Respublikanyŋ oŋtüstık-batysynda ornalasqan ırı äkımşılık aimaqtardyŋ bırı (1938 jyly qūrylǧan). Jalpy aumaǧy – 226 myŋ şarşy şaqyrym, halyq sany 820,5 myŋ adam. Soltüstık-batysynda Aqtöbe oblysymen, soltüstıgınde Qaraǧandy oblysymen, şyǧysynda Türkıstan oblysymen jäne oŋtüstıgınde Özbekstan Respublikasymen şektesedı. 7 audany (Aral, Qazaly, Qarmaqşy, Jalaǧaş, Syrdariia, Şielı, Jaŋaqorǧan), 3 qalasy (Qyzylorda, Aral, Baiqoŋyr) bar.
Alaştyŋ anasyna balanǧan Syr öŋırı adamzat örkenietınıŋ köne oşaqtarynyŋ bırı. Syr elı – ūlttyŋ ūiasy, qonar qiiasy. Nebır jaugerşılık, zobalaŋ zamanda halqymyz Syrdyŋ boiyna kelıp jan saqtady, küş bırıktırıp jeŋıstı jolyn bastady. Berekelı jerınıŋ asty da, üstı de qūt!
«Syr elı – astanalar mekenı», «Syr elı – jyr elı», «Syrdyŋ jerı-Tūrannyŋ törı» sözderı bügınde qūlaqqa sıŋıstı qaǧidalarǧa ainaldy. Būl kielı aimaqtyŋ qaitalanbas tarihyn, Alaş jūrtynyŋ qaraşaŋyraǧy men türkı halyqtary jasaǧan örkeniettıŋ oşaǧy bolǧandyǧyn aŋǧartady.
Elbasynyŋ «Syr – Alaştyŋ anasy... Būl – dana Qorqyt babamyzdyŋ, Janqoja men Būqarbai syndy batyrlardyŋ, Mūstafa Şoqaidyŋ, Syr süleiı Kerderı men ǧūlama Tūrmaǧambettıŋ, aqyn Äbdılda men Nartaidyŋ, tamaşa jazuşy Äbdıjämıl men Qaltaidyŋ, taǧysyn-taǧy köptegen ardaqty, daryndy perzentterdıŋ tuǧan ölkesı. Sol üşın de Qyzylorda küllı qazaq üşın qasietı ortaq jer», - degen sözınıŋ orny erekşe.
Topyraǧynan kie daryǧan būl öŋırde türkı jūrtynyŋ abyzy Qorqyt ata özınıŋ mäŋgılık mekenın tapsa, adamzat balasy alǧaş ret Baiqoŋyrdan ǧaryşty baǧyndyruǧa attandy.
Ūly Dala törınen oryn alǧan ölkenıŋ qai bölıgıne barsaŋyz da, qart tarihtan şer tartatyn san aluan mūralarǧa qol jetkızesız. Būl Ūly dariia boiynda jasaǧan örkeniettıŋ qazaq tarihynda alatyn orny erekşe ekenın taǧy bır märte aŋǧartyp, tarihtyŋ keremet tūŋǧiyǧyna jetelei tüsedı.
Bügınde zamanaui aqparattyq tehnologiialar arqyly Qyzylorda oblysynyŋ eskertkışterımen tanysu üşın qajettı jaǧdailardyŋ barlyǧy jasalǧan. 150 tarihi-mädeni mūra obektılerınıŋ 3D formattaǧy interaktivtı kartasy qamtylǧan arnaiy sait (www.virtualmap.xyz) qoldanysqa engızılıp, 150 eskertkışke QR-kod taqtaişalary ornatylǧan.
Endeşe, Sızderdı Syr öŋırınıŋ eŋ qyzyqty tarihi oryndarymen tanysuǧa şaqyramyz!
Aral audany, Jaŋaqūrylys auylynan oŋtüstıkke qarai 30 şaqyrymda ornalasqan. IH-HI ǧasyrlarmen merzımdeledı.
Begım ana mūnarasy sol kezeŋge tän säulet önerınıŋ üzdık tuyndysy. Mūnara aŋyz boiynşa ataqty Qarabura äulienıŋ qyzy, kırşıksız mahabat pen ädıldıktıŋ ülgısı sanalǧan, jazyqsyz jalanyŋ qūrbany bolǧan Begım anaǧa arnap tūrǧyzylǧan. Halyq ziiarat jasaityn jäne perzent tılegenderdıŋ tılekterı qabyl bolatyn qasiettı oryn retınde erekşelenedı.
Aral audany, Qaratereŋ auylynan 65,2 şaqyrym jerde ornalasqan. HIÜ-HÜ ǧasyrlarmen merzımdeledı.
Kesene (mavzolei) bırneşe ǧasyr Aral teŋızı su astynda qalǧandyqtan, bıraz jerlerı bülıngen. Derekterge süiensek, ǧimarat HIÜ ǧasyrda salynǧan jäne būl öŋır eldı meken bolǧan degenge saiady.Tabylǧan ǧimarattyŋ biıktıgı - 1,5 metr, aumaǧy 50 metrdı alyp jatqan töbeşık. Ūzyndyǧy - 23,5, enı - 9,5 metr. Qūrylysta 19h5h19sm, 10h5h10 sm, būdan kışı kölemdegı qyştar kezdesedı. Sonymen bırge, keramikalyq zattar, qyştar men adam mürdelerı tabyldy
Qazaly audany Jankent auylynan oŋtüstık-şyǧysqa qarai 500 metr jerde ornalasqan. Oǧyz memleketınıŋ IX-X ǧasyrlarda ordasy bolǧan.
Arab tılındegı jazba derekterde Jankent qalasy Kariat al-Hadisa, al-Madina al-Djadida dep atalsa, parsy derekterınde Dih-i-Nau, türkı tılınde jazylǧan eŋbekterde Iаngikent ataularymen kezdesedı. Qazaqşa audarmasynda barlyq ataular «jaŋa qala», «jaŋa qonys» maǧynasyn beredı.
Bügıngı künı Jankent qalaşyǧynda aşyq aspan astyndaǧy mūrajaidyŋ alǧyşarty jasalyp, konservasiialanǧan nysandardy – qorǧanys qabyrǧalary men mūnaralaryn, sitadel, köptegen tūrǧyn üi oryndaryn jäne Oǧyz däuırınıŋ tūrmys-salt dästürın körsetetın bölme kompozisiiasyn köruge bolady. Sondai-aq qalaşyqtyŋ tarihi kezeŋderı beinelengen «JANKENT» stelasy ornatylǧan.
Qazaly audany, Äiteke bi kentınen batysqa qarai 4 şaqyrym jerde ornalasqan.
Janqoja batyr eskertkış keşenı 1992 jyly halyq batyry jäne körıpkel äulie Janqoja Nūrmūhamedūlynyŋ qūrmetıne arnalyp salynǧan jäne baba ruhyna taǧzym jasaityn qasiettı oryn.
Qazaly audany Äiteke bi kentı audandyq äkımdık ǧimaraty aldynda ornalasqan.
Eskertkış 2018 jyly Qazaq halqynyŋ bırlıgın nyǧaituǧa ülken üles qosqan Kışı jüzdıŋ biı – Äiteke bi Baibekūlyna esımın ūlyqtau maqsatynda eŋselı eskertkış boi köterdı. Eskertkıştıŋ aşyluyna arnaiy Özbekstan Respublikasynyŋ Nauai oblysyndaǧy Äiteke bi kesenesınen topyraq äkelındı.
Eskertkış tūtas granitten jasalǧan, avtory - Qazaqstan Suretşıler Odaǧynyŋ müşesı, müsınşı Qazbek Satybaldin.
Qarmaqşy audany Kömekbaev auylynan oŋtüstıkke qarai 47 şaqyrymda ornalasqan. B.z.d. IÜ-II ǧasyrlarmen merzımdeledı.
