۆتەرى-انتروپومورفتىق فيگۋرالار، بۇقالار، اربالار، تۇيە جانە دە باسقا اڭ-كۇستارى بەينەلەنگەن سيمۆولدار. بۇلاردىڭ بارلىعى ءارتۇرلى سيۋجەتتەرمەن كومپوزيتسيالارعا بىرىككەن، سان الۋان تۇرمىستىق ءدىني تانىم، ميفولوگيالىق وي-ورىستەرمەن تىكەلەي بايلانىستى. بۇل بەينەلەر قولا زامانىنداعى ءدىني نانىمنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن جانە ونىڭ كەيبىر عۇرىپتىق تۇستارىن كورسەتەدى.
وقشى اتا كەسەنەسى
شيەلى اۋدانى، بايگەقۇم اۋىلىنان شىعىسقا قاراي 5 شاقىرىمدا ورنالاسقان. كەسەنە ءحى عاسىردا سالىنعان.
كەسەنە تۋرالى مالىمەتتەر ۆ.كاللاۋر، ي.كاستانە، ا.نيازوۆ، ءا.قوڭىراتباەۆ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەدى. قازاق جەرىندەگى وعىز – قىپشاق كەزەڭىنەن ساقتالعان بىردەن ءبىر كەسەنەلەردىڭ ءبىرى. مازارعا جەرلەنگەن كىسىنىڭ اتى يبراھيم شايحى. لاقاپ اتى – كوگەنتۇپ، وقشى اتا – كەيىن ەل قويعان ەسىمى. وقشى اتا ءحى عاسىردا ءومىر سۇرگەن، حالىقتى جاۋدان قۇتقارىپ، ەلدىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسكەن ۇلى تۇلعا. وقشى اتا كەسەنەسى ورنالاسقان ۇلكەن قورىم عايىپ اتا، قىش اتا، اسان اتا، ەسابىز اتا، دوسبول بي، بالا بي سىندى اۋليەلەر جەرلەنگەن قاسيەتتى ورىن رەتىندە ماڭىزعا يە.
سىعاناق قالاشىعى
جاڭاقورعان اۋدانى سۋناقاتا اۋىلىنان سولتۇستىك-باتىسقا قاراي 2 شاقىرىمدا ورنالاسقان. ح-ءحۇىىى عاسىرلارمەن مەرزىمدەلەدى.
ورتاعاسىرلىق دەرەكتەرگە قاراعاندا، قالا ءحى-ءحىىى عع. دەشتى-قىپشاق ەلىنىڭ، ءحىىى-ءحىۇ عع. اق وردانىڭ، ءحۇ-ءحۇىى عع. قازاق حاندىعىنىڭ ەلورداسى بولعان. ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردى باسىنان وتكىزگەن قالا ءحۇىىى عاسىرعا دەيىن ءومىر سۇرگەنى ءمالىم. سىعاناقتىڭ «قىپشاق دالاسىنىڭ ايلاعى» دەپ اتالۋى ايگىلى ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى قالانىڭ شارۋاشىلىعى مەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق الەۋەتى جوعارى دەڭگەيدە دامىعاندىعىن اڭعارتادى.
سىعاناق قالاسى ءوز زامانىندا ءمادەنيەتى وركەندەگەن، ونەرى ورىستەگەن ءىرى رۋحاني ءبىلىم ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولدى. التىن وردا داۋىرىنە جاتاتىن ەلەۋلى تۋىندىلاردىڭ ءبىرى ̶ «حۇسراۋ مەن شىرىن» پوەماسى (اۆتورى: قۇتب شايىر) وسى سىعاناق شاھارىندا جازىلدى. سونداي-اق، دەرەكتەردە شىعارمالارى شىعىستىق اقىل-وي جاۋھارلارى ساناتىندا اتالاتىن دارىندى عۇلاما ھيساميددين سىعناقيدىڭ وسى قالادا دۇنيەگە كەلگەندىگى ايتىلادى.
بۇگىنگى كۇنى سىعاناق قالاشىعىندا اشىق اسپان استىنداعى مۇراجايدىڭ العىشارتى جاسالىپ، كونسەرۆاتسيالانعان نىسانداردى: قورعانىس قابىرعالارى مەن مۇنارالارىن، قاقپاسىن، تۇرعىن ءۇي ورىندارىن كورۋگە بولادى. سونداي-اق، قالاشىقتىڭ تاريحي كەزەڭدەرى بەينەلەنگەن «SYGANAQ» ستەلاسى بوي كوتەرگەن.
تولەگەتاي-قىلىشتى اتا كەسەنەسى
جاڭاقورعان اۋدانى، قىركەڭسە اۋىلىنان وڭتۇستىككە قاراي 7 شاقىرىمدا ورنالاسقان. كەسەنە 2008 جىلى سالىنعان.
