احمەت بايتۇرسىنوۆقا العاشقى تاعىلعان ايىپ
1907-جىل. شىلدە ايى. احمەت بايتۇرسىنوۆ سەمەي تۇرمەسىنەن بوساتىلعاننان كەيىن، قالا بازارىنىڭ ماڭىنان ءبىر بولمەلى پاتەر جالداپ تۇرىپ جاتقان.. وعان سەبەپ-- جاندارمەريانىڭ "قالادان شىقپايسىز" دەگەن نۇسقاۋى ەدى.
ءتۇس الەتى بولىپ قالعان كەز، احمەت تەرەزە الدىنداعى ستولدا كرىلوۆتىڭ "باسني" اتتى كىتابىنىڭ ءبىراز مىسالدارىن اۋدارعان. قولجازباسىن اۆتوردىڭ مىسالدارىمەن سالىستىرىپ، كەي جەرىن ءوشىرىپ،قايتا جازىپ، كەيبىر مىسالدارعا ءوز جانىنان قوسىپ، كرىلوۆ مىسالدارىنا جاڭاشا ماعىنا بەرگەن، قازاق ساناسىنا "جاقىن" بولسىن" دەگەنى.
ۋاقىت ساسكەدەن اۋىپ بارا جاتقان كەز، سىرتتان بىرەۋ ەسىك قاققانداي بولدى. احاڭ بارىپ ەسىكتى اشسا، الدىندا جىميىپ مىرجاقىپ تۇر. احاڭ ءىنىسىن كورگەنىنە ەرەكشە قۋانىپ، قۇشاقتاپ، امانداسىپ، "كىر ۇيگە، تورگە شىق" دەپ قولىن الماي، قۇشاقتاعان كۇيى مىرجاقىپتى ۇيگە كىرگىزدى.
مىرجاقىپ زايسان جاقتاعى مەكتەپتە مۇعالىم ەدى. تۇرمەدەن احاڭنىڭ شىققانىن ەستىپ، ادەيى امانداسۋعا كەلىپتى. احاڭدا ءىنىسىن كورمەگەلى ءبىر جىلداي ۋاقىت وتكەن.
مىرجاقىپ توردەگى ورىندىققا اسىقپاي وتىرىپ، اماندىق ساۋلىق سۇرادى. احاڭ :
--اكەم مەن اقتاس اعام ايداۋدان كەلگەنىن بىلەسىڭ عوي. 1902-جىلى سىبىردەن ورالىپ كەلە جاتقاندا وسى سەمەيدە ولاردى الدىنان كۇتىپ الىپ، ەلگە قاراي شىعارىپ سالدىم. . سودان بەرى əكە شەشەمدى كورۋگە مۇمكىندىك بولماي ءجۇر. اندا- ساندا ەلدەن حات كەلەدى. تاعى تۇرمەگە قامالعانىمدى ەستىپ، قاپالانىپ جۇرگەن شىعار. اسىرەسە، شەشەم كۇيزەلەدى مەن ءۇشىن. سول جاعى جانىما باتادى.
--مەن دە ەلدەگى جاي جاپساردان حاباردارمىن. اقتان اعامىز بەن بايتان اعامىز وياز باستىعىن ۇرىپ، ەرلىك جاسادى عوي. وتارشىلارعا بۇل دا ساباق.ال قىزبەلدەگى اسقار اعام سيرەك تە بولسا، حات جازىپ تۇرادى.
--ءيا، سولايى، سولاي اۋ! --دەپ احاڭ كۇرسىنە بەرگەندە ، سىرتتان ەسىكتى اقىرىن تىقىلداتىپ، ىلە ۇيگە ءبىر ورىس قىزى كىرىپ كەلدى. مىرجاقىپتىڭ جاڭا كەلگەن قوناققا تاڭعالعانىن كورىپ، قىزدى ىلە تانىستىردى :
--ۆالەنتينا دەگەن جەرلەسىم. بۇرىن اۋليەكولدە مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ جۇرگەننەن تانىسپىز. اۋليكولدە مەنىڭ ناعاشىم تۇرادى عوي. سولاردان مەنىڭ تۇرمەگە ءتۇسىپ قالعانىمدى ەستىپ، سەمەيگە كەلىپ، ماعان كۇن ارا تاماق اكەپ تۇردى. مىنا ءىنىمنىڭ ەسىمى مىرجاقىپ، قىزبەلدى ەستۋىڭ بار ما؟. سول جەردەن. اقىن. --دەدى. مىرجاقىپ ورنىنان تۇرىپ، باسىن يزەپ :
--تانىسقانىما قۋانىشتىمىن! --دەگەن. سوندا ۆالەنتينا قازاقشا سويلەپ ،:
--قىزبەلدى بىلگەندە قانداي! اۋليەكولگە جاقىن جەر. ءسىز ەندى قاينىم بولاسىز، قازاق داستۇرىندە قاينىسىن تۋرا اتىمەن اتامايدى دەپ ەستىگەنمىن، ءسىزدى مير ياكۋب دەپ اتاسام بولا ما؟- دەدى. مىرجاقىپ، وعان قۋانىپ :
--ارينە، ءوزىم لايىقتى پسەۆدونيم تابا الماي ءجۇر ەدىم، دۇرىس بولدى. احمەت مىرجاقىپتىڭ ۆالەنتينانىڭ سوزىنە تاڭدانعانىن ءتۇسىندى. سوسىن ءوزىنىڭ قازىرگى جاعدايىن ءتۇسىندىردى :
--جاڭا ايتتىم عوي ، تۇرمەدە جاتقانىمدا تاماق اكەپ بەرىپ، كىرىمدى جۋىپ تۇرعانىن. قازىرگى جالعىز قامقورشىم وسى. سول سەبەپتى ۇيلەنەيىن دەپ شەشتىم. تاياۋدا مەشىتتە نەكەمىزدى قيامىز. ەسىمىندە ء"بادريسافا" دەپ وزگەرتەتىن بولدىق --دەپ احاڭ ۆالەنتيناعا قارادى. ول :
--ءيا، سولاي كەلىستىك --دەپ باسىن يزەدى.
سوسىن ۆالەنتينا: "كەشىرىڭىزدەر، مەن ءشاي ازىرلەيىن" دەپ اس ۇيگە بەتتەدى. مىرجاقىپ احاڭا قاراپ :
--اعا، قۇپتايمىن! قۇتتى بولسىن!- دەگەن. احاڭ
--قۇپتا، قۇپتا ما، سەمەيدە وسى ۆاليا مەن سەنeن باسقا ماعان جاناشىر ادام جوق!
مىرجاقىپ احاڭنان جاندارمەريانىڭ تۇرمەگە نەگە قاماعان سەبەبىن سۇرادى. احاڭ تۇرمەدە وتىرعان كەزىن باجايلاپ ايتىپ بەردى :
.--1905-جىلى جازىلعان پەتيتسيانىڭ جاي -جاپسارىن جاقسى بىلەسىڭ عوي. سونى بۇلار ءالى تەكسەرىپ جاتىر ەكەن. مەنى وتىرعان كەزدە ءبىر اپتادا ءبىر اق رەت تەرگەۋگە شاقىرىپ وتىردى. سۇراقتارى :
-- گۋبەرناتورعا جازىلعان پەتيتسيانى كىم ۇيىمداستىردى",
پەتيتسياعا قول جيناعان كىم", ء"سىز ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ىشىندە بولدىڭىز با؟"-دەگەن سۇراقتار قويدى. مەن "قول جيناۋعادا" "ۇيىمداستىرۋعا قاتىسپاعانىمدى ايتتىم.
سول ءۇشىن ەكى اي قاماۋدا ۇستادى. جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەر جاقىپ اقباەۆتا مەنىمەن بىرگە ۇستالعان ، بۇلاردىڭ ناقتى دالەلى جوق، ونى دا شىعاراتىن شىعار --دەدى احاڭ.
مىرجاقىپ، ويىندا جۇرگەن كەيبىر ەلدىك ماسەلەردى تالقىلاعىسى كەلىپ،قازىرگى وقىعاندار مەن قازاق جاعدايىن سۇرادى.
--وتارشىلدىقتاعى قازاق جاعدايىن ءوزىڭ دە جاقسى بىلەسىڭ. ءبىراز ۇلكەن- كىشىلى ماسەلەلەردىڭ باسى جاڭاعى ايتقان پەتيتسيادا كولتىرىلگەن عوي. سول ماسەلەلەردى كوتەرىپ وتىرعاندار قازاق وقىعاندارى. قازاقتىڭ كوزى اشىق ازاماتتارى كۇن سايىن كوبەيىپ كەلە جاتىر. ەڭ باستىسى سول ازاماتتاردىڭ اراسىندا قازاقتىڭ كەلەشەگىن ويلايتىنداردىڭ بارلىعىندا. رەسەيدىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى دۋماسىنا قازاقتان تىنىشپاەۆ، قاراتاەۆ، ءبىرىمجانوۆ، بوكەيحانوۆ، قۇلمانوۆ. قالمەنوۆ سياقتى العىر دا، ويلى ازاماتتاردىڭ دەپۋتات بولىپ وتۋىنە ەلدىڭ بولاشاعىن ويلاعان ازاماتتار سەپ بولدى. وكىنىشتىسى، ءۇشىنشى دۋماعا قازاق ەلىنەن دەپۋتاتتاردى بيلىك وتكىزبەي تاستادى. بىراق ءبىر نارسە انىق ، ول -قازاق وقىعاندارىنىڭ رەسەي وتارشىلدىعىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن ىنتىماقتاسۋعا بەت العان ءتارىزدى. مىسالى، 1905- جىلعا پەتيتسيا پاتشا بيلىگىن ءالى ابىرجىتىپ جاتىر. ول پەتيتسيانىڭ قازاققا ۇلكەن پايداسى بولدى --ورىس قازاق مەكتەپتەرىندە وقيتىن بالالاردى حريستيان دىنىنە تارتۋ توقتاپ، ميسسيونەرلەرگە شەكتەۋ قويىلدى. قاراشەكپەندىلەرگە جاپپاي قازاقتىڭ شۇرايلى جەرىن ۇلەستىرۋ باياۋلادى. بۇل قازاق زيالىلارىنىڭ ۇيىمشىلدىعىنان بولعان قايىرلى ءىس. رەسەي جاندارمەرياسىنىڭ قازاق ۇلتجاندىلارىمەن قازىرگى جانتالاسا كۇرەسۋى سونىڭ ايعاعى ىسپەتتى. بىزدە بۇگىنگى كۇنى پارتيالار قۇرىلماي جاتىر. ءبىزدىڭ وتارشىلدارعا قارسى كۇرەستەگى السىزدىگىمىز سوندا. ايتپاقشى، انا ءبىر جىلى باتىس ايماققا بارىپ، ءاليحان اعامىزدىڭ پارتيا قۇرۋ تۋرالى جينالىسىنا قاتىستىم دەپ ءوزىڭ ايتقانىڭ ەسىمدە. سول پارتيا قۇرۋ ماسەلەسى نە بولدى،؟ --دەپ احاڭ مىرجاقىپتان سۇراعان. مىرجاقىپ :
- --ءيا، ويىلدا وتكەن ول جينالىسقا ءاليحان اعامىز شاقىرعان سوڭ، قاتىسىپ ەدىم. ول جاقتا تورەلەردىڭ ۇرپاقتارى كوپ ەكەن. سولاردىڭ كوبى ءا.بوكەيحانوۆ اعامىزدىڭ «كونستيتۋتسيالىق مونارحيالىق پارتيا قۇرايىق» دەگەن ۇسىنىسىنا قارسى بولدى. جيىنعا قاراتاەۆ، قۇلمانوۆ، دوسمۇحامەدوۆتار قاتىستى. الەكەڭنىڭ اتاعان پارتياسىنىڭ باسشىلارى رەسەيدەگى مىقتىلار ەكەن. جيىنعا قاتىسقانداردىڭ ىشىندە توعىز ادام عانا سول پارتياعا مۇشە بولدى. مەن دە «مونارحيا» دەگەن سوزدەن شوشىپ، الەكەڭنىڭ ۇسىنىسىن قابىل المادىم.
- -- يا، قىزىق ەكەن! كونستيتۋتسيالىق مونارحيانىڭ وسى كۇنگى مونارحيادان ايىرماشىلىعى شامالى. «كونستيتۋتسيالىق مونارحيا» دەگەن ءسوز --«زاڭعا باعىناتىن مونارحيا» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. كونستيتۋتسيا جازىلعانمەن، وعان پاتشا باعىنا ما، باعىنباي ما، ول جاعى كۇڭگىرت بولىپ قالا بەرەدى. ال، مونارحيا مەن دەموكراتيانىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي --دەگەن احاڭ سوندا.
سول ارادا ۆالەنتينا ء(بادريسافا) شاي اكەلدى.اڭگىمە سوسىن ساياساتتان شىعارماشىلىققا كوشتى. احاڭ :
كىتاپ پولكاسىن كورسەتىپ :،
--انا تۇرعان كرىلوۆ مىسالدارىنىڭ ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە لايىقتى ءبىرازىن اۋدارىپ ءبىتىردىم. ايتپاقشى، "ولەڭدەرىمدى جيناقتايمىن" دەپ ەدىڭ، سول نە بولدى ؟
مىرجاقىپتىڭ كوڭىلى ءوسىپ، كوزى كۇلىمدەپ :
--احا! اللا اۋزىڭىزعا سالعان شىعار! ءبىر كىتاپشاداي ولەڭدەرىمدى جيناپ ازىرلەپ قويدىم، جاڭا ولەڭدەرىم بولا قالسا، ولاردى دا قوسارمىن بىراق قاي جەردە، قالاي باستىرامىز؟-- دەدى. احاڭ
--ونىدا ويلاستىرىپ جۇرگەنمىن. ورىنبوردا، قازاندا كىتاپ باساتىن تيپوگرافيا بار دەپ ەستىگەنمىن. ورىنباردا بولعاندا كوردىم دە. تەك كىتاپ شىعاراتىن قارجى ماسەلەسىن ويلاسايىق. ونى ەكەۋلەسەك، ءبىر جىلدا جيناپ قالۋىمىز مۇمكىن....
احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مىرجاقىپ، وسى يدەياعا توقايلاسىپ، مىرجاقىپ زايسانعا جولعا شىعىپ،احمەت ويىندا جۇرگەن "ماسا" اتتى ەكىنشى كىتاپقا ءوزىنىڭ ولەڭ جىرلارىن توپتاستىرۋعا كىرىسكەن.. ايتپاقشى، احاڭ سول جولى مىرجاقىپتى جولعا شىعارىپ تۇرىپ :
"ماڭايىڭا اباي بولعايسىڭ. ادامدارمەندە بايقاپ سويلەس، بايقاپ سويلە. وتىرعان كەزدە بايقادىم جانە زاڭگەر ازامات اقباەۆتان ەستىدىم --جاندارمەريا "پەتيتسياعا قاتىسى بار اۋ" دەگەن وقىعانداردىڭ ءبارىنىڭ ارتىنا تىڭشى سالىپ قويىپتى. بايقاپ ءجۇر!--.دەگەن
"قىرىق مىسال", "ويان قازاق!" جانە ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ەكىنشى قامالۋى
سەمەي قالاسى. (سەمەي قالاسى ول كەزدە ۋەز ورتالىعى رەتىندە باتىس ءسىبىر گۋبەرنياسىنا قارايتىن). 1908- جىل، قىركۇيەك ايىنىڭ ورتاسى.. كۇن اشىق بولعانمەن، كۇزدىڭ ىزعارىن سەزدىرگەندەي سالقىن جەل ەسىپ تۇر، سارعايا باستاعان اعاش جاپىراقتارى جەرگە ءتۇسىپ جاتىر.
ا.بايتۇرسىنوۆ سەمەي قالالىق سەمينارياسىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى قىزمەتىنە ورنالاسقان. جۇبايى ءبادريسافا ەكەۋى ەرتىس وزەنىنە جاقىن، ورىس كوپەسىنىڭ اۋلاسىنداعى ەكى بولمەلى ءۇيدى جالعا الىپ، تۇرىپ جاتقان. احاڭ مەن ءبادريسافانىڭ مەشىتكە بارىپ، نەكە قيدىرعانىنادا بىرەر اي وتكەن. احاڭنىڭ ءسۇيىپ العان جارى مۇسىلماندىقتى قابىلداپ، ءبادريسافا مۇحامەدسالدىق قىزى تەگىن العان.
احاڭ سەميناريادان بەسىن كەزىندە شىعىپ، مىنگەن ارباشى تارانتاسىنان، ەرتىستىڭ جاعاسىنان ءتۇسىپ قالعان. وزەننىڭ كۇزگى كورىنىسى كەرەمەت، احاڭ سونى تاماشالاماق بولىپ، جاعالاۋداعى توماردىڭ ۇستىنە وتىردى. كۇز بولعانىنا قاراماي، وزەننىڭ اعىسى توقتاماعان، ەكپىندى، الابى كەڭ. شاعالالار شاڭق -شاڭق ەتىپ وزەن ۇستىندە ۇشىپ ءجۇر. ءسال الىستا قوڭىر ۇيرەكتەردىڭ توبى قاراۋىتادى. ءار جەردە قارماقپەن بالىق اۋلاپ وتىرعاندار دا بار ەكەن.
احاڭ وسى سۋرەتتەرگە كوز سالىپ، تۋىپ وسكەن سارتۇبەكتىڭ ار جاعىنداعى جىلانشىق وزەنىن ەسىنە الدى، جار قاباقتى، تاستى، تال- توعايلى ەرەكشە وزەن ەدى احاڭ كورگەن كەزدە.