Bäbış mola qalaşyǧy Syrdariiadan bölınıp şyqqan Jaŋadariia arnasynyŋ oŋ jaǧalauynda oryn tepken saqtardyŋ ordasy bolǧan qala. Qalaşyqta saqtalǧan qūrylystar «Ülken üi» jospary kırer esıkten bastalyp, ekı kölemdı mūnaralarmen jiektelınetın anfiladty ǧimaratymen erekşelınedı. Üidıŋ şyǧys bölıgınen arşylǧan jospary mūnda erekşe jaǧdailarǧa jäne qabyldaularǧa arnalǧan saltanat zaly bolǧandyǧyn aŋǧartady. Bäbış mola qalaşyǧy basqa aimaqtarmen tyǧyz qarym-qatynasta bolǧan. Qalada qolönerşıler men ūstalar keramikalyq ydystar, qaru-jaraq, sauyt-saiman, at äbzelderın, altyn men kümısten teŋdesı joq äşekei zattar jasaǧan. Būǧan qalaşyq ornynan tabylǧan arheologiialyq būiymdar aiǧaq bola alady.
Qarmaqşy audany Kömekbaev auylynan oŋtüstık-batysqa qarai 87 şaqyrymda ornalasqan. B.z.d. IÜ-II ǧasyrlarmen merzımdeledı.
Syr öŋırındegı saq däuırınen saqtalǧan ejelgı qalalardyŋ bırı. Qalaşyq Syr boiy halqynyŋ Horezm, Parsy elderımen şekaralyq bekınısı rölın atqarǧan. Öitkenı, būl elderdıŋ bailanysy kezınde arnasy tasyǧan Jaŋadariia arqyly jürıp otyrǧan. Şırık-Rabat qalasynda ülken qamaldar tūrǧyzylyp, qarauyl mūnaralary bolǧan. Şırık Rabat qalasy erte kezeŋde äskeri maqsattaǧy maŋyzǧa ie qalalardyŋ bırı. Būl qalanyŋ qorǧanys qabıletın arttyruda paidalanylǧan arnaiy nysandardyŋ moldyǧynan da körınedı. Keiıngı zertteuler būl eskertkışte saq taipalarynyŋ jerleu keşenderı ornalasqan panteon dep boljam jasaldy.
Qarmaqşy, Jalaǧaş, Syrdariia audandarynda ornalasqan köne qalalar orny, olar tolyq saqtalmai tek topyraq üiındılerı türınde jatqandyqtan asarlar dep ataǧan.
Būl eskertkışterdıŋ özındık ortaq ūqsastyqtaryna qarai zertteuşıler bır mädenietke toptastyryp, olardyŋ negızgı bölıgı şoǧyrlanǧan Jetıasar şatqalynyŋ atymen ataǧan. Būl aimaqtaǧy asarlardyŋ eŋ ırısı Altynasar jäne Bidaiyq asar, Sorly asar, Domalaq asar, Üŋgırlı asar, Tompaq asar, Qara asar, Jalpaq asar, Tıkasar, Tas asar, Qosasar siiaqty barlyǧy 30-ǧa juyq qala men jüzdegen obasy bar qorymdar jäne sulandyru jüielerınıŋ oryndary anyqtalǧan.
Būl qalalar halqy Syrdariianyŋ orta aǧysy boiymen Taşkent töŋıregıne taralǧan körşıles Otyrar-qaratau mädenietı jäne Qauynşy mädenieterın jasaǧan taipalarymen bırge tarihi Qaŋly memleketınıŋ qūramyna kırgen. Jetıasar tarihta özındık orny bar ırı mädeniet bolyp tabylady. Asarlar tızbektelıp Qazaqstan aumaǧyndaǧy Qyzylorda oblysy, Oŋtüstık Qazaqstan oblystaryn qamtyp Taşkentke deiın sozylyp jatqan aumaqty alyp jatyr.
Jetıasar mädenietı eskertkışterı şöleittı jerde jäne bır-bırıne jaqyn ornalasuymen erekşelenedı. Ekstremaldy turizm üşın qolaily. bolyp tabylady. Būl turisterdıŋ qyzyǧuşylyǧyn tudyratyn bırden-bır faktor bolyp tabylady.
Qarmaqşy audany, Josaly kentınen soltüstık-batysqa qarai 18 şaqyrymda ornalasqan. Keşen 1980 jyly salynǧan. Avtorlary – B.Ä. İbraev, S.İ. İsataev.
Keşen – türkı halyqtaryna ortaq oişyl, jyrau, küişı ärı qobyzşy bolǧan Qorqyt atanyŋ qūrmetıne tūrǧyzylǧan. Qorqyt ata turaly derekter bızge üş türlı jolmen jetken. Olardyŋ bırı - el auzyndaǧy Qorqyt turaly aŋyz-äŋgımeler bolsa, ekınşısı - tarihi şejıreler, üşınşısı - Qorqyt ata kıtaby. Qorqyt ata – Oǧyz zamanynda ömır sürgen dana tūlǧalardyŋ bırı ärı aŋyz keiıpkerı. Qorqyttyŋ anasy qypşaq taipasynan, äkesı Qaraqoja oǧyzdarynan ekenı belgılı. Mıne, sondyqtan da Qorqyt qypşaqtar men sol kezde Syrdariia boiyn jailaǧan oǧyzdar arasynda ekı jaqqa bırdei el aǧasy atanǧan. Danyşpan qarttyŋ ūzaq jyldar boiy el basqarǧan kösem bolǧanyn, öz ömırınde üş han tūsynda uäzırlık qyzmet atqarǧanyn däleldeitın tarihi derekter bar.
Keşen qūramyna qobyz beinelı stela, qoşqar müsını, jer asty mınäjat üiı qyluet, amfiteatr, mūrajai kıredı.
Keşen türkı tıldes elderdıŋ taǧzym etetın qasiettı orny jäne kürdelı säulettık öner tuyndysy retınde erekşe maŋyzǧa ie.
Qarmaqşy audany, Josaly kentınen şyǧysqa qarai 18 şaqyrym jerde, Qaraözek özenınıŋ aŋǧarynda ornalasqan. Kesene HIH ǧasyrda salynǧan.
Kesene üş jüzge pır bolǧan, dıni qairatker Maral işannyŋ jerlengen ornyna tūrǧyzylǧan. Jergılıktı dästürge tän körnektı eskertkışterdıŋ bırı. Baba ruhyna taǧzym jasaityn qasiettı oryn retınde erekşelenedı.
Qarmaqşy audany, Josaly kentınen şyǧysqa qarai 18 şaqyrym jerde, Qaraözek özenınıŋ aŋǧarynda ornalasqan. Kesene HIH ǧasyrda salynǧan.
Qalqai işan kesenesı Qoja Ahmed Iаssaui kesenesıne ūqsastyqtarynyŋ boluymen erekşelenedı. Kesene Maral işannyŋ ülken ūly Qalqai işannyŋ jerlengen ornyna tūrǧyzylǧan. Baba ruhyna taǧzym jasaityn qasiettı oryn retınde erekşelenedı.
Jalaǧaş audany Aqqyr auylynan oŋtüstıkke qarai 30 şaqyrymda ornalasqan ortaǧasyrlyq qala orny H-HÜ ǧasyrlarmen merzımdeledı.
Osy aimaqta ornalasqan Jankent, Barşynkent, Aşnas (Asanas) qalalary Jent ölkesınıŋ qalalar tobyn qūrady. Qalanyŋ orny qazırgı uaqytta 40 gektardan astam aumaqty alyp jatyr. Qala qirandylarynyŋ merzımdeluın är ǧasyrlarǧa jatqyzuǧa bolady. Ortaǧasyrlyq tarihi derekterge süiensek, IH–HII ǧasyrlarda qalada mūsylman dının ūstanǧan oǧyz ben qypşaq taipalary qonystanǧan.
HII–HIII ǧ.ǧ. Jent qalasy Horezm memleketınıŋ düniejüzılık derjavaǧa ainalu barysynda Syr ölkesındegı tırektı qalasynyŋ bırı bolǧan.