كەسەنە ءوز زامانىنىڭ باتىرلارى، ەل بىرلىگىن تۋ ەتكەن، ءارى ەرەكشە قاسيەتكە يە اۋليە بولعان، بىرىن-ءبىرى قۇرمەت تۇتقان تولەگەتاي مەن قىلىشتى جەرلەنگەن ورىنعا تۇرعىزىلعان. كەشەن ەلىمىزگە بەلگىلى ساۋلەتشى بەك يبراەۆتىڭ جوباسى بويىنشا تۇرعىزىلعان. قاسيەتتى ورىن دەرتىنە شيپا ىزدەگەندەرگە اللانىڭ كۇشىمەن شيپا بەرىپ وتىراتىندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى.
قوراسان اتا كەسەنەسى
جاڭاقورعان اۋدانى، جاڭارىق اۋىلىنان وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي 20 شاقىرىمدا ورنالاسقان. كەسەنە ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا سالىنعان.
قوراسان اتا – سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسىنا كەلگەن العاشقى يسلام ميسسيونەرلەرىنىڭ ءبىرى. قوراسان اتا تاڭعى نامازىن ءوز مەشىتىندە، ەكىنشى پارىزىن مەككەدە وقيتىن ەرەكشە قاسيەتكە يە بولعاندىعىن حالىق اراسىندا ءتۇرلى اڭىز-اڭگىمەلەردەن ەستۋگە بولادى. تۋريستىك الەۋەتىنىڭ جوعارى بولۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.
اقتاس مەشىتى
جاڭاقورعان اۋدانى، بەسارىق ستانساسىنان وڭتۇستىككە قاراي 6 شاقىرىمدا ورنالاسقان. مەشىت 1884 جىلى سالىنعان.
ءحىح عاسىرعا ءتان ەرەكشە ساۋلەتكە يە قۇرىلىستاردىڭ ءبىرى. مەشىتتى ءوز زامانىندا اتتى ەلگە تاراعان وزىق ويلى، ءدىني ساۋاتتى تۇلعا ايقوجا يشاننىڭ ۇلدارى يبادۋللا، اتاماعزۇمنىڭ باستاماسىمەن تۇرعىزىلعان. حالىق زيارات جاسايتىن قيەلى ورىن رەتىندە ەرەكشە ماڭىزعا يە.
ايقوجا كەسەنەسى
جاڭاقورعان اۋدانى، بەسارىق اۋىلىنان وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي 11 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. كەسەنە ءحVىىى-ءحىح عاسىرلاردا سالىنعان.
كەسەنە 1773-1857 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن، ءوز زامانىندا اتى ەلگە تاراعان وزىق ويلى، ءدىني وتە ساۋاتتى، مەشىت ۇستاعان اۋليە كىسى ايقوجا يشاننىڭ جەرلەنگەن ورنىنا تۇرعىزىلعان. سىر وڭىرىندەگى كورنەكتى ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى. حالىق زيارات جاسايتىن قيەلى ورىن رەتىندە ەرەكشە ماڭىزعا يە.
بايقوڭىر عارىش ايلاعى
بايقوڭىر – عارىش الاڭى قىزىلوردا وبلىسى قارماقشى اۋدانىنىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان. ىرگەسى 1955 جىلى قالانعان. عارىش الاڭىن سالۋ ءۇشىن بايقوڭىردى تاڭداپ الۋ سەبەبى: بۇل جەردىڭ ەلدى مەكەندەردەن قاشىق بولۋى، ەكۆاتور جازىقتىعىنا جاقىندىعى، راكەتا ۇشىرۋدىڭ قاۋىپسىزدىگى، قايتىپ ورالاتىن عارىشتىق وبەكتىلەر ءۇشىن قولايلى قونۋ ايماقتارىنىڭ بولۋى، ت.ب. فاكتورلار ەسكەرىلگەن.
1957 جىلدىڭ 4 قازاندا بايقوڭىر عارىش الاڭىنان تۇڭعىش عارىش راكەتاسى ءساتتى ۇشىرىلدى. ول دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءبىرىنشى جەردىڭ جاساندى سەرىگىن (ججس) وربيتاعا شىعارعان. 1961 جىلدىڭ 12 ساۋىرىندە ادامزات تاريحىندا تۇڭعىش رەت يۋ.ا. گاگارين «ۆوستوك» عارىش كەمەسىمەن عارىشقا ۇشتى.
«بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنان 1991 جىلدىڭ 2 قازانىندا تۇڭعىش قازاق عارىشكەرى توقتار اۋباكىروۆ «سويۋز ت-13» عارىش كەمەسىمەن بايقوڭىردان عارىشقا كوتەرىلدى. رەسەيمەن بىرلەسكەن باعدارلاما بويىنشا قازاق عارىشكەرى تالعات مۇساباەۆ عارىشتا 2 رەت (1994, 1998) بولدى. بۇل ەكىنشى قازاق عارىشكەرى رەتىندە تاريحتا قالدى. 2015 جىلدىڭ 2 قىركۇيەگىندە ءۇشىنشى قازاق عارىشكەرى ايدىن ايىمبەتوۆ كوككە كوتەرىلدى.
قىزىلوردا وبلىسىنىڭ مادەنيەت،
ارحيۆتەر جانە قۇجاتتاما باسقارماسى