جاستىق شاعى تورعاي وزەنى جانىندا ءوتتى، سوندا ءبىر راحاتتانىپ، سۋعا سۇڭگىپ، شومىلماپتى. تورعاي وزەنى ەرتىستەي ۇلكەن بولماعانىمەن، كوكتەم كەزىندە جارقىراپ، جايىلىپ كەتەتىنىن ەسكە الدى. ءوز ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى قارقارالى، سەمەيدە ءوتىپ جاتىر. قازاقتىڭ وقىعان ءبىراز ادامدارىمەن تانىستى. ۋەزدىڭ باي، پىسىق ساۋداگەرلەرىندە كورىپ ءجۇر. سونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ كەلەشەگىن ويلايتىن ادامداردى دا كوردى، تانىستى. 1905- گۋبەرناتورعا، ىشكى ىستەر مينيسترىنە جازىلعان پەتيتسياعا قاتىستى ءوزى دە ايىپتالىپ، ەكى اي قاماۋدا بولعانىن ۇمىتار ما! سودان كەيىن احاڭ اۋەلى قازاق قوعامىنىڭ، جۇرتىنىڭ ساۋاتىن اشىپ، ساناسىن جاڭارتىپ بارىپ، وتارشىلدىققپەن كۇرەسۋگە بولاتىنىن ۇقتى. سول باعىتتا ءبىراز قادامدار دا جاساعان احاڭ. ورىس ادەبيەتىنەن
ي.كرىلوۆتىڭ مىسالدارى ورىس قوعامىنىڭ وي ساناسىن جاڭعىرتۋعا ۇلكەن اسەرى بولعانىن جاقسى بىلەتىن. ا.بايتۇرسىنوۆ سول كرىلوۆتىڭ مىسالدارىن اۋدارىپ تا قويعان.، سونى كىتاپ ەتىپ شىعارۋ ماسەلەسى شەشىلمەي جاتقان. سونى ەستىگەن ءا،بوكەيحانوۆ دۋماعا دەپۋتاتتىققا ۇمىتكەر كەزىندە "ورىس گەوگرافيا قوعامىنداعى" ءبىراز وقىعاندار، جەرگىلىكتى چينوۆنيكتەر جينالعان كەزدە "احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ "قىرىق مىسال" اتتى اتاقتى كرىلوۆتان اۋدارعان مىسالدارىن باسپادان شىعارۋ مۇمكىن بولماي جاتىر" دەپ ماسەلە كوتەرگەنىن احاڭ ەرتىستىڭ جاعاسىندا وتىرىپ ەسىنە الىپ، جىلى جىميىپ، كۇلدى. . سونىڭ دا ىقپالى بولعان شىعار احاڭ پەتەربوردان " قىرىق مىسالدى" شىعاراتىن باسپا تاۋىپ، جازبالارىن سوندا جىبەرگەن. اقىلداسىپ، ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ كىتابىن ۋفادان شىعاراتىن باسپا تابىلىپ، اقشاسى تولەنىپ، ونىڭدا قولجازاباسى سوندا جىبەرىلگەن.
احاڭ وزەن جاعاسىندا ءبىراز وي جاڭعىرتىپ، ۇيگە بەتتەگەن. كىرە بەرىس ەسىكتى اشقاندا ءبادريسافا ەرەكشە قۋانىشتى وڭمەن قارسى العان. ءبادريسافا احاڭنىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ (احاڭدا سونداي ىلتيپاتپەن ءبادريسافانىڭ بەتىنەن ءسۇيدى), كوستيۋمىن ،قالپاعىن شەشىپ، ءىلىپ، احاڭ وتىرعاننان كەيىن،
-- ءسۇيىنشى بەرەسىز، ەكى پوسەلكە، ءبىر حات كەلدى- دەدى.
--ارينە، قالاعان ءسۇيىنشىڭدى الاسىڭ، بادەن! ول نە حات؟
ءبادريسافا ەكى شاعىن پوسەلكە مەن ءبىر حاتتى احاڭنىڭ قولىنا ۇستاتتى.حات باتىس ءسىبىر گۋبەرنياسىنىڭ ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنەن كەلگەن ەكەن. وندا:
" ءسىزدىڭ 1907-جىلى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە جىبەرگەن وتىنىشىڭىزگە وراي، قىرعىز تىلىندە گازەت شىعارۋعا رۇقسات بەرىلدى. شىعارىلاتىن گازەتتىڭ نە ماقسات كوزدەيتىنىن، وندا جاريالاناتىن ماتەريالداردىڭ زاڭ اياسىندا بولۋىن،جانە جەرگىلىكتى تسەنزۋرادان ءوتىپ تۇراتىنىنا كەپىلدىك بەرىلۋى ءتيىستى..." دەپ جازىلعان ەكەن، گازەت شىعارۋعا رۇقسات بەرىلگەن حاتتا..
احاڭ ءبادريسافا بەرگەن ەكى پوcىلكانىڭ ءبىرىن اشىپ جاتىر. ىشىنەن مۇقاباسى جوق كىتاپ شىقتى. العاشقى بەتىن اشىپ ەدى ، مىرجاقىپتىڭ " ويان، قازاق!" كىتابىنىڭ سيگنالنىي داناسى ەكەن، ۋفالىق باسپاگەر "كىتاپتىڭ قاتەسى بولسا، جوندەپ، رەداكتسيالاۋىن وتىنگەن ەكەن. احاڭ وعان قۋانىپ، بادريسافاعا :
"مەن پوشتا ارقىلى حات جازايىن وعان "تەز جەت" دەپ، سەن بازاردان زايسان جاققا باراتىنداردان حابار جىبەرشى، ۋاقىت تىعىز" دەگەن. سوسىن احاڭ ەكىنشى پوسىلكانى اشىپ كورىپ ەدى، پەتەربوردان شىعاتىن ءوزىنىڭ كىتابىنىڭ العاشقى نۇسقاسى ەكەن، ولار اۆتوردان "قاراپ شىعۋىن ء"وتىنىپتى. احاڭ بۇعان ەرەكشە قۋانىپ، ءبادريسافانى شاقىرىپ، باسپادان العاش شىعايىن دەپ جاتقان كىتابىن
كورسەتتى :
--بادەن! قاراشى، مەنىڭ العاشقى كىتابىم پەتەربوردان باسىلايىن دەپ جاتىر.! ءبادريسافا احاڭنىڭ جانىنا كەلىپ بەتىنەن ءسۇيىپ،
--قۇتتى بولسىن، جانىم! مەرەيىڭ ءاردايىم وسە بەرسىن!
--راحمەت، بادەن! مىنا كىتاپتى بۇگىن قاراپ، رەداكتسيالاپ شىعامىن! تىڭداشى، اشار بەتىندەگى اۋدارعان مىسالىمدى وقىپ بەرەيىن! :
ءبادريسافا احاڭنىڭ جانىنا جاقىنداي ءتۇسىپ، قۇشاعىنا الا وتىردى. احاڭ العاشقى بەتاشار مىسالىن وقۋدى باستاعان :
"جۇك الدى شايان، شورتان،اققۋ ءبىر كۇن،
جەگىلىپ تارتتى ۇشەۋى دۇركىن دۇركىن.
تارتادى اققۋ كوككە، شايان كەيىن،
جۇلقيدى سۋعا قاراي شورتان شىركىن.
بۇلاردىڭ ماشاقاتى از بولمادى،
جۇمىسى ورنىنا كەپ ءماز بولمادى،
تارتسا دا بار كۇشتەرىن اياماي اق،
اسىلى، جۇك ورنىنان قوزعالمادى...." احاڭ مىسالدى وقىپ بولىپ، "قالاي ەكەن" دەگەندەي، بادريسافاعا قارادى. ءبادريسافا احاڭنىڭ ولەڭ وقىعان مانەرىنە تاڭ قالىپ، مىسالدىڭ ماعىناسى تەرەڭ ەكەنىن ايتتى. احاڭ وعان ريزا بولىپ،
-- بۇل ورىستىڭ اتاقتى اقىنى كرىلوۆتىڭ مىسالى عوي. قىرىقتان استام مىسالىن ەلگە ۇلگى بولسىن دەپ اۋدارعانمىن. ەندى سول پەتەربوردان
شىعايىن دەپ جاتىر. قۋانىشىما ورتاق بولعانىڭ ءۇشىن رازمەت.،ءبادريسافا!
--و نە دەگەنىڭ، سۇيىكتى اقىنىم، مەنىڭ! سەنىڭ قۋانىشىڭ- مەنىڭ قۋانىشىم" سەنىڭ باقىتىڭ-- مەنىڭ باقىتىم! احاڭ ءبادريسافانىڭ جۇرەكتەن شىققان سوزىنە ريزا بولىپ، ونىڭ ەكى بەتىنەن شوپىلدەتىپ ءسۇيدى.
--كوپ ۇزاماي، مۇمكىن تاعى دا قۋانارمىز. تاعى ءبىر كىتاپتى باسپاعا ازىرلەپ جاتىرمىن.
--كەرەمەت، مەن قولداۋشىڭمىن، كومەكشىڭمىن!
--ايتپاقشى، باسپادان سيگنالنىي كىتابىنىڭ كەلگەنىن پوشتا ارقىلى مىرجاقىپقا حابار بەرۋ كەرەك ەدى
--مەن پوشتاعا بارىپ، كەلەمىىن --دەگەن ءبادريسافا.
ءبىر اپتادان كەيىن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ تا سەمەيگە پوشتا ارباكەشىمەن جەتكەن.
احاڭ دا، ءبادريسافادا مىرجاقىپتى ۇلكەن ىقىلاسپەن قارسى الدى. احاڭ ونىڭ كىتابىنىڭ العاشقى نۇسقاسىن كورسەتتى. مىرجاقىپتىڭ قۋانىشى كىتابى ءۇشىن ەرەكشە ، قاناتى بولسا، اسپانعا ۇشىپ كەتەردەي بولدى.
--احا، جەڭەشە ! كىتابىمنىڭ ءسۇيىنشىسى بولسىن، سىزدەرگە "قىزبەل تاۋ، قوڭىراۋلىم" اتتى ءانىم بار ەدى سونى ورىنداپ بەرەيىن دەپ، مىرجاقىپ قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان دومبىرانى الىپ، قوڭىر شەرتپەگە سالعاندا تۋعان جەرى تورعايدى ، تۋعاندارىن ەسىكە الىپ، احاڭنىڭ جۇرەگىدە ءدىر ەتە قالدى
"قىزبەلىم، ەرەكشە ەدى باسقا تاۋدان
مەيىرى قانار، ىشكەننىڭ بال بۇلاقتان.
قوڭىراۋلى جالعاسادى جاركولمەنەن،
سارىقوپا مايىسىپ، كوكتوعايمەن..." دەپ مىرجاقىپ ساز سالعاندا تىڭداۋشى ەكەۋدىڭ كوزدەرىنەن جاس تا، مۇڭ دا توگىلدى..احاڭ مەن ءبادريسافا مارجاقىپتى ءشاي داستارحانىنا شاقىردى. ءبادريسافا اق داستاحانعا نەشە ءتۇرلى تاعام تۇرلەرىمەن تولتىرعان. مىرجاقىپ وعان تاڭعالىپ :
-- بۇ داستارحان نەنىڭ قۇرمەتىنە ؟- دەپ سۇراسا، جەڭگەسى :
--احاڭ مەن ءسىزدىڭ قۇرمەتىڭىزگە! كىتاپتارىڭىز باسپادان شىققالى جاتىر! -دەگەن. مىرجاقىپ ىرزالىعىن ءبىلدىرىپ :
--راحمەت ،جەڭشە! --دەپ جاتىر. ءشاي ۇستىندە ءبادريسافا
مىرجاقىپقا قاراپ:
-- مير ياكۋب، قاينىم! ءسىز قىزمەت ىستەيتىن جاقتان ىلعي قۋانىشتى حابار كۇتىپ جۇرەتىن ەك، الدە شىعىستىڭ قىزدارى ۇناماي ءجۇر مە؟- دەپ ءازىل تاستادى قاينىسىنا قاراپ. مىرجاقىپ ويلانىپ بارىپ، :
--سۇلۋ قىزدار شىعىس وڭىرىندە كوپ سياقتى. مەكتەپتەن تىس، جەرگىلىكتى كىسىلەر تويعا ، قوناققا شاقىرعان كەزدەرى كوپ بولدى. بىراق، مەن
مۇعالىممىن، ۇستازبىن، سودان مەندە اۋەلدەن قىز كەلىنشەكتەرگە كوز سالۋ دەگەن، ءسوز ايتۋ دەگەن عادەت بولمادى. سودان ءالى بويداقپىن-- دەپ كۇلدى مىرجاقىپ.
اڭگىمە اڭىسىن بايقاپ وتىرعان احاڭ، مىرجاقىپ ءىنىسىنىڭ ءسوزىن قۇپتادى.:
--مۇعالىم سولاي، ادال، ادامگەرشىلىگى مول تۇلعا بولۋى شارت. ولاي بولماسا، ابىرويلى ۇستاز بولۋ قيىن. مەن دە جەڭگەڭە دەيىن ءبىر قىزعا ءسوز سالىپ كورگەن جان ەمەسپىن-- دەگەن. ءبادريسافا احاڭا قاراپ، "راس" دەگەندەي باسىن يزەپ قويدى.
"قىرىق مىسال", "ويان، قازاق!"
1909-جىل. اقپان ايىنىڭ باسى. تورعاي قالاسى (تورعاي ۋەزىنىڭ ورتالىعى). كۇن بۇلتتى بولعانىمەن، جەلسىز تىمىق. قالانىڭ ورتالىعىندا تاتار نوعاي ساۋداگەرلەرىنىڭ دۇكەندەرى قاز قاتار ساپ تۇزەگەن. ورتالىقتا الاي- بۇلاي جۇرگەن ادام كوپ. اسىرەسە، تاتار ءسافيۋلليننىڭ دۇكeنىنىڭ الدىندا ادام ىعى -جىعىلاۋ. ءبىر سارى شاشتى سارى بالا قولىنداعى داڭعىراسىن قاتتى قاتتى سوعىپ، "ويان، قازاق!", قازاقشا جاڭا كىتاپ! باعاسى بار بولعانى ءبىر سوم" دەپ جار سالىپ اندەتىپ ءجۇر. قوڭىراۋشا سىلدىراعان بالانىڭ جارناماسىنا جۇرت نازار اۋدارىپ، "قولىڭداعى نە كىتاپ؟" دەپ توقتاتىپ، كىتاپتى كورىپ جاتقاندار بار. بەس التى ادام جينالىپ قالعان. "ويان، قازاق", "دۋلاتوۆ" دەپ جازىلىپ تۇر عوي!" دەدى كىتاپتى كورگەن ادام. ەكىنشىسى، "دۋلاتوۆ دەيدى؟ الگى، سوتتا ىستەگەن قىزبەلدىك اسقاردىڭ بالاسى شىعار " "اكەشى بىرەۋىن، مەن الايىن" دەپ اسقاردى تانيتىن ادام جاڭا كىتاپتى ساتىپ العان. . جارناماشى ، كىتاپ ساتۋشى بالا الگى كىسىگە : " اعا، كىتاپ وقىساڭىز، ءسافيۋلليننىڭ دۇكەنىندە بايتۇرسىنوۆ دەگەن جازۋشىنىڭ "قىرىق مىسال" دەگەن كىتابى بار، قىزىق كىتاپ" دەگەن. تورعايدا ول كەزدە ۋەز باستىعىن ۇرىپ، سىبىرگە ايدالىپ، بارىپ كەلگەن، اقتاس پەن بايتۇرسىندا بىلمەيتىن قازاق كەمدە كەم ەدى. "بايتۇرسىنوۆتىڭ كىتابى" دەگەسىن، ساتىپ العان كىسى كوپ بولعان. ءسويتىپ، قوياندى جارمەڭكەسىنە بارىپ، ساۋدالىق زاتتاردى شانا- شاناسىمەن اكەلگەن ساۋداگەر بايتۇرسىنوۆتىڭ "قىرىق مىسالى" مەن دۋلاتوۆتىڭ "ويان، قازاعىن" الىپ كەلگەن. ەلۋ تيىننىڭ كىتابىن ءبىر سومنان ساتىپ جاتقان. جارناماسى جاقسى بولدى ما، ەكى كىتاپتا تورعايعا تەز تاراپ كەتكەن. ءبىر اي بويى بۇكىل تورعاي احمەت پەن مىرجاقىپتڭ قۇلاعىن شۋلاتتى. "مەكتەپ، مەدرەسەدە وقىعان بالالار "ويان، قازاقتى" دومبىرامەن سۇيەمەلدەپ، وقيتىن بولعان. احاڭنىڭ "قىرىق مىسالىن" جۇرت ەرتەگى سياقتى تىڭدايتىن بولدى. قۇلاعى شالا ەستيتىن كەمپىر مەن شالدا: " قىرىق مىسالدى" قىزىعىپ تىڭدايتىن . مىسال وقىعان بالاعا: "بالام، قۇلاعىما ەستىلمەي جاتىر، قاتتىراق وقىشى " دەيدى. سوسىن، "قىزىق ەكەن، ءا! ايۋ مەن قاسقىردى ادام قۇساتىپ سويلەتىپ قويعان با؟" دەپ تاڭعالىپ جاتادى.
كەي ءۇي كىتاپ وقي الاتىن بالالاردى ارنايى شاقىرتىپ، وقىتاتىن دا بولعان. ول كۇنى سول ۇيدە توي سياقتى، كورشى قولاڭ، تۋىستار جينالىپ، ءسۇر ەت قازانعا سالىنىپ، ەستەن كەتپەيتىن كەش بولاتىن.