Syr öŋırındegı ırı mädeni-ekonomikalyq ortalyqqa ainaldy. Qalada aqşa saraiy jūmys ıstep, kümıs jäne mystan soǧylǧan teŋgeler şyǧaryldy.
Jalaǧaş audany, Mörälı Şämenov auylynan soltüstık-batysqa qarai 4,5 şaqyrym, Qaraketken temırjol stansasynan oŋtüstık - batysqa qarai 7 şaqyrymda ornalasqan. Kesene HIH ǧasyrda salynǧan.
Kesene Syr boiynda tūratyn qazaqtardyŋ «üitam» ülgısınde salynǧan. İslam dının nasihattap, şäkırt tärbielegen dın qairatkerı Tümen äulienıŋ jerlengen ornyna tūrǧyzylǧan.
Syrdariia audany Aidarly auylynan batysqa qarai 15 şaqyrymda ornalasqan. HII-HÜ ǧasyrlarmen merzımdeledı.
Asanas – orta ǧasyrlardan saqtalǧan köne qalanyŋ orny. Syrdariia özenınıŋ sol jaǧalauynda Ūly Jıbek jolynyŋ boiynda ornalasqan. Moŋǧol şapqynşylyǧy kezınde jauǧa tabandy qarsylyq körsetkendıkten jermen-jeksen qiratylyp, halqynyŋ köpşılıgı qyrǧynǧa ūşyraǧan. Syrdariianyŋ boiyndaǧy basqa da qalalar siiaqty köp ūzamai qaita qalpyna keltırılıp, HIÜ-HÜ ǧasyrlarǧa deiın ömır sürgen.
Syrdariia audany, Qoǧalyköl auylynan şyǧysqa qarai 2 şaqyrymda ornalasqan. HIII-HÜ ǧasyrlarmen merzımdeledı.
Qyşqala qalaşyǧy Barşynkent, Barchinlygkent, Bardjinligkent, Qyzqala dep te atalady. Altyn Orda kezeŋınde qala ırı sauda-sattyq ortalyǧy bolǧan. Būl şahar jönınde alǧaş ret 1242 jyly italian saiahatşysy Rubruk jazyp qaldyrǧan delınedı. Ūly Jıbek jolynyŋ boiynda ornalasqan qala jaiynda Qyşqala dep atalǧanymen qalanyŋ tarihi aty ūmyt qalǧan.
Professor Äuelbek Qoŋyratbaevtyŋ el auzyndaǧy aŋyzǧa süienıp, būl qala Alpamys batyrdyŋ jary Gülbarşyndy qaldyryp ketken şahar ekendıgın eske salǧan. Keibır jazba derekterde būl qala erterekte Barşynkent dep te atalǧan eken. Qyşqala jaily XV ǧasyrdan keiın jazba derekterdıŋ kezdespeuı Syr arnasy özgergennen keiın halyqtyŋ özge jaqqa qonys audaruymen bailanysty siiaqty. Būl eskertkıştıŋ erekşelıgı mūndaǧy ärbır qūrylys nysandary küidırılgen qyştan salynyp, dıni ǧūryptyq ǧimarattary glazurlengen qyş japsyrmalarmen qaptalǧandyǧyn atap ötuge bolady.
Syrdariia audany, Qaljan ahun auylynan batysqa qarai 12 şaqyrymda ornalasqan.
Meşıt-medrese HIH-HH ǧasyrlarǧa tän «kırpıştık» stil dästürınde salynǧan. Mūnda elımızge belgılı dın qairatkerı Qaljan ahun Bölekbaiūly islam dının nasihattap, şäkırt tärbieledı. Turistık äleuetınıŋ joǧary boluymen erekşelenedı.
Qyzylorda qalasy Q.Sätpaev köşesı, 18 meken-jaida ornalasqan.
Meşıt 1878 jyly salynǧan. HIH ǧasyrǧa tän körnektı eskertkışterdıŋ bırı. Oblys ortalyǧynda ornalasqan meşıttı Aitbai qajynyŋ bastamasymen Äulieatalyq şeberler Ysqan men Qamal salǧan.
Keŋes uaqyty kezınde ǧimarat özınıŋ basty mındetterın bırneşe ret auystyryp, 1950 jyldary kinoteart retınde paidalanylsa, keiın ol jerge mektep-internat, 1970-1971 jyldary tıgın sehy, odan keiın «Qyzylordaqalpynakeltıru» mekemesı ornalastyryldy.
Täuelsızdık alǧan sätten bastap ǧimarat iısı mūsylmannyŋ qūlşylyq eter ornyna ainaldy.
Qyzylorda qalasy, Toqtybaev köşesı, 5 meken-jaida ornalasqan.
Şırkeu keŋ taraǧan säulettık jobanyŋ balamasy. Osyǧan ūqsas şırkeuler Astrahanda jäne Taşkentte kezdesedı. 1895-1939 jyldary orys şırkeu, 1939-1957 saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardyŋ otbasylary ömır sürgen, 1957-1980 jyldar aralyǧynda oblystyq muzei, 1980-1991 jyldary bos tūrǧan. Bügıngı taŋda şırkeu hristiandardyŋ bas qosyp, mınäjat eter negızgı orny.
Qyzylorda qalasy Sūltan Beibarys jäne Jıbek joly köşelerınıŋ qiylysynda ornalasqan.
Qazaq batyry, äskerbasy, Samarqan ämırı Jalaŋtös Seiıtqūlūly HVII-HVIII ǧasyrlarda ömır sürgen Äiteke bidıŋ atasy bolyp keledı.
Eskertkış 2010 jyly ornatyldy. Avtorlary QR Suretşıler Odaǧynyŋ müşelerı, müsınşıler N.Dalbai men Q.Jarylqapov.
Qyzylorda qalasy, Ǧ.Mūratbaev köşesı, 72B meken-jaida ornalasqan.
Būqarbai Estekbaiūly HIH ǧasyrda patşa otarşyldaryna qarsy ūlt-azattyq küres jürgızgen qazaq hany Kenesaryny qoldaǧan batyrlardyŋ bırı.
Eskertkış 2012 jyly tarihi tūlǧanyŋ esımın ūlyqtau maqsatynda boi köterdı. Eskertkış J.İsmagulovtyŋ jobasy boiynşa qoladan qūiylyp, granit taspen qaptalǧan tūǧyrǧa ornatylǧan.
Qyzylorda qalasy Temırjol vokzaly maŋynda ornalasqan.
Janqoja Nūrmūhamedūly – Syr boiy qazaqtarynyŋ Hiua, Qoqan handyqtarynyŋ ezgısıne jäne Resei otarşyldaryna qarsy ūlt-azattyq köterılısınıŋ basşysy.
Eskertkış 2014 jyly boi köterdı. Eskertkış qoladan qūiylǧan. Avtorlary Qazaqstan Suretşıler Odaǧynyŋ müşelerı, müsınşıler A.Kenenbaev, Q.Dulatov, T.Serıkbaev.
Qyzylorda qalasy, Y. Jaqaev köşesınıŋ boiynda ornalasqan.
2018 jyly memleket jäne qoǧam qairatkerı Mūstafa Şoqaidyŋ esımın ūlyqtau, mäŋgı este qaldyru maqsatynda ornatylǧan. Eskertkış qola materialynan qūiylyp, granitpen qaptalǧan tūǧyrǧa ornatylǧan. Eskertkıştıŋ avtory belgılı müsınşı K.Baiǧaziev.
Qyzylorda qalasy, B.Şökenov atyndaǧy saiabaqta ornalasqan.
Eskertkış 2018 jyly elımızdıŋ jäne Resei estradasynyŋ jūldyzy, sazger, belgılı änşı Batyrhan Kamalūly Şökenovtıŋ esımın ūlyqtau maqsatynda ornatyldy.
Eskertkıştıŋ qoladan qūiylyp, tūtas granitten daiyndalǧan tūǧyrǧa ornatylǧan. Eskertkıştıŋ avtory elımızge belgılı müsınşı M.Mansurov.
Şielı audany, Eŋbekşı auylynan soltüstık-şyǧysqa qarai 50 şaqyrymda ornalasqan. Sauysqandyq petroglifterı tarihy tereŋ arheologiialyq eskertkışpen qosa, tabiǧat landşaftysy erekşe turisttık nysandardyŋ bırı.
Petroglifterdıŋ merzımdelu nemese hronologiialyq şekaralaryn aşyp körsetu mäselelerıne keletın bolsaq, mūndaǧy suretter ejelgı qola däuırınen bastap ortaǧasyrlyq kezeŋder men keiıngı qazaq graviuralaryna deiıngı aralyqty qamtidy. Negızgı motivterı-antropomorftyq figuralar, būqalar, arbalar, tüie jäne de basqa aŋ-kūstary beinelengen simvoldar. Būlardyŋ barlyǧy ärtürlı siujettermen kompozisiialarǧa bırıkken, san aluan tūrmystyq dıni tanym, mifologiialyq oi-örıstermen tıkelei bailanysty. Būl beineler qola zamanyndaǧy dıni nanymnyŋ erekşelıkterın jäne onyŋ keibır ǧüryptyq tūstaryn körsetedı.
Şielı audany, Bäigeqūm auylynan şyǧysqa qarai 5 şaqyrymda ornalasqan. Kesene HI ǧasyrda salynǧan.
Kesene turaly mälımetter V.Kallaur, İ.Kastane, A.Niiazov, Ä.Qoŋyratbaev eŋbekterınde kezdesedı. Qazaq jerındegı oǧyz – qypşaq kezeŋınen saqtalǧan bırden bır kesenelerdıŋ bırı. Mazarǧa jerlengen kısınıŋ aty İbrahim şaihy. Laqap aty – Kögentüp, Oqşy ata – keiın el qoiǧan esımı. Oqşy ata HI ǧasyrda ömır sürgen, halyqty jaudan qūtqaryp, eldıŋ bolaşaǧy üşın küresken ūly tūlǧa. Oqşy ata kesenesı ornalasqan ülken qorym Ǧaiyp ata, Qyş ata, Asan ata, Esabyz ata, Dosbol bi, Bala bi syndy äulieler jerlengen qasiettı oryn retınde maŋyzǧa ie.
Jaŋaqorǧan audany Sunaqata auylynan soltüstık-batysqa qarai 2 şaqyrymda ornalasqan. H-HÜIII ǧasyrlarmen merzımdeledı.
Ortaǧasyrlyq derekterge qaraǧanda, qala HI-HIII ǧǧ. DEŞTI-Qypşaq elınıŋ, HIII-HIÜ ǧǧ. Aq Ordanyŋ, HÜ-HÜII ǧǧ. Qazaq handyǧynyŋ elordasy bolǧan. Türlı tarihi kezeŋderdı basynan ötkızgen qala HÜIII ǧasyrǧa deiın ömır sürgenı mälım. Syǧanaqtyŋ «Qypşaq dalasynyŋ ailaǧy» dep ataluy äigılı Ūly Jıbek joly boiyndaǧy qalanyŋ şaruaşylyǧy men äleumettık-ekonomikalyq äleuetı joǧary deŋgeide damyǧandyǧyn aŋǧartady.
Syǧanaq qalasy öz zamanynda mädenietı örkendegen, önerı örıstegen ırı ruhani bılım ortalyqtarynyŋ bırı boldy. Altyn Orda däuırıne jatatyn eleulı tuyndylardyŋ bırı ̶ «Hūsrau men Şyryn» poemasy (avtory: Qūtb şaiyr) osy Syǧanaq şaharynda jazyldy. Sondai-aq, derekterde şyǧarmalary şyǧystyq aqyl-oi jauharlary sanatynda atalatyn daryndy ǧūlama Hisamiddin Syǧnaqidıŋ osy qalada düniege kelgendıgı aitylady.
Bügıngı künı Syǧanaq qalaşyǧynda aşyq aspan astyndaǧy mūrajaidyŋ alǧyşarty jasalyp, konservasiialanǧan nysandardy: qorǧanys qabyrǧalary men mūnaralaryn, qaqpasyn, tūrǧyn üi oryndaryn köruge bolady. Sondai-aq, qalaşyqtyŋ tarihi kezeŋderı beinelengen «SYGANAQ» stelasy boi kötergen.
Jaŋaqorǧan audany, Qyrkeŋse auylynan oŋtüstıkke qarai 7 şaqyrymda ornalasqan. Kesene 2008 jyly salynǧan.
Kesene öz zamanynyŋ batyrlary, el bırlıgın tu etken, ärı erekşe qasietke ie äulie bolǧan, bırın-bırı qūrmet tūtqan Tölegetai men Qylyşty jerlengen orynǧa tūrǧyzylǧan. Keşen elımızge belgılı säuletşı Bek İbraevtyŋ jobasy boiynşa tūrǧyzylǧan. Qasiettı oryn dertıne şipa ızdegenderge Allanyŋ küşımen şipa berıp otyratyndyǧymen erekşelenedı.
Jaŋaqorǧan audany, Jaŋaryq auylynan oŋtüstık-batysqa qarai 20 şaqyrymda ornalasqan. Kesene HIH ǧasyrdyŋ aiaǧynda salynǧan.
Qorasan ata – Syrdariianyŋ tömengı aǧysyna kelgen alǧaşqy islam missionerlerınıŋ bırı. Qorasan ata taŋǧy namazyn öz meşıtınde, ekınşı paryzyn Mekkede oqityn erekşe qasietke ie bolǧandyǧyn halyq arasynda türlı aŋyz-äŋgımelerden estuge bolady. Turistık äleuetınıŋ joǧary boluymen erekşelenedı.
Jaŋaqorǧan audany, Besaryq stansasynan oŋtüstıkke qarai 6 şaqyrymda ornalasqan. Meşıt 1884 jyly salynǧan.
HIH ǧasyrǧa tän erekşe säuletke ie qūrylystardyŋ bırı. Meşıttı öz zamanynda atty elge taraǧan ozyq oily, dıni sauatty tūlǧa Aiqoja işannyŋ ūldary İbadulla, Atamaǧzūmnyŋ bastamasymen tūrǧyzylǧan. Halyq ziiarat jasaityn qielı oryn retınde erekşe maŋyzǧa ie.
Jaŋaqorǧan audany, Besaryq auylynan oŋtüstık-batysqa qarai 11 şaqyrym jerde ornalasqan. Kesene HVIII-HIH ǧasyrlarda salynǧan.
Kesene 1773-1857 jyldar aralyǧynda ömır sürgen, öz zamanynda aty elge taraǧan ozyq oily, dıni öte sauatty, meşıt ūstaǧan äulie kısı Aiqoja işannyŋ jerlengen ornyna tūrǧyzylǧan. Syr öŋırındegı körnektı eskertkışterdıŋ bırı. Halyq ziiarat jasaityn qielı oryn retınde erekşe maŋyzǧa ie.
Baiqoŋyr – ǧaryş alaŋy Qyzylorda oblysy Qarmaqşy audanynyŋ aumaǧynda ornalasqan. Irgesı 1955 jyly qalanǧan. Ǧaryş alaŋyn salu üşın Baiqoŋyrdy taŋdap alu sebebı: būl jerdıŋ eldı mekenderden qaşyq boluy, ekvator jazyqtyǧyna jaqyndyǧy, raketa ūşyrudyŋ qauıpsızdıgı, qaityp oralatyn ǧaryştyq obektıler üşın qolaily qonu aimaqtarynyŋ boluy, t.b. faktorlar eskerılgen.