سافيۋللين دۇكەنشىنىڭ پريكازچيگى بىرەر كۇننەن كەيىن، ازىق تۇلىك، قانت ءشاي الىپ، اقكول، اققۇم جاققا شانامەن بەت العان. پريكازچيك تاۋارلاردى ءشاي، قانت، سيسا، ساتەن سياقتى ماتالاردى تەرى، جۇنگە ايىرباستايدى، بولسا، اقشاسىنا بەرەدى. اقكولگە بەت العاسىن، ا.بايتۇرسىنوۆ پەن م.دۋلاتوۆتىڭ كىتاپتارىن دا قوسا العان. ءارى "سالەمدەمە اكەلدىم" دەپ ءبىر ۇتسا، ساۋدادان دا ەكى ۇتاتىنى پريكازچيكتىڭ وزىنە عانا ءمالىم. پريكازچيك جانىندا پوشتاشى بار، شاناعا جەگۋلى تۇرعان اتقا "شۋ" دەپ شىبىرتقى ءۇيىرىپ، اقكول، اققۇم اۋىلىنا قاراي بەت تۇزەگەن....
1909- جىل، اقپان ايىنىڭ ونىنا قاراعان كەز.تاۋار تيەگەن تەمىر تاباندى شانا اقكول، سارتۇبەككە قاراي جۇقا قاردى سىدىرتىپ، كۇرەڭ اتپەن جەلدىرتىپ كەلەدى....
سارتۇبەكتەگى وقيعا
1909-جىل. اقپان ايىنىڭ باس كەزى. اقكول، سارتۇبەك اۋىلى. اۋىلدا جيىرمادان استام قىستاق ءۇي بار، سارى ساز كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان. توبەلەرى قامىسپەن جابىلعان، جاپپا ۇيلەر. سارتۇبەكتەگى قىستاۋىنداعىلاردىڭ كوبىسى شوشاق ۇرپاقتارى. مۇنداعى ۇلكەن ءۇي اقتاستىڭ ءۇيى. سىرتتان كەلگەن ساۋداگەر، پوشتاشى، وياز قىزمەتكەرلەرى اۋەلى وسى ۇيگە كىرىپ شىعادى. اقتاس وسىدان جەتى جىل بۇرىن ءسىبىر كاتورگاسىنان كەلگەن. جاسى جەتپىس بەسكە تاقاپ قالسادا، اتقا قينالماي مىنەتىن، قاپشاعاي جاۋىرىندى، دەنەلى كىسى. اقتاستىڭ بايبىشەسى ءۇبىجان سىبىرگە بىرگە ەرىپ بارىپ، سول جاقتا قايتىس بولعان. اقتاس ايداۋدان ورالعاسىن، ۇيلەنگەن.، .1885 جىلى اقتاس، بايتۇرسىندى، دانياردى سىبىرگە ايداعاندا، بۇكىل شوشاق بالالارىنىڭ مال -مۇلكىن تۇگەل كامپەسكەلەگەن. اقتاس پەن بايتۇرسىن ايداۋدان كەلگەلى شوشاق بالالارىنىڭ تۇرمىسى ەپتەپ جوندەلە باستاعان اۋىلدىڭ ەكى جۇزدەي جىلقىسى بار، جىلانشىق بويىندا ەركىن جايىلىپ جۇرەدى. ۇرى قارى تيگەن ەمەس. اقتاس پەن بايتۇرسىننىڭ اتاعىنان سەسكەنەدى.
اۋىلدا تاڭ اتا قار قىلامىقتانىپ جاۋىپ تۇر ەدى، تۇسكە قاراي اشىلىپ، كۇن شۋاعىن شاشا باستاعان. ءار ءۇيدىڭ ءمۇرجاسىنان ءتۇتىن شۋدالانىپ، شىعا باستاعان. بايتۇرسىننىڭ ءۇيى اقكول جاقتان كەلەتىن جول جاقتا ەدى.ءۇيدىڭ كىشىسى زيلياش قورادان ءبىر قۇشاق شاعىر الىپ، اۋىز ۇيدەگى پەشكە تاستاعان. وت لاۋلاپ، ءۇيدى جىلىتا باستادى. اناسى كۇنشى ۇلكەن جەز قۇمانعا سۋ تولتىرىپ، پەش ۇستىنە قويعان. بايتۇرسىن تورگى ۇيدە اۋىرىڭقىراپ، توسەكتە جاتقان، سىبىردەن ورالعاندا دەنساۋلىعى السىرەپ كەلگەن ەدى..
--زيلياش اۋ، جاڭا ءۇيدىڭ جانىنان ءبىر اتشانا وتكەن سياقتى ەدى، كىم ەكەنىن بىلمەدىڭ بە؟- دەپ سۇراعان.(ۇلىن كوپ جىلدان بەرى كورمەگەن انا جۇرەگى ۇلى احمەتتى ساعىنادى. سىرتتان ادامدار كەلسە، سولارمەن "احمەتى" كەلىپ قالدى ما ەكەن" دەپ ويلايدى. قايران ۇلىنا دەگەن انا ساعىنىشى بولەك). زيلياش :
-- جوق، اپا! ەشنارسە بايقامادىم.-- دەگەن. كۇنشى بايتۇرسىننىڭ توسەگىنە جاقىنداتىپ، داستارحان جايىپ، ءشاي اكەلگەن. باۋىرساق، قۇرت، سارى ماي ، بيداي جەنت داستارحان تورىنەن ورىن العان. زيلياش اق كەسەگە
كۇرەڭ ءشاي قۇيىپ، اكەسىنىڭ قولىنا بەرگەن. سول كەزدە ەسىك اشىلىپ، كاكىشتىڭ ۇيىندەگى كەلىنى كىرىپ كەلدى. وعان كۇنشى "ەسىكتى تەز جاپشى، كەلىن، اتاڭا سۋىق ىزعار جاقپايدى "دەگەن. كەلىنى بىراق، ەرەكشە قۋانىشتى ەكەن ;
--اتا، اپا! سەمەيدەگى اعام سالەمدەمە ءجىبرىپتى! ءسۇيىنشى!
--نە دەيدى، قۇداي اۋ! --دەگەن كۇنشى ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەي
--نە دەپ تۇرسىڭ، كەلىنىم اۋ
--مىنە اعامنىڭ جاڭا كىتابى ! اتام مەن سىزگە ارنايى جبەرىپتى. جاڭا قازىردە ۇلكەن ۇيگە كەلگەن پوشتاشى الىپ كەلدى. ءار ۇيگە ءبىر كىتاپتان بەرىپ جىبەرىپتى!-- دەپ ءبيبىش كەلىن احمەت بەرىپ جىبەرگەن كىتاپتى كۇنشى اپاسىنىڭ قولىنا ۇستاتقان. باي وتباسىندا وسكەن كۇنشى بالا كەزىنەن ساۋاتتى ەدى ، كىتاپتىڭ بەتىندە جازۋلى تۇرعان "قىرىق مىسال", "احمەت بايتۇرسىنوۆ" دەگەن جازۋدى وقىپ، ەڭىرەپ ،زارلاپ قويا بەرسىن "احمەتىم اي! قۇلىنىم اي، اق ءجۇزىڭدى كورە الماي، زار بولدىم اۋ" دەپ ەڭىرەگەندە ءۇي سولقىلداعانداي بولدى. بايتۇرسىن جاتقان جەرىنەن، باسىن كوتەرىپ،
--ءاۋ، كۇنشى، نە بولدى، ءۇيدى باسىڭا كوتەرىپ؟. جاماندىق شاقىرىپ تۇرعانىڭ نە، زارلاپ؟" -دەپ جەكىرىپ تاستاعان. كۇنشى سول كوز جاسىن كولدەتكەن كۇيى قولىنداعى كىتاپتى بايتۇرسىنعا ۇستاتتى. بايتۇرسىن ورىسشا -اراپشا وقي الاتىن، كىتاپتاعى احمەتتىڭ اتىن وقىپ، قۋانعاننان جۇرەگى دۇرسىلدەپ قويا بەردى. سويتكەنشە، ۇيگە قۇتتى بولسىن ايتقان تۋىستاردا جينالىپ قالعان. قۋانىشتى حاباردى اۋىل تۇگەل ەستىپتى، اكەسىنىڭ جانىنا كاكىش، ماشەن، اقتاستىڭ ۇلكەنى اسپانديار كەلىپ، قۇتتى بولسىندى جاۋدىرىپ، اكەلەرىنىڭ كوڭىلىن كوتەرۋگە بارىنشا تىرىسىپ جاتقان. اقتاس تا كەلىپ، ءىنىسىنىڭ قولىن الدى.
-- بايتۇرسىن، كۇنشى قاراعىم! احمەتتىڭ مىنا كىتابى ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋگە سەپ بولىپ جاتىر. قۋانىش ۇزاعىنان بولسىن! مەن احمەتىمە ءبىر جورعا اتادىم.- دەدى اقتاس.
جينالعان جۇرت ىرزا، بارلىعى ء"امين" دەسىپ جاتتى.
سول كۇنى بايتۇرسىننىڭ ءۇيىنىڭ تاڭ اتقانشا شامى سونگەن جوق. ەرتەڭىنە بايتۇرسىن بويىنا جاڭا كۇش بىتكەندەي، دالاعا شىعىپ، قورادا تۇرعان وتىز قىرىق قوي ەشكىگە ءشوپ سالىپ، ءبىراز تەر توككەن. كۇن كورىستەرى وسىنداعى ەكى سيىر مەن ونشاقتى جىلقىعا عانا قاراپ قالعان. جازدا "قويدىڭ ەتى، قىستا "جىلقىنىڭ ەتى" دەگەندەي. سودان ۇلى احمەتتىڭ "قىرىق مىسالى" اۋىلدا ءبىر اي اڭگىمە بولىپ، بايتۇرسىن مەن كۇنشىنىڭ كوڭىلى ءبىر ءوسىپ قالعان كەز ەدى. ناۋرىزدىڭ باسىندا بايتۇرسىن توسەككە قايتا جاتىپ قالدى. شانشۋ كوبەيىپ، بۋىندارى جۇرگىزبەي قويعان.
"بايبىشەم اۋ! بۇگىن جامان ءتۇس كوردىم، احمەتكە، بىرنارسە بولىپ قالعان جوق پا ەكەن؟. شوشىپ وياندىم. كەت، پالەكەت، كەت، شايتان! ۋح! "- دەپ ويانىپ ەدى ءبىر جولى. ءبىر كۇنى كۇنشى تاڭ اتا تۇرىپ، پەشكە وت جاعىپ، قازانعا سۋ قۇيىپ جىلىتا باستاعان. كۇن شىعار شىقپاستا بايتۇرسىننىڭ "كۇنشى اۋ!، تەزدەتىپ، پەشكە وت سالسايشى، ءۇي سالقىنداسا، تەز توڭىپ قالام" دەيتىنى بار ەدى. بۇگىن ءۇنسىز جاتقانىنا تاڭ قالىپ، بايتۇرسىننىڭ كورپەسىن اشسا، دەنەسى سۋىپ، كوزى جۇمىلىپ قالىپتى.
كۇنشى ءايدا كەپ، بەتىن جىرتىپ، جوقتاۋعا باسسىن، ەڭىرەپ تۇرعان زيلياش اقتاس اعاسىنا جامان حابار ايتۋعا جۇگىرىپ كەتتى...
احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ەكىنشى قامالۋى
سەمەي قالاسى. 1909-جىل، ناۋرىز ايى باستالعان كەز. احمەت بايتۇرسىنوۆتى سەمەي جاندارمەرياسى قاماۋعا العان. احاڭنىڭ قاماۋدا جاتقانىنا ون كۇن بولعان.
بادريسافاعا احاڭنىڭ اكەسى دۇنيەدەن وزعانى تۋرالى حابار كەلگەن. بىراق، ءبادريسافا ول قارالى حاباردى احاڭا جەتكىزۋگە باتىلى بارماي جۇرگەن.
ءبىر كۇنى ەكى قارۋلى كونۆوي كىسەندەلگەن ا.بايتۇرسىنوۆتى جابىق اربامەن جاندارمەريا كەڭسەسىنە الىپ كەلدى. تەرگەۋ بولمەسىنىڭ تەرەزەسى تەمىر تورلى، ونىڭ جانىنداعى ستولدا فۋراجكەسىن قيسايتا كيگەن كازاك ەفرەيتورى وتىردى. الدىندا قالامساپ، سيا ساۋىت پەن قامشى جاتتى.
ءبىر ساتتە ەسىكتى ەركىن اشىپ، كاپيتان دارەجەسىندەگى وفيتسەر كىردى. ول ەفرەيتورعا قاراپ، " ەفرەيتور! مەنى اناعان تانىستىر!" دەدى. "قۇپ بولادى"- دەدى ول ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ :
-- گۋبەرنيالىق جاندارمەريا دەپارتامەنتىنىڭ اعا تەرگەۋشىسى، كاپيتان ساۆەلي كريۆوشين -دەدى.
-- جاقسى، تەرگەۋدى باستايمىز! سوسىن احاڭا قاراپ :
--فاميلياڭىز؟
--بايتۇرسىنوۆ.
--اگا! اتاقتى بايتۇرسىنوۆ مىرزا! وندا اڭگىمەنىڭ تۋراسىنا كوشەمىز ءسىزدىڭ ۇستىڭىزدەن تۇسكەن ارىز كوپ. قويشىعۇلوۆ دەگەن كىسىنى تانيسىز با ؟
--تانىمايمىن ونداي كىسىنى. كورگەن ادامىم ەمەس.
--سول ءوز ارىزىندا ء"سىزدى گۋبەرنياعا جازىلعان پەتيتسياعا قول قويۋدى سۇراعان" دەپتى.بۇل كىسى قارقارالىدان بۇعان نە دەيسىز ؟
-- ەشقانداي كىسىنى "قاعازعا قول قوي" دەپ ماجبۇرلەگەن ەمەسپىن.
--قوياندى بازارىنان ەسەنباەۆ دەگەن كىسى دە ءسىزدىڭ ۇستىڭىزدەن ""قول قويدىرىپ جۇرگەنىن كوردىم" دەپ جازىپتى.؟
--مەن قارقارالىدا مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ قىزمەت اتقاردىم. بازارعا، جارمەڭكەگە وتە سيرەك باراتىنمىن.
ونداي تەكتى اداممەن تانىس ءبىلىس ەمەسپىن.
--ال، ەندەشە، قوستوبە بولىسىنىڭ بۇرىنعى ستارشيناسى قياسپاەۆ دەگەن ءسىزدىڭ سول اۋىلدا بولىپ، جەرگىلىكتى وكىمەتكە قارسى ناسيحات جۇرگىزدى" دەپ ارىز جازىپ وتىر. ءسىز سول بولىستىقتا بولعانىڭىز تۋرالى نە دەيسىز ؟
--مەن جالعىز قوستوبەدە عانا ەمەس، باسقا بولىستىقتاردا دا بولىپ، گيمنازياعا، پەتەربور، ورىنبور ومبى وقۋ ورىندارىنا بارىپ وقۋعا بالالارىن جىبەرۋدى بولىستىق تۇرعىندارىنان سۇرادىم. ونىڭ ەشقانداي ساياسي استارى جوق. جاستاردى مەكتەپتەرگە وقۋعا شاقىرۋ مەنىڭ ۇستازدىق پارىزىم. مەنىڭ وسى ءسوزىمدى ەستىگەن، تازا پيعىلدى كەز كەلگەن اۋىل تۇرعىندارى راستاي الادى.-- دەپ جاۋاپ بەرگەن ا.بايتۇرسىنوۆ. تەرگەۋشى كاپيتان كريۆوشين سوسىن :
--ءسىزدىڭ ۇستىڭىزدەن تۇسكەن باسقا ارىزدار دا كوپ. ولار جونىندە كەلەسى جولى سويلەسەمىز. بۇگىنگى تەرگەۋدى وسىمەن اياقتايمىز- دەدى دە تەرگەۋ بولمەسىنەن شىعىپ كەتتى. ەكى كونۆوي ا.بايتۇرسىنوۆتى تۇرمەگە قايتا الىپ كەتتى.سودان احاڭ تاعى ون كۇننەن استام ۋاقىت تەرگەۋسىز جاتتى قاماۋدا. ءبادريسافا الاڭداۋلى، احاڭمەن كەزدەسۋگە ءبىر ايدا ءبىر رەت قانا رۇقسات بەرەدى. تاماق جەتكىزەدى، بىراق ، اكەسىنىڭ قايتىس بولعانىن احاڭا ايتۋعا ءتىلى جەتپەي ءجۇر. "ايتقاندا نە بولادى.؟ تۇرمەدەن شىعىپ، تورعايعا بارا الا ما؟. الدە جۇرەگى كوتەرىلىپ، اۋىرىپ قالا ما.؟ ەكەۋ ارا قايعىدان ءوزىن ءوزى قاجاعان، كۇدىگى باسىم. ءبادريسافا نە ىستەرىن بىلمەي، ىشتەي قامىعۋدا....
قاماۋداعى كۇندەر
سەمەي ۋەزى. 1909-جىلدىڭ جازى. احاڭنىڭ قالا تۇرمەسىندە قاماۋدا وتىرعانىنا ءۇش اي بولعان. تەرگەۋگە سيرەك شاقىرادى. ءبادريسافا جاندارمەريا باستىعىنان رۇحسات الىپ، احاڭمەن كەزدەسۋگە كەلگەن. احاڭنىڭ جۇدەپ كەتكەنىن ءبادريسافا كوزىمەن دە، جۇرەگىمەن دە سەزدى، كوردى.
ەكەۋىنىڭ دە ۋايىمى كوپ. احاڭ :
--مەنى "وكىمەتكە قارسى ۇگىت جۇرگىزدى" دەپ ايىپتاپ جاتىر. ءبىر ايىبىنىڭ نەگىزى، دالەلى جوق. مەنى ۇزاق ۇستاپ وتىرعانى سودان. زاڭ بۇزعان قىلمىسكەر ەمەسپىن، "شىعاراتىن شىعار" دەگەن ۇمىتتەمىن. بارىنەن بۇرىن، اكە- شەشەم ءۇشىن ۋايىمدايمىن.. اكەم قيىندىقتى كوپ كورگەن ادام عوي، شىدار. اپام ءۇشىن قينالامىن، جانى وتە نازىك ەدى، كۇيىكتەن ومىردەن ءوتىپ كەتە مە دەپ قورقامىن.-- دەگەندە ءبادريسافا شىداي الماي ال كەپ جىلاسىن! احاڭ وعان شوشىپ كەتىپ، "نە بولدى، بىرنارسە بولىپ پا ەدى؟" دەپ سۇراعاندا، ءبادريسافا كوز جاسىن ارەڭ تيىپ،
-- ءجاي سەنىڭ، انا جاقتاعى اكەڭ مەن اناڭنىڭ كۇيى كوزىمە ەلەستەپ، جىلادىم.