1957 jyldyŋ 4 qazanda Baiqoŋyr ǧaryş alaŋynan tūŋǧyş ǧaryş raketasy sättı ūşyryldy. Ol dünie jüzındegı eŋ bırınşı Jerdıŋ jasandy serıgın (JJS) orbitaǧa şyǧarǧan. 1961 jyldyŋ 12 säuırınde adamzat tarihynda tūŋǧyş ret Iý.A. Gagarin «Vostok» ǧaryş kemesımen ǧaryşqa ūşty.
«Baiqoŋyr» ǧaryş ailaǧynan 1991 jyldyŋ 2 qazanynda tūŋǧyş qazaq ǧaryşkerı Toqtar Äubäkırov «Soiuz T-13» ǧaryş kemesımen Baiqoŋyrdan ǧaryşqa köterıldı. Reseimen bırlesken baǧdarlama boiynşa qazaq ǧaryşkerı Talǧat Mūsabaev ǧaryşta 2 ret (1994, 1998) boldy. Būl ekınşı qazaq ǧaryşkerı retınde tarihta qaldy. 2015 jyldyŋ 2 qyrküiegınde üşınşı qazaq ǧaryşkerı Aidyn Aiymbetov kökke köterıldı.
BEGIM ANA MŪNARASY
Aral audany, Jaŋaqūrylys auylynan oŋtüstıkke qarai 30 şaqyrymda ornalasqan. IH-HI ǧasyrlarmen merzımdeledı.
Begım ana mūnarasy sol kezeŋge tän säulet önerınıŋ üzdık tuyndysy. Mūnara aŋyz boiynşa ataqty Qarabura äulienıŋ qyzy, kırşıksız mahabat pen ädıldıktıŋ ülgısı sanalǧan, jazyqsyz jalanyŋ qūrbany bolǧan Begım anaǧa arnap tūrǧyzylǧan. Halyq ziiarat jasaityn jäne perzent tılegenderdıŋ tılekterı qabyl bolatyn qasiettı oryn retınde erekşelenedı.
KERDERI KESENESI
Aral audany, Qaratereŋ auylynan 65,2 şaqyrym jerde ornalasqan. HIÜ-HÜ ǧasyrlarmen merzımdeledı.
Kesene (mavzolei) bırneşe ǧasyr Aral teŋızı su astynda qalǧandyqtan, bıraz jerlerı bülıngen. Derekterge süiensek, ǧimarat HIÜ ǧasyrda salynǧan jäne būl öŋır eldı meken bolǧan degenge saiady.Tabylǧan ǧimarattyŋ biıktıgı - 1,5 metr, aumaǧy 50 metrdı alyp jatqan töbeşık. Ūzyndyǧy - 23,5, enı - 9,5 metr. Qūrylysta 19h5h19sm, 10h5h10 sm, būdan kışı kölemdegı qyştar kezdesedı. Sonymen bırge, keramikalyq zattar, qyştar men adam mürdelerı tabyldy
JANKENT QALAŞYǦY
Qazaly audany Jankent auylynan oŋtüstık-şyǧysqa qarai 500 metr jerde ornalasqan. Oǧyz memleketınıŋ IX-X ǧasyrlarda ordasy bolǧan.
Arab tılındegı jazba derekterde Jankent qalasy Kariat al-Hadisa, al-Madina al-Djadida dep atalsa, parsy derekterınde Dih-i-Nau, türkı tılınde jazylǧan eŋbekterde Iаngikent ataularymen kezdesedı. Qazaqşa audarmasynda barlyq ataular «jaŋa qala», «jaŋa qonys» maǧynasyn beredı.
Bügıngı künı Jankent qalaşyǧynda aşyq aspan astyndaǧy mūrajaidyŋ alǧyşarty jasalyp, konservasiialanǧan nysandardy – qorǧanys qabyrǧalary men mūnaralaryn, sitadel, köptegen tūrǧyn üi oryndaryn jäne Oǧyz däuırınıŋ tūrmys-salt dästürın körsetetın bölme kompozisiiasyn köruge bolady. Sondai-aq qalaşyqtyŋ tarihi kezeŋderı beinelengen «JANKENT» stelasy ornatylǧan.
JANQOJA BATYR KESENESI
Qazaly audany, Äiteke bi kentınen batysqa qarai 4 şaqyrym jerde ornalasqan.
Janqoja batyr eskertkış keşenı 1992 jyly halyq batyry jäne körıpkel äulie Janqoja Nūrmūhamedūlynyŋ qūrmetıne arnalyp salynǧan jäne baba ruhyna taǧzym jasaityn qasiettı oryn.
ÄITEKE Bİ ESKERTKIŞI
Qazaly audany Äiteke bi kentı audandyq äkımdık ǧimaraty aldynda ornalasqan.
Eskertkış 2018 jyly Qazaq halqynyŋ bırlıgın nyǧaituǧa ülken üles qosqan Kışı jüzdıŋ biı – Äiteke bi Baibekūlyna esımın ūlyqtau maqsatynda eŋselı eskertkış boi köterdı. Eskertkıştıŋ aşyluyna arnaiy Özbekstan Respublikasynyŋ Nauai oblysyndaǧy Äiteke bi kesenesınen topyraq äkelındı.
Eskertkış tūtas granitten jasalǧan, avtory - Qazaqstan Suretşıler Odaǧynyŋ müşesı, müsınşı Qazbek Satybaldin.
BÄBIŞ-MOLA QALAŞYǦY
Qarmaqşy audany Kömekbaev auylynan oŋtüstıkke qarai 47 şaqyrymda ornalasqan. B.z.d. IÜ-II ǧasyrlarmen merzımdeledı.
Bäbış mola qalaşyǧy Syrdariiadan bölınıp şyqqan Jaŋadariia arnasynyŋ oŋ jaǧalauynda oryn tepken saqtardyŋ ordasy bolǧan qala. Qalaşyqta saqtalǧan qūrylystar «Ülken üi» jospary kırer esıkten bastalyp, ekı kölemdı mūnaralarmen jiektelınetın anfiladty ǧimaratymen erekşelınedı. Üidıŋ şyǧys bölıgınen arşylǧan jospary mūnda erekşe jaǧdailarǧa jäne qabyldaularǧa arnalǧan saltanat zaly bolǧandyǧyn aŋǧartady. Bäbış mola qalaşyǧy basqa aimaqtarmen tyǧyz qarym-qatynasta bolǧan. Qalada qolönerşıler men ūstalar keramikalyq ydystar, qaru-jaraq, sauyt-saiman, at äbzelderın, altyn men kümısten teŋdesı joq äşekei zattar jasaǧan. Būǧan qalaşyq ornynan tabylǧan arheologiialyq būiymdar aiǧaq bola alady.
ŞIRIK-RABAT QALAŞYǦY
Qarmaqşy audany Kömekbaev auylynan oŋtüstık-batysqa qarai 87 şaqyrymda ornalasqan. B.z.d. IÜ-II ǧasyrlarmen merzımdeledı.
Syr öŋırındegı saq däuırınen saqtalǧan ejelgı qalalardyŋ bırı. Qalaşyq Syr boiy halqynyŋ Horezm, Parsy elderımen şekaralyq bekınısı rölın atqarǧan. Öitkenı, būl elderdıŋ bailanysy kezınde arnasy tasyǧan Jaŋadariia arqyly jürıp otyrǧan. Şırık-Rabat qalasynda ülken qamaldar tūrǧyzylyp, qarauyl mūnaralary bolǧan. Şırık Rabat qalasy erte kezeŋde äskeri maqsattaǧy maŋyzǧa ie qalalardyŋ bırı. Būl qalanyŋ qorǧanys qabıletın arttyruda paidalanylǧan arnaiy nysandardyŋ moldyǧynan da körınedı. Keiıngı zertteuler būl eskertkışte saq taipalarynyŋ jerleu keşenderı ornalasqan panteon dep boljam jasaldy.
JETIASAR MÄDENİETI ESKERTKIŞTERI
Qarmaqşy, Jalaǧaş, Syrdariia audandarynda ornalasqan köne qalalar orny, olar tolyq saqtalmai tek topyraq üiındılerı türınde jatqandyqtan asarlar dep ataǧan.
Būl eskertkışterdıŋ özındık ortaq ūqsastyqtaryna qarai zertteuşıler bır mädenietke toptastyryp, olardyŋ negızgı bölıgı şoǧyrlanǧan Jetıasar şatqalynyŋ atymen ataǧan. Būl aimaqtaǧy asarlardyŋ eŋ ırısı Altynasar jäne Bidaiyq asar, Sorly asar, Domalaq asar, Üŋgırlı asar, Tompaq asar, Qara asar, Jalpaq asar, Tıkasar, Tas asar, Qosasar siiaqty barlyǧy 30-ǧa juyq qala men jüzdegen obasy bar qorymdar jäne sulandyru jüielerınıŋ oryndary anyqtalǧan.
Būl qalalar halqy Syrdariianyŋ orta aǧysy boiymen Taşkent töŋıregıne taralǧan körşıles Otyrar-qaratau mädenietı jäne Qauynşy mädenieterın jasaǧan taipalarymen bırge tarihi Qaŋly memleketınıŋ qūramyna kırgen. Jetıasar tarihta özındık orny bar ırı mädeniet bolyp tabylady. Asarlar tızbektelıp Qazaqstan aumaǧyndaǧy Qyzylorda oblysy, Oŋtüstık Qazaqstan oblystaryn qamtyp Taşkentke deiın sozylyp jatqan aumaqty alyp jatyr.
Jetıasar mädenietı eskertkışterı şöleittı jerde jäne bır-bırıne jaqyn ornalasuymen erekşelenedı. Ekstremaldy turizm üşın qolaily. bolyp tabylady. Būl turisterdıŋ qyzyǧuşylyǧyn tudyratyn bırden-bır faktor bolyp tabylady.
QORQYT ATA ESKERTKIŞ KEŞENI
Qarmaqşy audany, Josaly kentınen soltüstık-batysqa qarai 18 şaqyrymda ornalasqan. Keşen 1980 jyly salynǧan. Avtorlary – B.Ä. İbraev, S.İ. İsataev.
Keşen – türkı halyqtaryna ortaq oişyl, jyrau, küişı ärı qobyzşy bolǧan Qorqyt atanyŋ qūrmetıne tūrǧyzylǧan. Qorqyt ata turaly derekter bızge üş türlı jolmen jetken. Olardyŋ bırı - el auzyndaǧy Qorqyt turaly aŋyz-äŋgımeler bolsa, ekınşısı - tarihi şejıreler, üşınşısı - Qorqyt ata kıtaby. Qorqyt ata – Oǧyz zamanynda ömır sürgen dana tūlǧalardyŋ bırı ärı aŋyz keiıpkerı. Qorqyttyŋ anasy qypşaq taipasynan, äkesı Qaraqoja oǧyzdarynan ekenı belgılı. Mıne, sondyqtan da Qorqyt qypşaqtar men sol kezde Syrdariia boiyn jailaǧan oǧyzdar arasynda ekı jaqqa bırdei el aǧasy atanǧan. Danyşpan qarttyŋ ūzaq jyldar boiy el basqarǧan kösem bolǧanyn, öz ömırınde üş han tūsynda uäzırlık qyzmet atqarǧanyn däleldeitın tarihi derekter bar.
Keşen qūramyna qobyz beinelı stela, qoşqar müsını, jer asty mınäjat üiı qyluet, amfiteatr, mūrajai kıredı.
Keşen türkı tıldes elderdıŋ taǧzym etetın qasiettı orny jäne kürdelı säulettık öner tuyndysy retınde erekşe maŋyzǧa ie.
MARAL İŞAN KESENESI
Qarmaqşy audany, Josaly kentınen şyǧysqa qarai 18 şaqyrym jerde, Qaraözek özenınıŋ aŋǧarynda ornalasqan. Kesene HIH ǧasyrda salynǧan.
Kesene üş jüzge pır bolǧan, dıni qairatker Maral işannyŋ jerlengen ornyna tūrǧyzylǧan. Jergılıktı dästürge tän körnektı eskertkışterdıŋ bırı. Baba ruhyna taǧzym jasaityn qasiettı oryn retınde erekşelenedı.
QALQAI İŞAN KESENESI
Qarmaqşy audany, Josaly kentınen şyǧysqa qarai 18 şaqyrym jerde, Qaraözek özenınıŋ aŋǧarynda ornalasqan. Kesene HIH ǧasyrda salynǧan.
Qalqai işan kesenesı Qoja Ahmed Iаssaui kesenesıne ūqsastyqtarynyŋ boluymen erekşelenedı. Kesene Maral işannyŋ ülken ūly Qalqai işannyŋ jerlengen ornyna tūrǧyzylǧan. Baba ruhyna taǧzym jasaityn qasiettı oryn retınde erekşelenedı.
JENT QALAŞYǦY
Jalaǧaş audany Aqqyr auylynan oŋtüstıkke qarai 30 şaqyrymda ornalasqan ortaǧasyrlyq qala orny H-HÜ ǧasyrlarmen merzımdeledı.
Osy aimaqta ornalasqan Jankent, Barşynkent, Aşnas (Asanas) qalalary Jent ölkesınıŋ qalalar tobyn qūrady. Qalanyŋ orny qazırgı uaqytta 40 gektardan astam aumaqty alyp jatyr. Qala qirandylarynyŋ merzımdeluın är ǧasyrlarǧa jatqyzuǧa bolady. Ortaǧasyrlyq tarihi derekterge süiensek, IH–HII ǧasyrlarda qalada mūsylman dının ūstanǧan oǧyz ben qypşaq taipalary qonystanǧan.
HII–HIII ǧ.ǧ. Jent qalasy Horezm memleketınıŋ düniejüzılık derjavaǧa ainalu barysynda Syr ölkesındegı tırektı qalasynyŋ bırı bolǧan.
Syr öŋırındegı ırı mädeni-ekonomikalyq ortalyqqa ainaldy. Qalada aqşa saraiy jūmys ıstep, kümıs jäne mystan soǧylǧan teŋgeler şyǧaryldy.
TÜMEN ÄULİE KESENESI
Jalaǧaş audany, Mörälı Şämenov auylynan soltüstık-batysqa qarai 4,5 şaqyrym, Qaraketken temırjol stansasynan oŋtüstık - batysqa qarai 7 şaqyrymda ornalasqan. Kesene HIH ǧasyrda salynǧan.
Kesene Syr boiynda tūratyn qazaqtardyŋ «üitam» ülgısınde salynǧan. İslam dının nasihattap, şäkırt tärbielegen dın qairatkerı Tümen äulienıŋ jerlengen ornyna tūrǧyzylǧan.
ASANAS QALAŞYǦY
Syrdariia audany Aidarly auylynan batysqa qarai 15 şaqyrymda ornalasqan. HII-HÜ ǧasyrlarmen merzımdeledı.
Asanas – orta ǧasyrlardan saqtalǧan köne qalanyŋ orny. Syrdariia özenınıŋ sol jaǧalauynda Ūly Jıbek jolynyŋ boiynda ornalasqan. Moŋǧol şapqynşylyǧy kezınde jauǧa tabandy qarsylyq körsetkendıkten jermen-jeksen qiratylyp, halqynyŋ köpşılıgı qyrǧynǧa ūşyraǧan. Syrdariianyŋ boiyndaǧy basqa da qalalar siiaqty köp ūzamai qaita qalpyna keltırılıp, HIÜ-HÜ ǧasyrlarǧa deiın ömır sürgen.
QYŞQALA QALAŞYǦY
Syrdariia audany, Qoǧalyköl auylynan şyǧysqa qarai 2 şaqyrymda ornalasqan. HIII-HÜ ǧasyrlarmen merzımdeledı.