-- ەندەشە ، مەن اناما ارناپ حات جازىپ ەدىم، سونى تەز اپارىپ، پوشتاعا سالشى، مۇمكىن حاتىم كوڭىلدەرىنە دەمەۋ بولار-- دەگەن. سول كەزدە كۇزەتشى نادزيراتەلدە كەزدەسۋدىڭ اياقتالعانىن ايتىپ، احاڭدى الىپ كەتكەن.
ءبادريسافa جولدا كەلە جاتىپ احاڭنىڭ اناسىنا جازعان حاتىن وقىپ، پوشتاعا جەتكەنشە كوز جاسىن تىيا الماعان. احاڭنىڭ سول ولەڭمەن جازعان اناسىنا حاتى تومەندەگدەي ەدى (اناما حات) :
"قاراعىم، دۇعاگويىم، قامقور انام!
ارناپ حات جازايىن دەپ، الدىم قالام.
سەنى وندا، مەنى مۇندا امان ساقتاپ،
كورۋگە جازعاي ەدى، حاق تاعالام!
بارا الماي، وتىرىكشى بولىپ ابدەن،
سەمەيدىڭ تۇرمەسىندە وتىر بالاڭ.
مال ۇرلاپ، كىسى ولتىرگەن ايىبىم جوق،
وكىمەت ءار زورلىققا، بار ما، شاراڭ.
ء"ۇمىتسىز شايتان بولسىن" دەگەن ءسوز بار،
جولدار مەن جانناتقا دا تارام تارام.
وق ءتيىپ ون ۇشىمدە وي ءتۇسىرىپ،
بىتپەگەن جۇرەگىمدە بار ءبىر جارام!
الدانىپ تاماعىما ونى ۇمىتسام،
بولعانداي جەگەنىمنىڭ ءبارى حارام.
ادامنان تۋىپ، ادامنىڭ ءىسىن ەتپەي،
ۇيالماي نە بەتىممەن كورگە بارام "....
احاڭنىڭ اناسىنا ارناپ جازعان توعىز اۋىز ولەڭ حاتى وسىلاي باستالعان. احاڭ اناسىنا جازعان وسى حاتىندا ءوزىنىڭ ىشكى كۇيىگىن، ارمانىن، مۇراتىن، ءبارىن اناسىنا ءتۇسىندىرىپ جەتكىزە بىلگەن. ءبادريسافا حاتتى اياعىنا دەيىن وقۋعا مۇرشاسى جەتپەي، اسىعا پوشتاعا كىرىپ، حاتتى كونۆەرتكە سالىپ، زاكازنوي اقشاسىن تولەپ، ەلگە جونەلتكەن.
جالداپ العان پاتەرگە كەلىپ، كوپ ويلانىپ، تولعانىپ، باتىس ءسىبىر گۋبەرناتورىنىڭ اتىنا حات جازۋعا وتىردى. گۋبەرناتوردىڭ اتىنا جازىلعان ارىزدا ءبادريسافا "كۇيەۋىم احمەت بايتۇرسىنوۆ، نەگىزسىز قاماۋعا الىنىپ، دالەلسىز، زورلىقپەن تۇرمەدەن شىعارماي" وتىرعانى ايتىلعان. ءبادريسافا بايتۇرسىنوۆا دەپ قول قويىلعان ول حاتتا" «ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ءىسى سوتتا قارالىپ، اق قاراسى شەشىلسىن، ولاي بولماعان جاعدايدا تەز بوساتىلۋىن تالاپ ەتەمىن» دەلىنگەن. بۇل تامىز اينىڭ جەتىسى ەدى. كەلەسى ايدا باتىس ءسىبىر گۋبەرناتورىنىڭ كانتسەلەرياسى قول قويعان جاۋاپ كەلگەن. وندا ""ۆاشە پروسبۋ وتكازانا" دەلىنگەن ەكەن....
قاماۋداعى سارىلىس
1909-جىلدىڭ قىركۇيەگى اياقتالىپ تا قالعان. سەمەي ۋەزى بويىنشا 1905-جىلى جازىلعان پەتيتسيانى ۇيىمداستىرعانداردى تەرگەۋ جالعاسىپ جاتقان. 1908-جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن التىن مەدالمەن بىتىرگەن جاقىپ اقباەۆ پەن تاعى ون شاقتى وقىعان قازاقتار سوتقا تارتىلىپ، ولار ەكى جىلعا جەتىسۋعا جەر اۋدارىلعان بولاتىن. سوعان قاراماستان، پەتيتسيانى جازۋشىلار مەن وتارشىلدىققا قارسى بەلسەندى ءسوز ايتىپ جۇرگەن قازاق وقىعاندارىن سىپىرا " وكىمەتكە قارسى پىكىر تاراتقان" دەگەن ساياسي ايىپپەن قىلمىستىق ءىس قوزعاۋ ىستەرى جالعاسىپ جاتقان. 1909- جىلدىڭ كۇزى. "وكىمەتكە قارسى" دەگەن جالامەن احمەت بايتۇرسىنوۆتى تۇرمەدە ۇستاپ وتىرعانىنا جەتى ايدان استى.
ءبادريسافا (احاڭنىڭ جۇبايى) ومبى گۋبەرنياسىنىڭ گۋبەرناتورى كانتسەليارياسىنان " ءوتىنىشىڭىز قابىلدانبادى" دەگەن حات كەلگەننەن كەيىن، قالاداعى جاناشىر وقىعانداردىڭ اقىلىمەن ءبۇرىن رەسەيدىڭ II-دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى بولعان ن.سكالوزۋبتىڭ ادرەسىن تاۋىپ الىپ، سوعان ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ حال جاعدايىن ايتىپ حات جازعان. ن.سكالوزۋب ا.بايتۇرسىنوۆتى 1906- رەسەي دۋماسىنا دەپۋتات سايلاۋىنا قاتىسقان كەزىنەن بىلەتىن ا.بايتۇرسىنوۆ قارقارالىدا جۇرگەندە وسى ن.سكالوزۋبقا داۋىس بەرگەن. وداندا بۇرىن ورىنبور گازەتىندە ءار وبلىستان رەسەي دۋماسىنا دەرۋتاتتار ەنگىزۋدى ماسەلە ەتىپ كوتەرگەنى بار ەدى.بادريسافاعا سكالوزۋبتىڭ ەسىمى احاڭنىڭ جازبالارىنان تانىس. ءبادريسافانىڭ حاتى ون- ون بەس كۇندە جەتكەن بولۋى كەرەك، باتىس ءسىبىر گۋبەرنياسىندا بەدەلى بار ن.سكالوزۋب ومبى گۋبەرنياسىنىڭ گۋبەرناتورىنا " ەلگە تانىمال اعارتۋشى پەداگوگ احمەت بايتۇرسىنوۆ تۇرمەدە جازىقسىز ۇستالىپ، "كىنالارىن مويىنداتۋ ءۇشىن زورلىق زومبىلىق جاسالاتىن كورىنەدى. جازىقسىز ايىپتالىپ وتىرعان احمەت بايتۇرسىنوۆتى تۇرمەدەن بوساتۋىڭىزدى سۇرايمىن" دەپ حات جازعان رەسەيدىڭ بەلگىلى وكىلى ن.سكالوزۋبتىڭ ا.بايتۇرسىنوۆ تۋرالى حاتى ومبى گۋبەرنياسىنىڭ باستىقتارى اراسىندا الاڭداۋشىلىق تۋعىزعانى راس، بىراق، گۋبەرنيا جاندارمەرياسىنىڭ باستىعى "دەپۋتات ا.بايتۇرسىنوۆقا زورلىق- زومبىلىق كورسەتىلگەنىن دالەلدەسىن" دەگەندەي سىلتاۋ ايتقان وعان قوسا سەمەي جاندارمەرياسىنىڭ باستىعى ومبى گۋبەرنياسىنىڭ گۋبەرناتورىنان "ا.بايتۇرسىنوۆتى تۇرمەدە ۇستاۋ مەرزىمى ۇزارتىلسىن" دەگەن تاعى تالاپ قويعان. سونىمەن ، دەپۋتات ن.
سكالوزۋبتىڭ ومبى گۋبەرناتورىنا جازعان حاتى اياقسىز قالعان. بىراق، ن.سكالوزۋب العان بەتىنەن وڭايلىقپەن قايتاتىن ادام ەمەس ەدى. ول كەشىكتىرمەي رەسەي يمپەرياسىنىڭ ىشكى ىستەر مينيسترىنە " احمەت بايتۇرسىنوۆتى بوساتۋ جانە كىناسى دالەدەنبەسە سوتتا قارالۋىن سۇراپ" تالاپ ارىز جازدى. وعان قوسا رەسەي ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ اتىنا ءبادريسا بايتۇرسىنوۆانىڭ اتىنان ارىز وسى ۋاقىتتا تۇسكەن. سونداي اق، سانكت پەتەربۋرگتىڭ گازەتىندە "كازاحسكي پوەت احمەت بايتۋرسىنوۆ ۆ تيۋرمە" اتتى رەزونانستى ماقالا جاريالانعان. باسقا ورىس ءتىلدى گازەتتەردە دە وسى سيپاتتاعى ماقالالار جاريالانعان. "ورىنبور قالالىق گازەتىندە ورىس تىلىندە "پوەت احمەت بايتۋرسىنوۆ" اتتى ماقالا شىققان. تۇپتەپ كەلگەندە وسى دەپۋتات ن. سكالوزۋبتڭ، ءبادريسافانىڭ ىشكى ىستەر مينيسترنە جازعان حاتتارى جانە ۇلكەن گازەتتەردە ا.بايتۇرسىنوۆ تۋرالى جازىلىپ جاتقان ماقالالار ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇستىنەن قوزعالعان قىلمىستىق ءىستىڭ بارىسىنا اسەر ەتتى.
1910- جىلدىڭ قاڭتار ايىندا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءىسى سەمەي سوتىندا قارالىپ، "وكىمەتكە قارسى ناسيحات جۇرگىزگەنى جاناما تۇردە دالەلدەنۋىنە بايلانىستى ورىنبور گۋبەرنياسىنا جەر اۋدارىلسىن» دەپ ۇكىم شىعارعان. سوت ۇكىمى شىققاننان كەيىن دە ا.بايتۇرسىنوۆ بىردەن تۇرمەدەن بوساتىلعان جوق.
ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ ورىنبورعا جەر اۋدارىلۋى
1910-جىلدىڭ ءساۋىرى. سەمەي قالالىق تۇرمەسىنىڭ الدىنا ءبىر توپ ادام جينالعان. ولار احاڭدى، ءبادريسافانى ورىنبورعا شىعارىپ سالۋشىلار. اراسىندا م.دۋلاتوۆ، ەرلى زايىپتى قۇلجانوۆتۆر بار. ا.بايتۇرسىنوۆتى سەمەي جاندارمەرياسى سوتتان كەيىن ورىنبور جاندارمەرياسىنىڭ باقىلاۋىنا اپارىپ تاپسىرماق. بادريسافاعا احاڭمەن بىرگە بارۋعا جاندارمەريا رۇقسات بەرگەن. انە ،ەكى كونۆوي احاڭدى ەكى جاعىنان قورشاپ ،جابۋلى ات ارباعا قاراي ،الىپ كەلەدى.
جۇرت احاڭمەن كورىسىپ، قوشتاسۋدا. "اماندىقپەن جولىعۋعا جازسىن" دەپ جاتىر ارقايسىسى. مىرجاقىپ اعاسىنا جاقىنىراق كەلىپ:،
--اعا! سىزگە جايسىز حابار ايتۋعا ءماجبۇرمىز. وسى كۇنگە دەيىن، جەڭگەمدە، مەن دە سىزگە ايتۋعا باتىلىمىز بارماي كەلگەن.؟
--نە بوپ قالىپ ەدى؟- دەپ، احاڭ ءبىر ۇرەي جايلاعان رەڭمەن سۇراعاندا، مىرجاقىپ،:
--اكەمىز بايتۇرسىن وتكەن جىلى ناۋرىز ايىندا دۇنيەدtن وتكەن!!...احاڭ ءۇنسىز كوز جاسىنا ەرىك بەرىپ، شتەگى كۇيىگى شىعىپ، وكسىپ، مىرجاقىپتى قۇشاقتاپ تۇرىپ،:
-- اكەمنىڭ جىلىدا ءوتىپ كەتكەن ەكەن. ۇلىنىڭ تۇرمەدە وتىرعانىن، شاراسىز بولعانىن بىلمەي كەتتى اۋ، قايران ،اكەم! ورىنبورعا مەنى جەر اۋداردى عوي، ول جەردەن دە مەنى ەلگە بارىپ قايتۋعا جىبەرمەيتىن شىعار.؟؟؟
--اعا ونى سوندا بارعاسىن بيلىك باسىنداعىلارمەن سويلەسىپ، شەشىپ كورەرسىڭ. احاڭ مىرجاقىپت قۇشاقتاپ تۇرىپ، ىنىسىنە:
-- شەشەمە كوڭىل ايتىپ، قاماۋدان شىققانىمدى، ورىنبورعا جىبەرىلگەنىمدى ايتىپ حات جازارسىڭ؟
--ارينە اعا! بۇگىن جازامىن!
جينالعاندار احاڭنىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسىپ، كوڭىل ايتتى. ايەلدەردىڭ ىشىندە كوزدەرىنە جاس الىپ، جىلاپ تۇرعاندار دا بولدى.
جۇرت احاڭمەن قوشتاسىپ، احاڭ مەن ءبادريسافا كونۆوي وتىرعان جابىق ارباعا ءمىندى. بەت الىستارى ورىنبور.
سەمەي مەن ورىنبور اراسىندا ءار ون سەگىز شاقىرىم سايىن ورنالاسقان پوشتا بەكەتى بار تىن. كونۆويلى اربا سول بەكەتتەردە از تىنىستاپ، ات اۋىستىرىپ وتىرادى.
مىنە، احاڭدار مىنگەن كونۆويلى ات اربا پاۆلودار باعىتىندا ورنالاسقان ءبىرىنشى بەكەتكە دە ءجاتىپ قالعان.
احاڭ اكەسىنىڭ قايعىسىنان ايىعا الماي كەلە جاتقانداي، ءۇنسىز، مۇڭدى...اربانىڭ دوعگەلەگىنىڭ شيقىلداعان ۇنىنە ۇزاق سونار قۇلاق ءتۇرىپ كەلەدى.
ورىنبوردا «ماسا»، «باقىتسىز جامالدىڭ» باسپادان شىعۋى
1910-جىل. ورىنبور. ومبى جاندارمەرياسى سەمەي سوتىنىڭ "جەر اۋدارۋ" تۋرالى شەشىمىنەن كەيىن، ا.بايتۇرسىنوۆتى ورىنبور جاندارمەرياسىنىڭ باقىلاۋىنا جەتكىزگەن. ورىنبور جاندارمەرياسى احاڭنان "قالادان تىس جەرگە شىعۋعا بولمايتىنىن" ەسكەرتىپ، قولحات الىپ، بوساتقان. احاڭ ەندى ورىنبور قالاسىندا قىزمەت ىستەپ، ەركىن قالا ىشىندە جۇرۋگە مۇمكىندىك الدى. احاڭ مەن بادريسافاعا بۇل دا ۇلكەن جەتىستىك بولدى. احاڭ بۇرىن وسى قالادا وقىعان، قالانى جاقسى بىلەدى. ءبادريسافا ورىنبوردى ءبىرىنشى كورۋى، قالادا تەمىر جول ۆوكزالى، سولتۇستىككە، باتىسقا، وڭتۇستىككە تەمىرجول قاتىناسى بار ەكەن. . سەمەيدەن ۇلكەن قالا ەكەنىن كورىپ، ىشىنەن تامساندى. احاڭا ورۆنبورعا جەر اۋدارىلعانى بارلىق جاعىنان مۇراتىنا ساي كەلگەندەي بولدى. ورىنبور سولتۇستىگىندە اقتوبە، قوستاناي، تورعاي ۋەزدەرىنە جاقىن، سونداي اق، باسپاحاناسى كوپ قازان، ۋفا قالالارىنا جاقىن. ورىنبوردا وقۋ ورىندارى دا بارشىلىق. احاڭ ءوز ارماندارىن ورىنداۋعا جول اشىلعانداي سەزىندى. وسىمقوردان قارىز اقشا الىپ، ءبادريسافا ەكەۋى ورتالىققا جاقىنداۋ جەردەن ەكى قاباتتى ۇيدەن ءۇش بولمەلى پاتەر جالداپ الدى. ورىنبور گۋبەرنياسى جانىنداعى زەمستۆو دەپارتامەنتىندەگى وقۋ بولىمىنە قىزمەتكە تۇردى. ودان باسقا گۋبەرنيادان شىققان زاڭ اكتىلەرىن، نۇسقاۋلارىن بولىستارعا،ستارشينالارعا ورىس تىلىنەن قازاقشاعا اۋدارىپ بەرىپ، قوسىمشا تابىس تاپتى. ءسويتىپ احاڭ مەن ءبادريسافا ەكەۋى ومىرلەرىن مامىراجاي قالىپتى اعىسقا تۇسىرە باستاعان بىراق، احاڭ ۇيدە وتىرعاندا دا، ستول باسىندا جازىپ وتىراتىن. احاڭ باسپاعا دايىنداپ جاتقان "ماسa" اتتى كىتابىن، قايتا قايتا قاراپ، رەداكتسيالاپ، كەي جەرىن تۇزەپ، كوڭلى ءوسىپ وتىرعان شاق ەكەن
--بادەن! ماعان جاقىن كەلشى، مىنە، قارا، ەكىنشى كىتابىمدى باسپادان شىعارۋعا ازىرلەپ ءبىتتىم!-- دەگەن. ءبادريسافا احاڭا كۇلىمدەپ كەلىپ،
--قۇتتى بولسىن!-- دەدى. احاڭ بادريسافاعا جاڭا كىتابىنا ەنگەن "ادامدىق ديقانشىسى" دەپ اتالاتىن جاڭا ولەڭىن وقىپ بەردى
" ادامنىڭ ديقانشىسى قىرعا شىقتىم،
كوزى جوق، كوگالى جوق، قىرعا شىقتىم.
تۇقىمىن ادامدىقتىڭ شاشتىم، ەكتىم،
كوڭىلىن كوترۋگە قۇل حالىقتىڭ..." دەپ باستالعان ولەڭىن ءبادريسافا ەرەكشە ىقىلاسپەن تىڭداپ وتىرىپ، قۋانىشتان با، الدە تەرەڭ سەزىمنەن بە، كوزىنە جاسىن اعىزا وتىرىپ، احاڭنىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، "كەرەمەت جازىلعان!" دەپ لەبىزىن بىلدىرگەن. احاڭ ەرتەڭىنە قىزمەتىنە بارىپ، ودان سوڭ قالا ىشىندەگى باسپاعا سوعىپ، "ماسا" اتتى كىتابىن باسىپ شىعارۋعا، اقىسىنا كەلىستى.
سودان جەڭىل ابامەن ۇيگە كەلسە، توردە تانىمايتىن قوناق وتىر ەكەن. احاڭ سالەمدەسىپ، اسىقپاي شەشىنىپ، قوناققا قاراي جۇرگەن. ول ورنىنان تۇرىپ، احاڭنىڭ قولىن الىپ، "اسسالاۋماعالەيكۇم" دەپ امانداستى.
--احا، مەنى بۇرىن كورمەگەنسىز، تانىمايسىز ، مەن سارىقوپا بولىسىنان كەلدىم، ەسىمىم اسقار-- دەدى. ورىنبورداعى پاتەرىندە. توردە وتىرعان اسقارعا احاڭ :
-- مەن ءسىزدى شىرامىتتىم. مەن تورعايداعى ورىس قازاق ۋچيليششەسىن بىتىرەيىن دەپ جۇرگەندە ءسىز تومەنگى كلاستا وقىعان سياقتىسىز؟.
--يا، ءيا. مەن سىزدەن بىرەر جاس كىشىمىن. ۋچيليششەدەن كەيىن ەل ىشىندە قىزمەت ەتتىم.- دەگەن اسقار.
--ەستۋىم بار. مىرجاقىپ ءىنىم ءسىز تۋرالى كوپ ايتاتىن.
--اكەمىز دۋلات ەرتە قايتىس بولىپ، مىرجاقىپ مەنىڭ قولىمدا ءوستى. اۋىلدا ءجۇرىپ، ءسىزدىڭ "قىرىق مىسالىڭىزدى" بالا شاعامىزعا دەيىن وقىپ، جاتتاپ العان.
--جاقسى ەكەن، مىرجاقىپتىڭ "ويان، قازاعى!" تورعايدا ءار ۇيگە تاراعان دەپ ءجۇر. مىرجاقىپ ءىنىم رومان جازۋعا كىرىسىپتى" دەپ ەستىپ ەدىم؟، ..
--ءيا، ول راس. مەن مىرجاقىپتىڭ سول رومانىن الىپ كەلدىم. ورىنبوردا ما، الدە باسقا جەردە مە، سونى باستىرۋعا الىپ كەلدىم.
--مىنە، كەرەمەت! ءجون بولعان! سوندا اسقار:
-- احا! روماندى اۋەلى ءسىز وقىپ كورسىن دەپ، اقىل كەڭەس بەرەر دەپ سىزگە الىپ كەلدىم.
--ءجون ەكەن! - دەپ قولجازبانى الىپ كوردى، شاعاتاي الىپبيىندە جازىلعان ەكەن.
ءبادريسافا ءشاي ازىرلەپ، ستولعا اق داستارحان جايدى دا. قوناققا قاراپ، :
--اعا، مير ياكۋبتىڭ جاڭا رومانى قۇتتى بولسىن! -دەدى. اسقار ءبادريسافانىڭ قازاقشا سويلەگەنىنە ءبىر تاڭعالسا، ونىڭ مىرجاقىپتى "ميرياكۋب دەگەنى تاعى تاڭداندىرعان. احاڭ ءمان جايدى ءتۇسىندىردى. بادريسافاعا سەمەيدە جۇرگەندە ۇيلەنگەنىن، جەڭگەسى بولعاسىن مىرجاقىپ قاينىسىنا "مير ياكۋب" دەپ ات قويعانىن كۇلىپ وتىرىپ ايتقان. اسقار وعان ءتانتى بولدى.
--قۇرعان شاڭىراقتارىڭىز بەرەكەلى، قۋانىشى كوپ بولسىن" دەدى.مانادان بەرى مەنەن ۇلكەن قاتەلىك كەتتى.. ۇيگە كىرگەن بەتتە بايتۇرسىن اتامىزعا قۇران باعىشتاپ ،وقۋىم كەرەك ەدى. ونى ايىپ ەتپەڭىزدەر-. دەپ احاڭنىڭ اكەسى بايتۇرسىنعا ارناپ دۇعا وقىپ، ءشاي داستارحانىن قايىرعان. احاڭ شايدەن كەيىن اسقارعا
--ءسىز كەلەسى بولمەگە بارىپ تىنىعىڭىز، مەن مىرجاقىپتىڭ رومانىن وقۋعا كىرىسەمىن --دەگەن.
احاڭ مىرجاقىپتىڭ قولجازباسىن باسىن الماي، تاڭ اتقانشا وقىپ بىتىرگەن. سوسى ءسال كوز ءىلىندىرىپ، بىرەر ساعاتتان كەيىن كوڭىلى جادىراپ. ەرەكشە كۇيدە تۇردى. تاڭەرتەڭگى ءشاي كەزىندە اسقاردى ىستىق لەبىزبەن قۇتتىقتادى.
--بۇل قازاقتىڭ العاشقى رومانى بولايىن دەپ تۇر. بۇعان دەيىن قارا سوزبەن، كوركەم تىلمەن قازاق ءومىرىن سۋرەتتەگەن شىعارما بولعان ەمەس! كوز الدىما ءوز اۋىلىمنىڭ ءومىرى ەلەستەپ، تەرەڭ اسەردە بولدىم. -دەدى
مىرجاقىپتىڭ اعاسى، ءارى اكەسى اسقار احاڭنىڭ جۇرەك جاردى سوزىنە قۋانىپ،
--كىتاپتى قاي جەردە باستىرساق ەكەن؟- دەپ سۇرادى.
--ءيا، ەڭ ماڭىزدى ماceلە ەندى سول. احاڭ ءسال ويلانىپ،
--قازان قالاسىندا باستىرعانىڭىز ءجون اۋ. ويتكەنى، وندا باسپاحانا كوپ، ءارى مۇنداعىلاردان ارزان باعاعا باسىپ بەرەدى. ودان باسقا ەل جەر كورىپ قايتاسىز. وندا وقىپ جۇرگەن ەلدىڭ جاستارى بار. دەگەن. اسقار احاڭنىڭ اقىلىن تىڭداپ، قازان قالاسىنا جول ءجۇرىپ كەتكەن..
1910--جىل، قازان ايى باستالعان كەز. قالا ىشىندەگى اعاشتاردىڭ جاپىراقتارى سارعايىپ، التىن جەلەككە بولەنگەن.، ولار كەيدە كۇن كوزىنە شاعىلىسىپ، جان- جاعىنا نۇر شاشىپ تۇرعانداي. قالانىڭ ورتالىق كوشەلەرىنە جۇمىر تاس توسەلگەن. ءار جەردەن داۋلەتتىلەردىڭ پار ات جەكەن كۇيمەسى كوزگە تۇسەدى. ادام تاسيتىن ەكى دوڭگەلەكتى اربالى پاۋەسكەلەردە ءجيى ۇشىرايدى. ولار جانىڭنان وتكەندە ارباعا جەگىلگەن اتتىڭ تەمىر تاعالى تۇياعى بارابان سوعىپ بارا جاتقان سياقتى، تىق- تىق ەتىپ، قوڭىراۋلارى سىڭعىرلاپ، مۋزىكا ويناپ بارا جاتقانداي سەزىلەدى.
احمەت بايتۇرسىنوۆ سونداي ءبىر تارانتاسقا ءمىنىپ، باسپاحاناعا سوعىپ، بوياۋى كەۋىپ ۇلگىرمەگەن "ماسا" اتتى كىتابىنىڭ مىڭ شاقتىسىن الىپ كەلە جاتقان. احاڭنىڭ كوڭىلى ەرەكشە كوتەرىڭكى، سۋ جاڭا كىتابىن قايتا قايتا قولىنا الىپ، العاشقى بەتتەرىن وقىپ، ءماز بوپ كەلەدى. تانىمايتىن اتشىعا قۋانىشىن ايتا المايدى. سودان ۇيگە، بادريسافعا جاڭا كىتابىن كورسەتكەنشە اسىعىپ كەلەدى.
ۇيگەدە جەتىپ، كىتاپتاردى جەرگە تۇسىرگەن، ءبادريسافا كۇتكەندەي، جەدەل شىعىپ كىتاپتاردى ۇيگە تاسۋعا كومەكتەسكەن. جاڭا كىتاپتىڭ باسپادان شىققانىنا ءبادريسافادا ەرەكشە قۋانىپ، احاڭ ەكەۋى ەلگە ،اناسىنا، تورعايعا، سەمەيگە جاقىن ادامدارىنا جىبەرەتىن كىتاپتاردى بولەكتەپ، قاعازعا وراپ بولەك جەرگە قويعان.
احاڭ مەن ءبادريسافا بىرازعا دەيىن ۇيىقتاعان جوق، احاڭ دومبىرادا كۇي تارتىپ، سكريپكادا ويناپ ەرەكشە كوڭىل كۇيدە بولدى. سول كۇنى.
ءبىر اپتادان كەيىن، قازانعا مىرجاقىپتىڭ "باقىتسىز جامال" اتتى رومانىن باستىرۋعا بارعان اسقار ورالعان. ونىڭدا ارباسىندا مىرجاقىپتىڭ باسپادان شىققان جاڭا كىتابى بۋما بۋما بوپ جاتىر ەكەن. اقتاس، احاڭ، ءبادريسافا ۇشەۋى بولىپ، ۇيگە تاسىپ كىرگىزدى.
قوس قۋانىش --اسقار پەن احاڭ ءبىرىن -ءبىرى جاڭا كىتاپپەن قۇتتىقتاپ ماز.
ءشاي ۇستىندە احاڭ مەن اقتاس ءوزارا اقىلداسىپ، مىرجاقىپتى سەمەيدەن شاقىرىپ، قازاقتىڭ بەلگىلى وقىعاندارىن شاقىرىپ سولاردىڭ الدىندا ەكى كىتاپتىڭ بەتاشارىن جاساۋعا ۇيعاردى.
كەلەسى كۇنى احاڭ مەن اسقار قالاداعى ءبىر تاتار بايىنىڭ جاڭا ۇلگىمەن جابدىقتالعان ۇلكەن زالى بار ءۇيىن ءبىر كۇنگە جالعا الدى، سىرتتان كەلگەندەرگە قونۋ مۇمكىندىگىن جاساپ. ەكى كىتاپتىڭ بەتاشار وتكىزەتىن كۇنى دە بەلگىلەنگەن. بۇل كەزدە احاڭنىڭ "قىرىق مىسالى", م.دۋلاتوۆتىڭ "ويان، قازاعى" قازاق جەرىنە تۇگەل تاراپ، ەكى اقىننىڭ دا ەسىمدەرىن ەل جاقسى بىلەتىن كەز ەدى. بۇرىن ەكىنشى دۋمانىڭ دەپۋتاتتارى بولعان ەلگە بەلگىلى تۇلعالاردى دا ەكى كىتاپتىڭ بەتاشارىنا ارنايى شاقىرعان.
ورىنبوردا وتەتىن "ماسا" مەن "باقىتسىز جامال" رومانىنىڭ بەتاشارىنا شاقىرۋ احمەت پەن مىرجاقىپقا ءجيى حابارلاسىپ تۇراتىن ءا.بوكەيحانوۆقا، اعايىندى دوسمۇحامەدوۆتەرگە، قۇلمانوۆقا، كالمەنوۆكە، ج.اقباەۆقا، م.شوقايعا، قۇلجانوۆتارعا جانە ءار بولىستىقتارداعى قازاق وقىعاندارى مەن جاناشىرلارىنا جىبەرىلگەن ەدى.
احاڭمەن جاحاڭنىڭ "ماسا" جانە "باقىتسىز جامال" اتتى رومانىنىڭ بەتاشارىنا ءار جەردەن ءجۇز شاقتى كىسى كەلگەن.ونىڭ ىشىندە اعايىندى دوسمۇحامەدوۆتەر، ماسكەۋدەن كەلگەن م.شوقاي، سەمەيدەن كەلگەن قۇلجانوۆتار ، قالمەنوۆ، ۋفانىڭ "عاليا" مەدرەسەسىنىڭ شاكىرتتەرى، ب. مايلين، "جۋرنال شىعارامىن" دەپ جۇرگەن م.سەرالين جانە ورىنبوردىڭ وقىعان قازاقتارى بولدى.
بەتاشاردى احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان :
-- ال، حالايىق! ەلدىڭ كەلەشەگى ءۇشىن جاسالىپ جاتقان ۇلكەن يگى ءىستىڭ باستاۋىنا كەلىپ وتىرسىزدار. قاي ۇلتتىڭ دا كەلەشەگى ءۇشىن مادەنيەتتىڭ، ۇلت ءتىلىنىڭ، ادەبيەتىنىڭ اتقاراتىن ءرولى سىزدەرگە جاقسى ءمالىم. قازاق اۋىز ادەبيەتى عاسىردان عاسىرعا جەتىپ، ۇرپاعىمىزدىڭ رۋحىنا دەم بەرىپ كەلە جاتىر. ەندى جەتپەي جاتقانى جازبا ادەبيەت ەدى، بۇگىن سىزدەر قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتى دۇنيەگە كەلىپ جاتقان ساتكە كۋا بولعالى تۇرسىزدار. سول ءسوزىمنىڭ دالەلى مىناۋ -- مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ "باقىتسىز جامال" رومانى! اۆتورى مىنە، قاسىمدا تۇر، وزىنە ءسوز بەرەمىن قۇتتىقتاۋلارىڭىزعا بولادى! - دەگەن م.دۋلاتوۆقا جۇرت ءسوزىن ايتىپ ۇلگىرتپەي، توردەن جاپىرىلا كەلىپ، قۇشاقتاپ، قۇتتىقتاپ، كىتاپتىڭ بايعازىسىن بەرىپ جاتقانداردا بولدى. سوسىن مىرجاقىپ ارەڭ دەگەندە ءسوز الىپ، ج
-- قۇرمەتتى قوناقتار، قازاقتى زيالى وقىعاندارى! جاڭا احاڭ سويلەگەندە تەك مەنىڭ كىتابىم تۋرالى عانا ايتىپ، ءوزىنىڭ باسپادان شىققان "ماسا" اتت كىتابى تۋرالى ايتپاي كەتتى. احاڭنىڭ بۇل ەكىنشى كىتابى! (تىڭداۋشى جۇرت شاپالاق ۇرىپ، قول سوقتى) احاڭنىڭ بۇل كىتابى ەلدىڭ ساناسىن جاڭعىرتۋشى، رۋحپەن قاناتتاندىرۋشى كىتاپ."قىرىق مىسال" كىتابى ەل اراسىنا كەڭ تاراعان. احاڭنىڭ بۇل كىتابى دا ەل كەلەشەگى ءۇشىن، تاريحى ءۇشىن قىمبات بولاتىنىنا سەنىمدىمىن-- دەگەندە ، جۇرت ۇزاق قول شاپالاقتاعاندا، ءۇيدىڭ شاتىرى سەلكىلدەگەندەي بولدى. سوسىن مىرجاقىپ ،احاڭنىڭ جاڭا كىتابىنىڭ بايعازىسى دەپ "قاراتورعاي" حالىق ءانىن ورىنداپ بەردى. قوناقتار مىرجاقىپتىڭ انشىلىگىنە تاڭعالىسىپ، وزدەرى دە قوسىلىپ كەتتى. سەمەي سەمينارياسىندا وقىتۋشى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن ءنازيپا قۇلجانوۆا ورتاعا شىعىپ، حالىق ءانى ء"شيلى وزەندى" سىزىلتا ايتىپ بەرگەندە، تىعداۋشىلار جاقسى اسەرگە بولەنىپ، "مەن دە ءان ايتامىن" دەۋشىلەر كوبەيدى.
ەكى جاڭا كىتاپتىڭ بەتاشارىنا كەلگەندەردىڭ ءبارىنىڭ قولىندا احaڭ مەن مىرجاقىپتىڭ جاڭا كىتاپتارى. بۇرىن مۇنداي قىزىقتى ادەبي كەشتى كورمەگەندەي، كوڭىل كۇيلەرى ايرىقشا كوتەرىڭكى وتىردى. بەتاشار سوڭىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ شەتتە تۇرعان پيانينوعا وتىرىپ "اققۇم" ءانىن ورىندادى.