Qyşqala qalaşyǧy Barşynkent, Barchinlygkent, Bardjinligkent, Qyzqala dep te atalady. Altyn Orda kezeŋınde qala ırı sauda-sattyq ortalyǧy bolǧan. Būl şahar jönınde alǧaş ret 1242 jyly italian saiahatşysy Rubruk jazyp qaldyrǧan delınedı. Ūly Jıbek jolynyŋ boiynda ornalasqan qala jaiynda Qyşqala dep atalǧanymen qalanyŋ tarihi aty ūmyt qalǧan.
Professor Äuelbek Qoŋyratbaevtyŋ el auzyndaǧy aŋyzǧa süienıp, būl qala Alpamys batyrdyŋ jary Gülbarşyndy qaldyryp ketken şahar ekendıgın eske salǧan. Keibır jazba derekterde būl qala erterekte Barşynkent dep te atalǧan eken. Qyşqala jaily XV ǧasyrdan keiın jazba derekterdıŋ kezdespeuı Syr arnasy özgergennen keiın halyqtyŋ özge jaqqa qonys audaruymen bailanysty siiaqty. Būl eskertkıştıŋ erekşelıgı mūndaǧy ärbır qūrylys nysandary küidırılgen qyştan salynyp, dıni ǧūryptyq ǧimarattary glazurlengen qyş japsyrmalarmen qaptalǧandyǧyn atap ötuge bolady.
QALJAN AHUN MEŞIT-MEDRESESI
Syrdariia audany, Qaljan ahun auylynan batysqa qarai 12 şaqyrymda ornalasqan.
Meşıt-medrese HIH-HH ǧasyrlarǧa tän «kırpıştık» stil dästürınde salynǧan. Mūnda elımızge belgılı dın qairatkerı Qaljan ahun Bölekbaiūly islam dının nasihattap, şäkırt tärbieledı. Turistık äleuetınıŋ joǧary boluymen erekşelenedı.
AITBAI MEŞITI
Qyzylorda qalasy Q.Sätpaev köşesı, 18 meken-jaida ornalasqan.
Meşıt 1878 jyly salynǧan. HIH ǧasyrǧa tän körnektı eskertkışterdıŋ bırı. Oblys ortalyǧynda ornalasqan meşıttı Aitbai qajynyŋ bastamasymen Äulieatalyq şeberler Ysqan men Qamal salǧan.
Keŋes uaqyty kezınde ǧimarat özınıŋ basty mındetterın bırneşe ret auystyryp, 1950 jyldary kinoteart retınde paidalanylsa, keiın ol jerge mektep-internat, 1970-1971 jyldary tıgın sehy, odan keiın «Qyzylordaqalpynakeltıru» mekemesı ornalastyryldy.
Täuelsızdık alǧan sätten bastap ǧimarat iısı mūsylmannyŋ qūlşylyq eter ornyna ainaldy.
ŞIRKEU ǦİMARATY
Qyzylorda qalasy, Toqtybaev köşesı, 5 meken-jaida ornalasqan.
Şırkeu keŋ taraǧan säulettık jobanyŋ balamasy. Osyǧan ūqsas şırkeuler Astrahanda jäne Taşkentte kezdesedı. 1895-1939 jyldary orys şırkeu, 1939-1957 saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardyŋ otbasylary ömır sürgen, 1957-1980 jyldar aralyǧynda oblystyq muzei, 1980-1991 jyldary bos tūrǧan. Bügıngı taŋda şırkeu hristiandardyŋ bas qosyp, mınäjat eter negızgı orny.
JALAŊTÖS BAHADÜR ESKERTKIŞI
Qyzylorda qalasy Sūltan Beibarys jäne Jıbek joly köşelerınıŋ qiylysynda ornalasqan.
Qazaq batyry, äskerbasy, Samarqan ämırı Jalaŋtös Seiıtqūlūly HVII-HVIII ǧasyrlarda ömır sürgen Äiteke bidıŋ atasy bolyp keledı.
Eskertkış 2010 jyly ornatyldy. Avtorlary QR Suretşıler Odaǧynyŋ müşelerı, müsınşıler N.Dalbai men Q.Jarylqapov.
BŪQARBAI ESTEKBAIŪLY ESKERTKIŞI
Qyzylorda qalasy, Ǧ.Mūratbaev köşesı, 72B meken-jaida ornalasqan.
Būqarbai Estekbaiūly HIH ǧasyrda patşa otarşyldaryna qarsy ūlt-azattyq küres jürgızgen qazaq hany Kenesaryny qoldaǧan batyrlardyŋ bırı.
Eskertkış 2012 jyly tarihi tūlǧanyŋ esımın ūlyqtau maqsatynda boi köterdı. Eskertkış J.İsmagulovtyŋ jobasy boiynşa qoladan qūiylyp, granit taspen qaptalǧan tūǧyrǧa ornatylǧan.
JANQOJA NŪRMŪHAMEDŪLY ESKERTKIŞI
Qyzylorda qalasy Temırjol vokzaly maŋynda ornalasqan.
Janqoja Nūrmūhamedūly – Syr boiy qazaqtarynyŋ Hiua, Qoqan handyqtarynyŋ ezgısıne jäne Resei otarşyldaryna qarsy ūlt-azattyq köterılısınıŋ basşysy.
Eskertkış 2014 jyly boi köterdı. Eskertkış qoladan qūiylǧan. Avtorlary Qazaqstan Suretşıler Odaǧynyŋ müşelerı, müsınşıler A.Kenenbaev, Q.Dulatov, T.Serıkbaev.
MŪSTAFA ŞOQAI ESKERTKIŞI
Qyzylorda qalasy, Y. Jaqaev köşesınıŋ boiynda ornalasqan.
2018 jyly memleket jäne qoǧam qairatkerı Mūstafa Şoqaidyŋ esımın ūlyqtau, mäŋgı este qaldyru maqsatynda ornatylǧan. Eskertkış qola materialynan qūiylyp, granitpen qaptalǧan tūǧyrǧa ornatylǧan. Eskertkıştıŋ avtory belgılı müsınşı K.Baiǧaziev.
BATYRHAN ŞÖKENOV ESKERTKIŞI
Qyzylorda qalasy, B.Şökenov atyndaǧy saiabaqta ornalasqan.
Eskertkış 2018 jyly elımızdıŋ jäne Resei estradasynyŋ jūldyzy, sazger, belgılı änşı Batyrhan Kamalūly Şökenovtıŋ esımın ūlyqtau maqsatynda ornatyldy.
Eskertkıştıŋ qoladan qūiylyp, tūtas granitten daiyndalǧan tūǧyrǧa ornatylǧan. Eskertkıştıŋ avtory elımızge belgılı müsınşı M.Mansurov.
SAUYSQANDYQ PETROGLİFTERI
Şielı audany, Eŋbekşı auylynan soltüstık-şyǧysqa qarai 50 şaqyrymda ornalasqan. Sauysqandyq petroglifterı tarihy tereŋ arheologiialyq eskertkışpen qosa, tabiǧat landşaftysy erekşe turisttık nysandardyŋ bırı.
Petroglifterdıŋ merzımdelu nemese hronologiialyq şekaralaryn aşyp körsetu mäselelerıne keletın bolsaq, mūndaǧy suretter ejelgı qola däuırınen bastap ortaǧasyrlyq kezeŋder men keiıngı qazaq graviuralaryna deiıngı aralyqty qamtidy. Negızgı motivterı-antropomorftyq figuralar, būqalar, arbalar, tüie jäne de basqa aŋ-kūstary beinelengen simvoldar. Būlardyŋ barlyǧy ärtürlı siujettermen kompozisiialarǧa bırıkken, san aluan tūrmystyq dıni tanym, mifologiialyq oi-örıstermen tıkelei bailanysty. Būl beineler qola zamanyndaǧy dıni nanymnyŋ erekşelıkterın jäne onyŋ keibır ǧüryptyq tūstaryn körsetedı.
OQŞY ATA KESENESI
Şielı audany, Bäigeqūm auylynan şyǧysqa qarai 5 şaqyrymda ornalasqan. Kesene HI ǧasyrda salynǧan.