ادەمى اۋەنگە اڭ -تاڭ بولىپ وتىرعان جۇرتشىلىققا احاڭ ۇلكەن العىسىن ايتتى. بەتاشاردىڭ سوڭىندا قۇرمەتتى قوناقتاردىڭ ءبىرى مۇستافا شوقاي سويلەپ، احاڭ مەن مىرجاقىپتى جاڭا كىتاپتارىمەن قازاق قوعامىنىڭ ادەبي تاريحىن دامىتۋعا جاڭا قادام جاساعاندارىمەن قۇتتىقتادى. حالەل دوسمۇحامەدوۆ قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەدى. جانشا دوسمۇحامەدوۆ قولىنا دومبىرا الىپ ، "اداي" كۇيىن ورىنداعاندا اسەرىنىڭ كۇشتىلىگىنەن جۇرت ورىندارىنان تۇرىپ كەتتى.
سوندا احاڭ ;
--بۇل كۇي قازاقتىڭ گيمنى بولاتىنداي كۇي ەكەن.-- دەگەن.
ءسويتىپ احاڭنىڭ "ماسا", مىرجاقىپتىڭ "باقىتسىز جامال" رومانىنىڭ بەتاشارىنا جينالعان قازاق وقىعاندارى قايتالانباس ەرەكشە اسەرمەن تاراسقان ەدى....
سارتۇبەكتە احاڭنىڭ اناسىنىڭ قۋانىشى
1910-جىلدىڭ جەلتوقسانى. تورعايدا قىستىڭ ايازدى مەزگىلى باستالعان كەز. كۇن اشىق، جەلسىز. اقبوز ات مىنگەن جولاۋشى قىزبەل جاقتان اققۇمدى بەت الىپ كەلە جاتىر. تاڭ اتقاننان بەرى ورتا جولعا جەتىپ قالعان سياقتى. كوكالات تۇسىنان ءوتىپ، اققۇمعا قاراي تۋرا تارتىپ كەلە جاتىر. جەر بەتىندە قار جۇقا، كەي تۇستا اق توپىراعى كورىنىپ قالادى، سوعان قاراپ، اققۇمنىڭ شەتىنە تۇسكەنىن جولاۋشى سەزدى. قار بەتىندە قويان مەن تۇلكىنىڭ ىزدەرى كوپ، انىق كورىنىپ جاتىر. ءبىر كەزدە الدىنان ءبىر توپ كيىك الدىنان توپىرلاپ وتە شىقتى، شاماسى، وڭتۇستىككە، ىرعىز جاققا بەت العان.
شامالىدان سوڭ، قاسقا تورى مىنگەن كىسى الدىنان جولىقتى، ەردىڭ قاسىنا ىلگەن قاقپانىنا قاراپ، "اڭشى اۋ" دەپ ويىنا تۇيگەن.
--سارتۇبەك قاي جاقتا بولادى؟- دەپ سۇرادى اڭشىدان قىزبەلدەن كەلە جاتقان، . ول ::
--وسى بەتىڭىزبەن ەت ءپىسىرىم ۋاقىت جۇرسەڭىز، الدىڭىزدان سول اۋىل شىعادى-- دەگەن.
قىزبەلدىك ءارى قاراي اياڭعا سالىپ ءجۇرىپ كەتتى. ءتۇس اۋا قىستاۋلاردىڭ دا شەتى كورىنگەن. ءار ءۇيدىڭ مۇرجاسىنان شالا قالقىپ ءتۇتىن شىعىپ جاتىر، بىرەر يت ءۇرىپ الدىنان شىقتى. .اۋىلدىڭ ورتاسىنا كىرگەندە تىسقا شىعىپ تۇرعان ورتا جاستاعى جىگىتتى كورىپ،:
--قاراعىم، بايتۇرسىن اعا مەن كۇنشى اپايدىڭ ءۇيىن كورسەتىپ جىبەرشى ،-- دەدى. ول جىگىت ەكى ءۇش ءۇيدىڭ تاساسىندا تۇرعان جاپپا ۇيگە الىپ كىردى. پەشتىڭ جانىندا جاڭا ساۋىپ اكەلگەن ءسۇتىن ءپىسىرىپ، كۇنشى وتىرعان، ول ۇيگە كىسى ەرتىپ كىرگەن بالاسىن كورىپ:،
--ماشەن- اۋ نە بوپ قالدى؟- دەپ سۇراعان
--قوناق كەلدى، اپا!
--ءا، قۇدايىم!؟
ماشەنگە ەرە كەلگەن كىسى ۇندەمەي تورگە شىعىپ، (ماشەن كورپە توسەگەن) ءۇي يەسى بايتۇرسىن مارقۇمعا قۇران باعىشتاۋدى باستاعان. قۇران وقىلىپ بولعاسىن، ءبارى قول جايىپ، ء"امين" دەستى.
-- كۇنىش اپا! ەل اعاسى بولعان بايتۇرسىن اعامىزدىڭ ارتىنىڭ قايىرىن بەرسىن! جاقسىلىعىن ارتىندا قالعان ۇرپاقتارىنا بەرسىن! كەزىندە جەر شەتىندە بولعاسىن اعامىزدى جوقتاپ كەلە المادىق. مەن ورىنبورداعى احمەتتىڭ ءىنىسى بولىپ قاسىندا جۇرگەن مىرجاقىپتىڭ اعاسى اسقار دەگەن بولامىن. وسى بەتىمدە سارىقوپا بولىسىنان بايتۇرسىن اعامىزعا قۇران باعىشتاپ ، وقىپ قايتايىن دەپ ارنايى كەلدىم-- دەگەندە كۇنشى اپا جوقتاۋ ايتىپ، زارلاپ قويا بەرگەن :
"بايتۇرسىنىمداي ەر قايدا؟،
ەردى جوقتار ەل قايدا...؟" دەپ سولقىلداي باستاعاندا، اسقار باسۋ ايتىپ، كۇنشى اپايدى ارەڭ توقتاتقان. قۇداي قوسقان جارى بايتۇرسىندى جوقتاعان وكسىگى ءالى باسىلماعان ەكەن.
سوسىن كۇنشى اپاسى بالاسى ماشەنگە قۇلاعىنا اقىرىن سىبىرلاپ، اقتاس اعاسىنا حابار بەرىپ، قادىرلى كىسگە قوناعاسى بەرۋ جاعىن ايتتى. ماشەن شارۋا جايىمەن سىرتقا شىعىپ بارا جاتقان، وعان اسقار;
-- قالقام، اتتىڭ ەرىندە تۇرعان قورجىن بار ەدى سونى كىرگىزىپ تاستاشى-دەدى دە، كۇنشىگە قاراپ:
--اپا، مەن انەۋكۇندەرى ورىنبوردا بولىپ ەدىم، سول كەزدە احمەتتىڭ جاڭا كىتابى شىعىپ ەدى، سونى ارنايى سىزگە بەرىپ، سالەم ايتىپ، سالەمدەمە بەرىپ جىبەردى، سولاردى اكەلدىم- دەگەندە، كۇنشى اپا تاعى ەڭىرەپ جىلاسىن. سوسىن اسقار
--اپا، "ەندى قۋانىشقا جىلاڭىز، احمەت بالاڭىز ەل سىيلاعان ازامات بولدى!" --دەگەنگە كۇنشى اپا جىلاۋىن توقتاتىپ
--راس، قالقام، راس. ءبىزدىڭ بايتۇرسىن سىبىرگە ايدالىپ بارىپ كەلگەننەن بەرى نە ءبىر قۇقايدى كورمەدىك! سول جانىما باتادى، قالقام!- دەگەن.
ماشەنمەن بىرگە قالي كاكىش، اقتاس اعاسى ەرە كەلگەن ءبۇيىرى تولىق قوس قورجىندا كىرگىزىلگەن.
اسقار اقتاسپەن ورىنىنان تۇرىپ، قول الىستى.
وتىرعاننان كەيىن اسقار ورىنبوردا بولعان وقيعالاردى ايتتى.
--احمەت پەن كەلىندەرىڭىز ساۋ- سالەمات، احمەت قىزمەتتە. مەن بارعان كەزدە "ماسا" دەگەن كىتابى شىعىپ، قۋانىشىنا ورتاق بولدىم. --دەدى. وعان جينالعان جۇرت قۋانىپ، راحمەت، العىستارىن قوناققا ايتىپ جاتتى.
اسقار قورجىندى ءوز الدىنا الىپ، احمەتتىڭ بىرنەشە كىتابىن تۋىcتارىنىڭ قولىنا تابىس ەتتى. اسىرەسە، اقتاس اعاسى كىتاپقا ءۇڭىلىپ قاراپ، بەتتەرىن اشىپ وقىپ، تاڭ قالىپ وتىرعان قالپىن بايقاتتى.اسقار سوسىن احاڭنىڭ اناسى كۇنشىگە قاراپ :
-- "مىناۋ التىن جۇزىك پەن سىرعا كەلىنىڭىزدىڭ سىزگە دەگەن سالەمدەمەسى "قولىڭىزعا تاپسىر" دەپ ماعان امانات ەتىپ ەدى. قورجىننىڭ قالعان جاعىنداعىسى كەلىنىڭىز سالعان كامپيت- ءشاي، كويلەك. ونى ءوزىڭىز قاراپ الاسىز -دەپ قورجىندى كۇنشىگە تاپسىرعان. قوناقتىڭ ءسوزى احاڭنىڭ تۋىستارىنا عاجاپ اسەر سىيلادى، ءبارى تاڭ تاماشا سەزىمگە بولەنگەن. اقتاس قانا ءتىل قاتىپ :
--اسقار ءىنىم ، ءبىزدىڭ ۇيدە سىزگە ارنالىپ، مال سويىلىپ، قوناقاسى ازىرلەنىپ جاتىر ەدى، ەندىگى اڭگىمەنى ءبىزدىڭ ۇيدە جالعاستىرايىق --دەگەن.
سول كۇنگى كەشتە اقتاستىڭ ۇلكەن ۇيىندە بۇكىل شوشاق بالالارى، باسقادا اعايىندارى جينالىپ، كۇلكىلى، قۋانىشتى، ەرەكشە قوناقاسى بولدى. سول كۇنى تاڭ اتقانشا اۋىلدىڭ كۇيشىلەرى، تەرمەشى -جىرشىلارى قۇلاق قۇرىشىن قاندىرعانداي داستاندار ورىنداپ، تاڭ اتىرعان...
بۇل شوشاق اۋىلىندا كوپ جىلداردىن بەرى بولماعان ەستەن كەتپەس اسەرلى، قۋانىشتى كۇن ەدى. كوپ جىلداردان بەرى ۋەز تاراپىنان قىسىم كورىپ كەلگەن شوشاق اۋلەتى كەلەشەككە ءۇمىتى ساۋلەلەنە تۇسكەندەي بولدى.
احمەتتىڭ اناسى كۇنشى اقتاستىڭ ۇلكەن ۇيىندەگى قوناقاسىعا بارماي قالعان. ەنەسى بارماعاسىن، ماشەننىڭ ۇيىندەگى كەلىنىدە اپاسىنىڭ قاسىندا قالعان. كۇنشى كوپ جىلدان بەرى كورمەگەن احمەتىنىڭ جاڭا كىتابىن قايتا- قايتا ءسۇيىپ، قايتا -قايتا وقي بەرۋدەن ( كۇنشى داۋلەتتى وتباسىنان شىققان، بالا كەزىندە مولدادان وقىعان) شارشامادى. اسىرەسە، «اناما حاتىن» بىرنەشە وقىپ، كوز جاسىن بۇلاداي اعىزدى اي كەپ. كەلىنى :
--اپا! قويساڭىزشى ەندى جىلاۋىڭىزدى، اعام «تۇرمەدەن شىعىپ، قىزمەتكە ورنالاستى» دەپ ايتتى عوي ماناعى كىسى. كىتابى شىعىپ جاتىر ەكەن. ۇلكەن قۋانىش ەمەس پە!.
--ءيا، قالقام، ءجون ايتاسىڭ. سول قۋانعاننان جىلاپ وتىرمىن. «قۋانىش پەن قايعى» بىردەي ەكەن عوي! قۋانىپ، جىلاپ وتىرمىن.
--ءسويتىڭىزشى! مىنا كەلىنڭىزدىڭ سالەمدەمەسى قانداي كەرەمەت! التىن ساقينا مەن سىرعا! جىبەرگەن كويلەگى قالاي اسەم! قاراسا، كوز تويمايدى! كۇنشى كەىلىنىنىڭ كويلەكتىىك ماتاعا قىزىعا قاراپ وتىرعانىنا قاراپ :
--مىنانى سەن ال، تىكتىرىپ كويلەك كي -دەگەن. ماشەننىڭ ۇيىندەگى كەلىنى اپاسىنىڭ كويلەك سىيلاعانىنا رازى بولىپ،سالەمدەمەمەن كەلگەن ءيىسى بۇرقىراعان ءۇندى ءشايىن ،بابىمەن قايناتىپ، ەنەسىمەن بىرگە راحاتتانىپ ،ىشۋگە كىرىسكەن.
"ويان، قازاقتىڭ" كامپەسكەلەنۋى، م.دۋلاتوۆتىڭ تۇركىستانعا ساپارى
1911-جىلدىڭ قاڭتارى. ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ "ماسا" اتتى كىتابى مەن م.دۋلاتوۆتىڭ "باقىتسىز جامال" رومانى وتكەن جىلى باسپادان شىعىپ، قازاق ەلىنىڭ تۇكپىر تۇكپىرىنە دەيىن تاراپ ، احاڭ مەن جاحاڭنىڭ داڭقى جەر جارعان كەز بولاتىن. رەسەيدىڭ I-ءشى جانە II-ءشى دۋماسىنا دەپۋتات بولعان قازاقتىڭ اتاقتى تۇلعالارى، ومبى ، ورىنبور گۋبەرنيالارىڭ وقىعان زيالىلارى، سەمەيدىڭ بەلگىلى بولىس بيلەرى، سونداي اق، اباي قۇنانباەۆتىڭ "ولەڭدەرىن" جارىققا شىعارعان تۇراعىل مەن شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنان، ومبىداعى ءاليحان بوكەيحانوۆتان قۇتتىقتاۋ حاتتار قارداي جاۋىپ كەتكەن ەدى. ورىنبوردا احاڭ مەن جاحاڭدى تانىمايتىن ادام بولمادى. احاڭ مەن جاحاڭ قارا كوستيۋم مەن بانتيك بايلاپ، پاۋەسكەمەن كەتىپ بارا جاتقانىن كورگەن جۇرت ءيىلىپ سالەمدەسەتىن. مىرجاقىپ "باقىتسىز جامال" رومانى كىتاپ بوپ شىققاندا بار بولعانى 25 جاستا ەدى. م.دۋلاتوۆ العاشقى رومانىنىڭ بەت اشارى وتكەننەن كەيىن، "ورىنبورعا جاقىن" دەپ قىزىلجار قالاسىنداعى وقۋ اعارتۋ سالاسىنا قىزمەتكە ورنالاسقان. "قۋانىش پەن كۇيىك قاتار جۇرەدى» دەگەن راس پا",
مىرجاقىپ ورىنبور مەن ومبى گۋبەرنياسىنىڭ جاندارمەرياسى "ويان، قازاق" كىتابىن كامپەسكەلەۋ تۋرالى جارلىق شىعارىپتى" دەگەندى وسىندا ءجۇرىپ قۇلاعى شالعان. م.دۋلاتوۆ جاس تا بولسا، ەل كەلەشەگى ءۇشىن بەلىن بۋىپ كىرىسكەنىن ءوزى جاقسى سەزىنەتىن. "نە بولسادا، ءبىر قاۋىپ ماعان تونەيىن دەگەن ەكەن، بارىپ كورەيىن" دەپ، جيىنىپ، سەمەيگە جول ءجۇرىپ كەتكەن. تىڭشىلار قالاعا كەلگەنىن حابارلاعان بولۋى كەرەك، سول جولدان تۇسكەن بەتىندە تۇتقىنداپ، سەمەي تۇرمەسىنە جاپقان.
تۇرمەدە تەرگەۋ جۇرىزگەن ەروفەەۆ دەگەن جاندارمەريا وفيتسەرى قازاقشا بىلەدى ەكەن، سۇراقتاردى قازاقشا قويدى :
--"ويان، قازاق" كىتابىڭىزدىڭ كونفەسكەلەنگەنىن ەستىدىڭىز بە؟
--جوق، ەستىگەن جوقپىن.
--بۇرىن سەمەيدە پاتەردە تۇرعان ۇيىڭىزدەن ون كىتابىڭىز كونفەسكەلەندى، قالعاندارى قايدا؟
--كىتاپ وتكەن جىلى ءار تاراپقا تاراپ كەتكەن، مەنىڭ وزىمدە دە ءبىر كىتاپ جوق.
--تسەنزۋرا وسى كىتابىڭىز "وكىمەتكە قارسى ۋاعىز جۇرگىزگەن" دەگەن قورىتىندى شىعارعان !؟
--ءبىزدىڭ كوپ جۇرتىمىز ساۋاتسىز ەكەنىن ءسىز جاقسى بىلەسىز، مەن بۇل كىتابىمدا ەلدى ساۋاتىن اشۋعا، وقۋعا شاقىرعانمىن. ونىڭ ەش ساياسي استارى جوق.
--"مىرجاقىپ دۋلاتوۆ 1905- جىلى جازىلعان پەتيتسيانى ۇيىمداستىرۋعا قاتىسقان ادامداردىڭ ءبىرى" --دەپ قوياندى جارمەڭكەسىنىڭ تۇرعىنى جازعان ارىز دا بار
--مەن ول جىلدارى زايساندا مۇعالىم قىزمەتىندە جۇرگەنمىن. قوياندىدا بولعان جوقپىن....
--تاك، تاك! دۋلاتوۆ مىرزا، ءسىز وكىمەتكە قارسى ەكەنىڭىزدى مويىنداماساڭىزدا ، ءسىزدىڭ كىتابىڭىز بەن ۇستىڭىزدەن مىنا جازىلعان ارىزدار كوپ نارسەنى اڭعارتادى. ءبىز ءالى بۇل ماسەلەنى انىقتاي تۇسەمىز! دەدى دە، تەرگەۋشى كامەرادان شىعىپ كەتتى....
احاڭنىڭ ء"الىپبيى". م.دۋلاتوۆتىڭ تۇركىستانعا ساپارى
1911-جىلدىڭ ماۋسىمى. ورىنبور. ا.بايتۇرسىنوۆ ءىنىسى مىرجاقىپتىڭ سەمەي تۇرمەسىنە قامالعانىنا كوڭىلى الاڭداۋلى. قازاق دالاسىندا داڭقتى اقىن جازۋشىعا اينالعان، جاستىعىنا قاراماستان، ەل جوقتاۋشىسى بولىپ، قايراتكەر تۇلعاعا اينالعان مىرجاقىپتىڭ قاسىندا جوقتىعىن احاڭ تەرەڭ سەزىندى. گازەتتەرگە "كىناسىز قامالعان اقىن" اتتى ماقالا دا جازدى. م.دۋلاتوۆتى جاقسى بىلەتىن، بۇرىن رەسەي دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى بولعان، ، سامارادا جۇرگەن ءاليحان بوكەيحانوۆقا، جەتىسۋدان ايداۋدان ورالعان سەمەيلىك زاڭگەر جاقىپ اقباەۆقا م.دۋلاتوۆقا كومەك كورسەتۋدى سۇراپ، بىرنەشە رەت حات جازعان.
احاڭ سولاردان جاقسى حابار كۇتىپ الەك. ء(وزى بولسا، ورىنبور جاندارمەرياسىنىڭ نۇسقاۋى بويىنشا قالادان شىعۋعا قۇقى جوق).
احاڭنىڭ قولى بوس ۋاقىتتارى جوق دەسە دە بولادى. ونى قاتتى الاڭداتاتىنى قازاق جاعدايى.. "ايقاپ" جۋرنالىنا "تاعى دا حالىق سوتى تۋرالى", "زەمستۆو جايىندا", "قازاق جەرىن الۋ تۋرالى نيزام" اتتى سول كەزدىڭ كۇردەلى ماسەلەرىن ءسوز ەتكەن ماقالالارى جاريالانعان.
ماقالا جازۋدان باسقا، ۇلت كەلەشەگى ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى ماسەلە قازاقتىڭ ءتول الىپپەسىن جازىپ شىعۋدى ارمانداپ كەلە جاتقانىنىنا ون جىلداي ۋاقىت بولعان.
ا.بايتۇرسىنوۆ قازاقتىڭ ءتول الىپپەسى بولماي ساۋاتىن اشۋى ەكىتالاي بولاتىنىن جان -تانىمەن تۇسىنگەن. ءوزىنىڭ مەكتەپتەردە قىزمەت ەتكەن كوپ جىلدىق ۇستازدىڭ تاجىريبەسى ،احاڭدا "قازاقتىڭ ءتول ءالىپبيى وقۋلىعىن جازۋعا جەتەلەدى.
احاڭ قازاقتىڭ ءالىپبيىن جازۋعا كىرىسكەنىنە ەكى جىلداي بولعان. ورىستىڭ گرامماتيكاسىن، پارسى، اراب سوزدەرىنىڭ جازىلۋى مەن وقىلۋ زاڭدىلىقتارىن ءبىراز زەرتتەدى. تۇركى تىلىنە لايىقتالعان شاعاتاي ءالىپبيىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن تالداعان. ەڭ سوڭىندا قازاق سوزدەرىنىڭ داۋىستى جانە داۋىسسىز دىبىستالۋىن زەرتتەپ، سوعان لايىقتاپ اراب عارىپتەرىن نەگىزگە الىپ، 28 عارىپتەن تۇراتىن قازاقتىڭ توتە ءالىپبيىنىڭ وقۋلىعىن ءتۇزىپ شىقتى. ا.بايتۇرسىنوۆ ءوزى جازىپ شىققان جاڭا "توتە ءالىپبيىن" ورىنبورداعى مەدرەسەگە وقۋعا تۇسكەن بالالارعا اپارىپ، اراپ ءالىپبيىن مەڭگەرۋ مەن جاڭا ءالىپبيدى وقىپ ۇيرەنۋدىڭ ايىرماشىلىعىن تەكسەرىپ كورگەن. جاڭا "توتە ءالىپبيدى" بالالار ءبىر ايدا ۇيرەنىپ، تولىق وقي الاتىن دارەجەگە جەتەتىنىن احاڭ دا، مەدرەسە ۇستازدارى دا كوردى.
1912- جىل. ورىنبور، ا.بايتۇرسىنوۆ "توتە ءالىپبي" وقۋلىعىن قالاداعى كاريموۆ تيپوگرافياسىنا باسىپ شىعارۋعا بەرگەن. جاڭ وقۋلىق كىتاپتار قاڭتار ايىندا باسپادان شىققان.
احاڭ ول جاڭا وقۋلىقتاردى قازان، ۋفا ، ورىنبور قالالارىنداعى مەدرەسەلەرگە، بولىستىقتارداعى مەدرەسە، مەشىتتەرگە، بالا وقىتاتىن يمامدارعا تاراتتى. كىتاپ تاراتىلعاننان كەيىن، ەكى ءۇش ايدان كەيىن مەدرەسە، مەشىتتەردەن، جەكە يمامداردان "توتە ءالىپبيدى" بالالارعا ۇيرەتۋ مەن وقىتۋ الدەقايدا جەڭىل ەكەنىن جازعان حاتتار كەلىپ، احمەت بايتۇرسىنوۆتى قۋانىشقا بولەگەن. كوپ جىل ويلاستىرعان ارمانى جۇزەگە اسقانىنا ەرەكشە قۋانىپ، موينىنان ءبىر اۋىر جۇك تۇسكەندەي اسەر العان.
احاڭ سول قۋانىشپەن، ءبادريسافانى شاقىرىپ الىپ، ءوز الىپبيىن جارىنا ۇيرەتۋگە كىرىسكەن. ءبادريسافا ىنتالى "وقۋشى" بولىپ، كۇن سايىن بەس عارىپ، جاتتاپ، ءالىپبيدى مەڭگەرە باستاعان. ەدى
ءبىر كۇنى ۇيگە ءتورت -بەس جاس جىگىتتەر كەلدى.
"ۋفا مەدرەسەسىنە قازاق اۋىلدارىنان بارىپ،وقۋعا تۇسكەندەرىن" ايتتى ولار. سوسىن ، احاڭدى شىرامىتىپ، ءيىلىپ، "اسسالاۋماعالەيكۇم" دەپ سالەمدەسىپ :
-- ءسىز ء"الىپبي وقۋلىعىن" جازعان دەپ ەستىپ، سول وقۋلىقتى قالاي الۋعا بولاتىنىن بىلەيىك، دەپ كەلىپ ەدىك- دەگەن ولار. احاڭ بالالاردىڭ سالەمىن جىلى قابىلداپ، مەدرەسەدەگى وقۋلارىنىڭ جەمىستى بولۋىنا تىدەك ءبىلدىرىپ ;
-- سىزدەر ايتىپ وتىرعان ء"الىپبي" قازىر مەندە جوق. ونى وسى قالاداعى كاريموۆ دەگەن كىسىنىڭ تيپوگرافياسىنان تابا الۋلارىڭىز مۇمكىن -دەگەن..
ۋفا مەدرەسەسىنىڭ شاكىرتتەرى سوعان دا ىرزالىقتارىن ءبىلدىرىپ، ءبادريسافا اپالارىنىڭ قولىنان ءشاي ىشكەن...
مىرجاقىپتىڭ ومبىدا قىز اتاستىرۋى
1912 - جىل، تامىز ايىنىڭ اياعى. مىرجاقىپ ءبىر جارىم جىل سەمەي تۇرمەسىندە قاماۋدا وتىرعاننان كەيىن، سول مەرزىم جازاعا ەسەپتەلىپ، سوت شەشىمىمەن بوستاندىققا شىققان. گۋبەرنيا جاندارمەرياسى "كەلەسى شارا قاتاڭ بولاتىنىن" ەسكەرتكەن. سودان الدى- ارتىن ويلاعان مىرجاقىپ، سەمەي ۋەزىنەن تىس ەلگە بارۋدى ويلاستىرىپ جۇرگەن. ەرتەرەكتە، ومبىعا بارىپ، ءبىر گيمنازيادان قىزمەت ىزدەپ كىرگەندە سوندا وقيتىن ءبىر ادەمى قىزدى كورىپ، قاتتى ۇناتىپ قالعان. ول وقىعان، ورتا شارۋاسى بار، وسى ومبى قالاسىنىڭ تۇرعىنى بايمۇرات دەگەن كىسىنىڭ قىزى بولىپ شىقتى. مىرجاقىپ، سول قىزدىڭ وزىمەن سويلەسىپ كورۋدى ويلاپ، ومبىعا كەلگەن. بۇل ومبىدا م.دۋلاتوۆتىڭ ەسىمى دۇرىلدەپ اتى شىعىپ تۇرعان كەز. قالادا "باقىتسىز جامالدى" وقىماعان قىز قالماعان. قالادا جۇماسىن دەگەن جاقسى جولداسى بار ەدى، سونى دوسىمبەكتىڭ بايمۇراتىنىڭ قىزىنا قۇدا ءتۇسىپ، اتاستىرىپ قايتۋعا شاقىردى. گالستۋك تاعىپ، ورىسشا كوستيۋم كيگەن كىسىلەردى كەز كەلگەن ءۇي قۇرمەتپەن قارسى الاتىن كەز. گالستۋك تاققان، سىقيعان جاڭا كوستيۋم كيگەن ەكى جىگىت پەن ءبىر كەلىنشەكتى بايمۇراتتىڭ ءۇيى جىلى ىلتيپاتپەن قابىلدادى.
بۇل كىسىلەردىڭ نەدە بولسا، ماڭىزدى شارۋامەن كەلگەندەرىن وسىنداعى ايەل ادامدار تۇسىنگەن. ۇندەمەي، سىپايى داستارحان جايىپ، ءشاي اكەلگەن. جاي اڭگىمەدەن ءۇي يەسى بايمۇراتتىڭ قايتىس بولعانىن، ونىڭ ورنىنا ۇلكەنى ومار شاڭىراقتى ۇستاپ وتىرعانىن، ول قارىنداسى عاينيجامالدىڭ جاسى ون جەتىدە، گيمنازيادا وقىپ، بىتىرگەلى جۇرگەنىن ءسوز رەتىندە ايتىپ وتكەن. مىرجاقىپتىڭ جولداسى جۇماسىن كەلگەن شارۋاسىن ايتا باستادى :
--قاسىمدا وتىرعان جىگىت قازاق الەمىنە اتاعى شىققان اقىن جازۋشى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ دەگەن ازامات.
--ءيا، ەستۋىمىز بار --دەدى قىزدىڭ اعاسى
--تەگى ارعىن، تورعاي دۋانىنان. جاقىندا ەستىگەن شىعارسىزدار ، ۇكىمەتتىڭ قىسپاعىنان شىققان، ەلدىڭ ءسوزىن ايتقانى ءۇشىن. قىرىق اۋىز ءسوزدىڭ ءتۇيىنى جاڭا ءوزىڭىز ايتقان قارىنداسىڭىزعا قۇدا ءتۇسىپ، اتاستىرۋعا كەلدىك -دەگەن. داستارحان ۇستىندەگىلەر ءبىراز ءۇنسىز قالعان. سوسىن قىزدىڭ اعاسى ءسوز جالعاپ :
--مەن شەشەتىن ماسەلە ەمەس ەكەن، عاينيجامالدىڭ ءوزىنىڭ كەلىسىمىن الماساق، بولمايدى -دەدى. سوسىن ءۇي ءىشى ءبىراز اقىلداسىپ، عاينيجامالدىڭ ءوزىن شاقىرعان. ول مىرجاقىپتى گيمنازيادا ءبىر كورگەنى بار، بۇگىن قوناقتار پاۋەسكەدەن ءتۇسىپ جاتقاندا تاعى كورىپ، سەزىمى ويانعانداي اسەردە بولىپ ەدى. داستارحان باسىنا شاقىرعاندا عاينيجامال، باسىنا ورامال جاۋىپ، تومەن قاراپ تۇردى. اعاسى :
--قاراعىم، توردە وتىرعان مىرجاقىپ دەگەن جىگىت سەنى اتاستىرۋعا كەلىپتى. وعان نە ايتاسىڭ؟- دەپ سۇراعاندا ،قىزدىڭ بەتى وتتاي قىزارىپ، تەرىس بۇرىلىپ، كەلەسى بولمەگە كەتىپ قالعان. سوسىن ءۇي يەسى ومار قوناقتارعا نە ايتارىن بىلمەي، جۇبايىنا: " بارىپ، عاينيجامالدىڭ نە ويى ار ەكەنىن ءبىلىپ كەل" دەپ جىبەرگەن. ول كوپ ۇزاماي كۇلىمدەپ ورالىپ،
--قايىنسىڭىلىم كەلىسىمىن بەردى- دەدى. سودان كەيىن قۇدالىقتىڭ ءراسىمى باستالىپ، سۋ جاڭا قۇدا- قۇداعيعا ارنالعان التىن جۇزىك، بىلەزىك سىيعا تارتىلىپ، مىرجاقىپتىڭ جولداسى جۇماسىننىڭ كەلىنشەگى كەلەسى بولمەدەگى عاينيجامالعا بارىپ، قۇلاعىنا كۇمىس سىرعا سالعان.
ءبىرازدان سوڭ مىرجاقىپ، عاينيجامالدى وڭاشاعا شاقىرىپ، وڭتۇستىك ەلگە ساپار شەگىپ بارا جاتقانىن ايتىپ، عاينيجامالدىڭ ماڭدايىنان، بەتىنەن، ەرنىنەن ۇزاق ، قادالا سۇيگەن. مىرجاقىپقا قىزدىڭ سىپايى قالپى ەسىنەن كەتپەستەي اسەر قالدىرعان.
كەلەسى كۇنى مىرجاقىپ، پوشتا تارانتاسىنا وتىرىپ، ۇزاق جولعا ساپارعا شىققان. باعىتى-- تۇركىستان.
تۇركىستانداعى اسەر
1912-جىل. قىركۇيەك ايى تۋىپ، كۇز باستالعانمەن تۇركىستاندا كۇن ىستىعى ءالى قايتا قويماعان كەز. . مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ تۇركىستانعا العاش جولى ءتۇسۋى. 1906-جىلى مىرجاقىپ سانكت- پەتەربور قالاسىندا "سەركە" شاعىن گازەتىنە "جاستارعا" اتتى ماقالاسى شىققان كەزدە تۇركىستاندىق سادىق وتەگەنۇلىمەن تانىسىپ، دوستاسىپ كەتكەن. سەمەي تۇرمەسىنەن شىعىپ، وسى سادىق دوسىنا حابارلاسقاندا، ول تۇركىستانعا شاقىرعان. سادىق مىرجاقىپتى ارىس ستانتسياسىنان كۇتىپ الىپ، تۇركىستانداعى ءۇي جايىنا پاۋەسكەمەن جەتكىزگەن.
سادىق تۇركىستانداعى داۋلەتتى كىسىلەردىڭ قاتارىنداعى جىگىت. ەكى قاباتتى اعاشتان قيىپ سالىنعان ۇلكەن ءۇي بار ەكەن.
ءشاي مەن ءدام ءىشىپ مىرجاقىپ الىس جولدان تىنىستاعاننان كەيىن سادىق جارتى گەكتارداي جەردى الىپ جاتقان قورا جايىن، اسىل تۇقىمدى اتتارىن كورسەتتى. ءتورت بەس تۇيە دە بايلاۋلى تۇردى.
« ەرتەڭ اتپەن قالا سىرتىنا شىعىپ سەرۋەندەيمىز» دەگەن سادىق دوسى مىرجاقىپقا. بەسىن كەزىندە ەكەۋى قالانىڭ بازارىن ارالادى ول كەزدەگى تۇركىستان بازارى ورتا ازياداعى ۇلكەن بازارلاردىڭ ءبىرى ەدى. سوناۋ يراننان، ءۇندىستاننان كەلگەن جەمىس- جيدەكتەر بازارعا لىق تولى. ءۇندى ماتالارى مەن جىبەكتەرى، تۇركىمەننىڭ اسەم كىلەمدەرى الىستان كوزگە ءتۇسىپ جارق- جۇرق ەتەدى. ساۋداگەرلەردە، ساتىپ الۋشىلاردا ىعى -جىعى. ساپىرىلىسىپ ءجۇر. ءار جەردەن تاجىكتىڭ، تۇركىمەننىڭ، وزبەكتىڭ تىلدەرى قۇلاققا شالىنادى. مىرجاقىپ تۇركىستان بازارىنان ادام كەز كەلگەن زاتىن، تاۋارىن، ازىق- تۇلىگىن، جەمىس -جيدەگىن تابا الاتىنىن كوردى. ورىنبور، ومبى، سەمەي،قوياندى بازارلارى تۇركىستان بازارىنان جۇتاڭداۋ ەكەنىن بايقادى. ومبى، ورىنبورداعىداي مۇندا ورىستار جوق، مۇنداعى اتموسفەرادا باسقاشا، جانعا تىنىش، اركىم ءوز -وزىمەن جۇرەدى ەكەن. مىرجاقىپ، "بازاردان قۇر شىقپايىن" دەپ سافيان بىلعارى ەتىك، ءبىر پار جۇپ جۇقا تەرىدەن تىگىلگەن بەس ساۋساقتى قولعاپ، ءبىر قولشاتىر ساتىپ الدى.