Kesene turaly mälımetter V.Kallaur, İ.Kastane, A.Niiazov, Ä.Qoŋyratbaev eŋbekterınde kezdesedı. Qazaq jerındegı oǧyz – qypşaq kezeŋınen saqtalǧan bırden bır kesenelerdıŋ bırı. Mazarǧa jerlengen kısınıŋ aty İbrahim şaihy. Laqap aty – Kögentüp, Oqşy ata – keiın el qoiǧan esımı. Oqşy ata HI ǧasyrda ömır sürgen, halyqty jaudan qūtqaryp, eldıŋ bolaşaǧy üşın küresken ūly tūlǧa. Oqşy ata kesenesı ornalasqan ülken qorym Ǧaiyp ata, Qyş ata, Asan ata, Esabyz ata, Dosbol bi, Bala bi syndy äulieler jerlengen qasiettı oryn retınde maŋyzǧa ie.
SYǦANAQ QALAŞYǦY
Jaŋaqorǧan audany Sunaqata auylynan soltüstık-batysqa qarai 2 şaqyrymda ornalasqan. H-HÜIII ǧasyrlarmen merzımdeledı.
Ortaǧasyrlyq derekterge qaraǧanda, qala HI-HIII ǧǧ. DEŞTI-Qypşaq elınıŋ, HIII-HIÜ ǧǧ. Aq Ordanyŋ, HÜ-HÜII ǧǧ. Qazaq handyǧynyŋ elordasy bolǧan. Türlı tarihi kezeŋderdı basynan ötkızgen qala HÜIII ǧasyrǧa deiın ömır sürgenı mälım. Syǧanaqtyŋ «Qypşaq dalasynyŋ ailaǧy» dep ataluy äigılı Ūly Jıbek joly boiyndaǧy qalanyŋ şaruaşylyǧy men äleumettık-ekonomikalyq äleuetı joǧary deŋgeide damyǧandyǧyn aŋǧartady.
Syǧanaq qalasy öz zamanynda mädenietı örkendegen, önerı örıstegen ırı ruhani bılım ortalyqtarynyŋ bırı boldy. Altyn Orda däuırıne jatatyn eleulı tuyndylardyŋ bırı ̶ «Hūsrau men Şyryn» poemasy (avtory: Qūtb şaiyr) osy Syǧanaq şaharynda jazyldy. Sondai-aq, derekterde şyǧarmalary şyǧystyq aqyl-oi jauharlary sanatynda atalatyn daryndy ǧūlama Hisamiddin Syǧnaqidıŋ osy qalada düniege kelgendıgı aitylady.
Bügıngı künı Syǧanaq qalaşyǧynda aşyq aspan astyndaǧy mūrajaidyŋ alǧyşarty jasalyp, konservasiialanǧan nysandardy: qorǧanys qabyrǧalary men mūnaralaryn, qaqpasyn, tūrǧyn üi oryndaryn köruge bolady. Sondai-aq, qalaşyqtyŋ tarihi kezeŋderı beinelengen «SYGANAQ» stelasy boi kötergen.
TÖLEGETAI-QYLYŞTY ATA KESENESI
Jaŋaqorǧan audany, Qyrkeŋse auylynan oŋtüstıkke qarai 7 şaqyrymda ornalasqan. Kesene 2008 jyly salynǧan.
Kesene öz zamanynyŋ batyrlary, el bırlıgın tu etken, ärı erekşe qasietke ie äulie bolǧan, bırın-bırı qūrmet tūtqan Tölegetai men Qylyşty jerlengen orynǧa tūrǧyzylǧan. Keşen elımızge belgılı säuletşı Bek İbraevtyŋ jobasy boiynşa tūrǧyzylǧan. Qasiettı oryn dertıne şipa ızdegenderge Allanyŋ küşımen şipa berıp otyratyndyǧymen erekşelenedı.
QORASAN ATA KESENESI
Jaŋaqorǧan audany, Jaŋaryq auylynan oŋtüstık-batysqa qarai 20 şaqyrymda ornalasqan. Kesene HIH ǧasyrdyŋ aiaǧynda salynǧan.
Qorasan ata – Syrdariianyŋ tömengı aǧysyna kelgen alǧaşqy islam missionerlerınıŋ bırı. Qorasan ata taŋǧy namazyn öz meşıtınde, ekınşı paryzyn Mekkede oqityn erekşe qasietke ie bolǧandyǧyn halyq arasynda türlı aŋyz-äŋgımelerden estuge bolady. Turistık äleuetınıŋ joǧary boluymen erekşelenedı.
AQTAS MEŞITI
Jaŋaqorǧan audany, Besaryq stansasynan oŋtüstıkke qarai 6 şaqyrymda ornalasqan. Meşıt 1884 jyly salynǧan.
HIH ǧasyrǧa tän erekşe säuletke ie qūrylystardyŋ bırı. Meşıttı öz zamanynda atty elge taraǧan ozyq oily, dıni sauatty tūlǧa Aiqoja işannyŋ ūldary İbadulla, Atamaǧzūmnyŋ bastamasymen tūrǧyzylǧan. Halyq ziiarat jasaityn qielı oryn retınde erekşe maŋyzǧa ie.
AIQOJA KESENESI
Jaŋaqorǧan audany, Besaryq auylynan oŋtüstık-batysqa qarai 11 şaqyrym jerde ornalasqan. Kesene HVIII-HIH ǧasyrlarda salynǧan.
Kesene 1773-1857 jyldar aralyǧynda ömır sürgen, öz zamanynda aty elge taraǧan ozyq oily, dıni öte sauatty, meşıt ūstaǧan äulie kısı Aiqoja işannyŋ jerlengen ornyna tūrǧyzylǧan. Syr öŋırındegı körnektı eskertkışterdıŋ bırı. Halyq ziiarat jasaityn qielı oryn retınde erekşe maŋyzǧa ie.
Baiqoŋyr ǧaryş ailaǧy
Baiqoŋyr – ǧaryş alaŋy Qyzylorda oblysy Qarmaqşy audanynyŋ aumaǧynda ornalasqan. Irgesı 1955 jyly qalanǧan. Ǧaryş alaŋyn salu üşın Baiqoŋyrdy taŋdap alu sebebı: būl jerdıŋ eldı mekenderden qaşyq boluy, ekvator jazyqtyǧyna jaqyndyǧy, raketa ūşyrudyŋ qauıpsızdıgı, qaityp oralatyn ǧaryştyq obektıler üşın qolaily qonu aimaqtarynyŋ boluy, t.b. faktorlar eskerılgen.
1957 jyldyŋ 4 qazanda Baiqoŋyr ǧaryş alaŋynan tūŋǧyş ǧaryş raketasy sättı ūşyryldy. Ol dünie jüzındegı eŋ bırınşı Jerdıŋ jasandy serıgın (JJS) orbitaǧa şyǧarǧan. 1961 jyldyŋ 12 säuırınde adamzat tarihynda tūŋǧyş ret Iý.A. Gagarin «Vostok» ǧaryş kemesımen ǧaryşqa ūşty.
«Baiqoŋyr» ǧaryş ailaǧynan 1991 jyldyŋ 2 qazanynda tūŋǧyş qazaq ǧaryşkerı Toqtar Äubäkırov «Soiuz T-13» ǧaryş kemesımen Baiqoŋyrdan ǧaryşqa köterıldı. Reseimen bırlesken baǧdarlama boiynşa qazaq ǧaryşkerı Talǧat Mūsabaev ǧaryşta 2 ret (1994, 1998) boldy. Būl ekınşı qazaq ǧaryşkerı retınde tarihta qaldy. 2015 jyldyŋ 2 qyrküiegınde üşınşı qazaq ǧaryşkerı Aidyn Aiymbetov kökke köterıldı.
Qyzylorda oblysynyŋ mädeniet,
arhivter jäne qūjattama basqarmasy
Ūqsas jaŋalyqtar