مىرجاقىپ سادىقتىڭ ۇيىندە ەكى ايدان استام ۋاقىت تىنىعىپ جاتتى. مىرجاقىپتىڭ اتاعى تۇركىستانعادا ءبىرشاما جايىلعان ەكەن. "ويان، قازاق" پەن "باقىتسىز جامالدى" وقىعان قازاقتار مۇندا دا كەزدەسكەن. سادىق پەن ەكەۋىن ەكى كۇننىڭ بىرىندە قوناققا شاقىراتىن بولعان. قوناققا شاقىرعانداردىڭ ىشىندە ۇيعىر، وبەك ، قىرعىزدىڭ ءىرى ساۋداگەرلەرى دە بولدى. ولارداعى قوناقاسى توي سياقتى ءوتىپ، مىرجاقىپ، نەبىر اۋەزدى،
سازدى وزبەك، ۇيعىر اندەرىن تىڭداپ راحاتقا بولەنسە، ۇرشىقتاي اينالعان بيلەرىنە تالاي ءسۇيسىنىپ، قولىن سوقتى، ونداي قوناقاسىلاردا مىرجاقىپتا قازاقتىڭ تەرمەلەرىن شەبەر ورىنداپ، تىڭداۋشىلارىن ءبىراز تاڭديلارىن قاقتىرعان.. سوسىن مىرجاقىپ، سوزگە شەبەر شەشەن، ءازىل قالجىڭدارىمەن دە جۇرتتى كۇلدىرىپ وتىرادى. مىرجاقىپ سول جايساڭ، سەرى مىنەزىمەن تۇرلى ۇلتتان قۇرالعان ساۋداگەرلەرگە جاقتى.
تۇركىستاندا ەكى ايدان استام ۋاقىت قوناق بولعان مىرجاقىپ "ەلگە قاراي جول جۇرەم" دەگەن جولى سادىق دوسى ۇيىنە تۇركىستاننىڭ بەلگىلى زيالىلارى مەن ساۋداگەرلەرىن شاقىرىپ، ۇلكەن قوناعاسى بەرگەن. ءدام سوڭىندا مىرجاقىپ ورنىنان تۇرىپ، قولىنداعى دومبىرانىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن داستارحان باسىندا وتىرعان قۇرمەتتى قوناقتاردىڭ ەسىمدەرىن اتاپ، ولارعا العىسىن ايتىپ ۇزاق جىر ارناعان. قۇرمەتتى قوناقتار قازاق دالاسىنان كەلگەن ۇلكەن اقىننىڭ ولەڭىنە ىرزا بولىپ، مىرجاقىپتىڭ الدىنا بۋما- بۋما اقشا تاستاعان. مىرجاقىپ وعان ىڭعايسىزدانىپ، "اقشا ءۇشىن ايتقان جوقپىن، المايمىن" دەگەنىنە قاراماي، قوناقتار مەن ءۇي يەسى سادىق اقشالاردى مارجاقىپتىڭ قالتاسىنا سالعان...
ورىنبوردا «قازاق» گازەتىنىڭ جارىق كورۋى
1912-جىلدىڭ جەلتوقسان ايى بولاتىن. مىرجاقىپ دۋلاتوۆ تاشكەن ورىنبور پوەزىنان تۇسكەن كەزدە قالادا قىس قاقاپ تۇرعان. سولتۇستىكتەن سوققان ايازدى جەل بەتتى شىمشىلاپ تۇرعانداي. كوشەدەگى جۇرت جاعالارىن كوتەرىپ، ىقتاپ كەتىپ بارا جاتقان سياقتى. مىرجاقىپ الىس جولدان كەلگەسىن پاتەردە ءبىر كۇن دەمالىپ، ەرتەڭىنە ءتۇس اۋا احمەت بايتۇرسىنوۆقا سالەمدەسۋگە كەلگەن. ۇيدەگىلەر مىرجاقىپتى قۇشاقتاپ، قۋانىشپەن قارسى الدى.
داستارحانعا ىستىق ءشايدى كەلىپ قالعان.احاڭ مىرجاقىپقا قاراپ :
--سەمەيدەن شىققانىڭدى حات جازىپ ءبىلدىردىڭ دە، ودان كەيىن حابارسىز كەتتىڭ. سوعان ءبىراز الاڭداعان ەدىك ؟.
--يا، احا، سودان كەيىن ومىرىمدە كوپ جاڭالىقتار بولدى. سەمەيدەن بوساعاننان كەيىن، جاندارمەريانىڭ باقىلاۋىنان الىستاۋ جۇرەيىن دەپ ، وڭتۇستتىك وبلىسقا ساپارلاپ كەتتتىم. اتاقتى، قاسيەتتى تۇركىستان قالاسىندا بولدىم. سونداعى سادىق دوسىمنىڭ ۇيىندە جاتىپ بىرەر اي تىنىقتىم.
--وتە دۇرىس جاساعانسىڭ. سەنەن كوز جازىپ، جاندارمەريادا تىنىشتالعان شىعار.. تۇركىستان قالاي ەكەن.؟
--كەرەمەت! ول جاقتىڭ تىنىسى مەن بۇل جاقتىڭ تىنىسى بولەك، وندا ءوز ەلىڭدە جۇرگەندەي ءوزىڭدى ەركىن سەزىنە الاسىڭ.! اڭگىمەگە ارالاسپاي ءۇنسىز وتىرعان ءبادريسافا:
--تۇركىستاننىڭ قىزدارى سۇلۋ ما ەكەن؟- دەپ سۇراعان
--ءيا، جەڭەشە ، نەبىر سۇلۋ وزبەك، ۇيعىر، تۇركىمەن قىزدارىن كوردىم، وزدەرىنە عانا ءتان ۇلتتىق كويلەكتەرىمەن جۇرەدى ەكەن، عاجاپ اسەر الدىم. ايتپاقشى اعا، تۇركىستانعا جۇرەر الدىندا ومبى قالاسىندا بۇرىننان كوزىم ءتۇسىپ جۇرگەن سۇيگەن قىزىما قۇدا ءتۇسىپ، اتاستىرىپ تا قويعانمىن.! ءبادريسافا مەن احاڭ وعان تاڭ قالىپ :
-- كەرەمەت جاڭالىق وسى عوي! قادامىڭ قۇتتى بولسىن!
-راحمەت! كەلەشەكتەگى جارىمنىڭ اتا -باباسى وسى كوكشەتاۋ جەرىىنەن ەكەن.
-بارەكەلدى، قۋانىشىڭ ۇزاعىنان بولعاي!
ءشايدان كەيىن :
--احا! ودان باسقا دا قۋانىشتى جاڭالىعىم بار!- دەدى مىرجاقىپ. احاڭ مەن جاحاڭ وڭاشالانىپ، كوپتەن جۇزەگە اسىرا الماي، ارمان بولىپ جۇرگەن ماسەلەلەرىن تالقىلادى. ول قازاق ەلىنىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، كەلەشەگىن كۇيتتەيتىن گازەت شىعارۋ بولاتىن. مىرجاقىپ تۇركىستاننان سول گازەتتى شىعارۋعا جەتەتىن مول اقشا اكەلگەنىن ايتىپ، احاڭدى سول جەردە تاڭداندىرعان. مىرجاقىپ قارا سومكەسىنەن الىپ، بىرنەشە بۋما اقشانى احاڭنىڭ الدىنا قويدى. احاڭ باسىن شايقاپ، ۇزاق تاڭداندى.
-- تۇركىستاننىڭ ساۋداگەرلەرى مەن بايلارى ماعان وسىلاي سىيعا تارتتى. بۇل قارجىنى ءوزىمىز اشاتىن گازەتكە جۇمساعاندى ءجون كوردىم- دەدى مىرجاقىپ، ءۇن قاتپاي وتىرعان احاڭا قاراپ.
--ەگەر، ءوزىڭ ولاي شەشسەڭ، قارسىلىعىم جوق. ءجون كورسەڭ، ەرتەڭنەن باستاپ، گۋبەرنيا دەپارتامەنتىنە بارىپ، گازەتكە رۇقسات الايىق، تىركەتەيىك- دەگەن احاڭ.
سول جەردە مىرجاقىپ گازەتتىڭ اتى قالاي بولۋى كەرەك ەكەنىن، ايىنا قانشا رەت شىعۋ مۇمكىندىگى بولاتىنىن، قاي باسپاحانادا گازەتتى باستىرۋعا بولاتىنىن، گازەتتى باستىراتىن قاعازدى قايدان الۋعا بولاتىنىن ، ياعني گازەت شىعارۋعا بايلانىستى بارلىق وزەكتى مااسەلەلەردى ەكەۋى ءتۇن ورتاسىنا دەيىن تالداعان.
1913- جىلدىڭ قاڭتارى. مىرجاقىپ پەن احاڭ ۋادەلى كۇنى تاڭەرتەڭ گازەتتى تىركەتۋ ماسەلەسىمەن ورىنبور گۋبەرنياسىنىڭ ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنە بارعان. ءبولىم چينوۆنيگىنە 1905- جىلى جاريالانعان پاتشا دەكرەتىندە ايقىندالعان، رەسەي ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ "بۇراتانا حالىقتاردىڭ وز تىلدەرىندە گازەت، جۋرنال شىعارۋعا قۇقىعى بەرىلگەنىن" انىقتايتىن شەشىمىن ، ورىنبور دەپارتامەنتىىنىڭ چينوۆنيگىنە كورسەتىپ، ا.بايتۇرسىنوۆ 1908-جىلى "گازەت شىعارۋعا رۇقسات العان قۇجاتىن كورسەتكەن. ورىبور چينوۆنيگى مىرجاقىپ پەن احاڭا
"گازەت شىعارۋ جونىندەگى ءوتىنىشتى قايتا جازۋ كەرەكتىگىن، ول گازەتتىڭ اتىن كورسەتىپ، قاي باسپاحانادا باسىلاتىنىن، ايىنا قانشا رەت شىعاتىنىن، ۋچرەديتەلى كىم ەكەنىن، گازەتتىڭ مازمۇنىنا جانە ولاردى تسەنزۋرادان كىم وتكىزىپ، جاۋاپتى بولاتىنىن، ايقىنداپ جازىپ اكەلۋ كەرەكتىگىن» ايتقان.
احاڭ مەن جاحاڭ ورىنبورداعى كاريموۆتىڭ باسپاحاناسىمەن ايىنا ءتورت رەت گازەت باسىپ شىعارۋعا كەلىسىم جاسادى. ودان كەيىىن احاڭ مەن جاحاڭ ءبىراز ويلاسىپ، گازەتتىڭ اتىن "قازاق" دەپ اتاۋعا كەلىستى.
ەرتەڭىنە احاڭ مەن جاحاڭ گازەتتىڭ اتى "قازاق" دەپ اتالاتىنىن، ونى كاريموۆتىڭ باسپاحاناسىندا باستىرۋعا كەلىسىم جاسالعانىن،گازەتتىڭ ماقالالارى تسەنزۋرادان وتكىزىلىپ تۇراتىنىن، گازەتتىڭ مازمۇنىنا جاۋاپتى ونىڭ باس رەداكتورى احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن ورىنباسارى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ بولاتىنىن كورسەتىپ، "قازاق" گازەتىن شىعارۋ جونىندەگى ءوتىنىشتى ورىنبور گۋبەرنياسىنىڭ دەپارتامەنتىنە تاپسىرعان.
ءبىر اپتادان كەيىن ورىنبور گۋبەرناتورىنىڭ «گازەت شىعارۋعا «قول قويعان شەشىمى احاڭ مەن جاحاڭنىڭ قولىنا ءتيدى. سول كۇنگى ەكەۋىنىڭ قۋانىشىندا شەك بولعان جوق..
مىرجاقىپ ساماراداعى ءا.بوكەيحانوۆقا، رەسەي دۋماسىنىڭ بۇرىنعى دەپۋتاتتارىنا ، ءوزى بىلەتىن ءار وبلىستاعى قازاق زيالىلارىنا "تاياۋ ارادا "قازاق" گازەتى شىعادى!" دەپ تەلەگرامما جىبەرگەن. احاڭ ءبىر اپتا ىشىندە ۋفا قالاسىنا بارىپ، تيپوگرافيانىڭ عارىپ تۇراتىن ۇياسىنا لايىقتالعان، ءوزى وتكەن جىلى جازعان "توتە الىپبيىندەگى" 28 عارىپتى ء(ار ءتۇرلى كەگلدە) ءار ءتۇرلى كولەمدە تەمىرگە قۇيدىردى. مىسالعا، گازەت ءتورت بەت بولىپ باسىلاتىن بولسا، ءبىر بەتتە ء"ا" عارىپى ءجۇز رەت ، جانە ءار ءتۇرلى كەگلدە قولدانىلۋى مۇمكىن. سوندىقتان احاڭ ۋفاداعى ءارىپ قۇياتىن زاۋىتتا ءاربىر عارىپتى ءجۇز دانادان جاساتتى. احاڭ ورىنبورعا كەلگەسىن گازەتتىڭ زاستاۆكاسىن جاسادى. "قازاق" دەپ جازىپ، ونىڭ جانىنا شاڭىراقتىڭ سۋرەتىن سالىپ، ونى تۇراقتى قولدانۋ ءۇشىن تەمىردەن ويدىرعان. ودان كەيىن احاڭ مەن جاحاڭ ەكەۋلەپ گازەتتىڭ العاشقى ءنومىرىنىڭ ماقالالارىن ازىرلەدى. احاڭ كاريموۆتىڭ باسپاحاناسىنا كەلىپ، عارىپ تەرۋشىلەرگە توتە عارىپتىڭ اراپ عارىپتەرىنەن ايىرماشىلىعىن تەرۋشىلەرگە ەكى -ءۇش كۇن بويى ءتۇسىندىردى، اقىرى ءتورتىنشى كۇنى "قازاق" گازەتىنىڭ العاشقى ءنومىرى باسىلۋعا دايىن بولىپ، جيناقتالدى. العاشقى ءنومىردىڭ كوررەكتورلىق قىزمەتىن احاڭ مەن جاحاڭ كەزەكتەسىپ اتقارعان.
وسىنداي ۇلكەن كۇش- قايراتپەن "قازاق" گازەتى 1913-جىلدىڭ 2-اقپانىنداجارق ەتىپ جارىق كوردى!
ۇلتتىڭ تۇڭعىش كاسىبي دەڭگەيدەگى "قازاق"گازەتى سول كۇنننىڭ وزىندە جارناماشى ساتۋشى بالالار ارقىلى مىڭ داناسى قالاعا تاراپ كەتكەن. بۇل -گازەتتىڭ العاشقى قادامى ءساتتى بولدى دەگەن ءسوز.احاڭ مەن جاحاڭ ەندى گازەتتەردى ومبى، سەمەي، قوستاناي،تۇركىستان قالالارىنا، جانە اۋىلدىق بولىستارعا جىبەرە باستاعان. "قازاق" گازەتى شىققاننان كەيىن ءبىر اپتادان كەيىن كاريموۆ تيپوگرافياسىنىڭ كەڭسەسىندە "قازاق" گازەتىنىڭ ەكىنشى ءنومىرىنىڭ بەتاشارى بولدى. وعان ارنايى شاقىرىلعان م.سەرالين، ەندى تانىلا باستاعان اقىندار م.جۇماباەۆ،ب.مايلين جانە گازەتتىڭ قارجىسىنا مۇمكىندىكتەرىنشە قارجى قوسقان "عاليا" مەدرەسەسىنىڭ شاكىرتتەرى قاتىسىپ، ىستىق تىلەكتەرىن بىلدىرگەن. ساماراداعى ءاليحان بوكەيحانوۆتان، ورالداعى دومۇحامەدوۆتاردان قۇتتىقتاۋ تەلەگرامما كەلگەن."قازاق" گازەتىنىڭ كەلەسى نومىرلەرىندە جوعارىدا ەسىمدەرى اتالعان جاس اقىنداردىڭ ولەڭدەرى مەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەل ماسەلەسىن قوزعاعان كەلەلى ماقالالارى جاريالانا باستاعان. احاڭ مەن جاحاڭ گازەتكە كەلگەن ءار ءتۇرلى تىلدە جازىلعان حاتتاردى رەداكتسيالاۋدان، توتە الىپبيگە اۋدارۋدان قولدارى بوسامايتىن كەز بولدى. احاڭ قاعازدان باس كوتەرە الماي وتىرعان مىرجاقىپقا قاراپ :
--"ويان، قازاق!" دەپ كىتابىڭمەن باستاپ ەڭ، ەندى حالقىڭنىڭ كوزىن گازەتپەن اشاسىڭ! "-- دەپ ازىلدەگەن.. مىرجاقىپ الدىنداعى قاعازدان باسىن كوتەرمەي: «بىزدە ەلگە قىزمەت ەتۋدەن باسقا مۇرات جوق قوي! -دەپ شىن جاۋاپ بەرگەن ءدى. .جانە سولاي بولدى دا!!! احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ قازاقتىڭ ساۋاتىن اشىپ، ساناسىن جاڭعىرتۋ ءۇشىىن جازىلعان "قىرىق مىسال", "ماسا", "توتە الىپپە" وقۋلىعى، "ويان، قازاق!", "باقىتسىز جامال", "ازامات" كىتاپتارى قازاق جۇرتىنىڭ ساۋاتىن اشۋدا جاڭا بيىككە كوتەرسە، جازبا ادەبيەتىن جاڭعىرتىپ، ۇلت مادەنيەتىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرگەن. ال، "قازاق" گازەتى وداندا بيىك ماقساتتاردى جالاۋ ەتىپ، قازاقتىڭ كەلەشەگى ءۇشىن قىزمەت ەتە باستادى.
1914-جازى ايى. «قازاق» گازەتى ومىرشەڭ بولىپ، جەتى مىڭ دانامەن بۇكىل قازاق دالاسىنا تاراي باستاعان كەز. كەلەسى ءنومىرىن اسىعا كۇتەتىندەر سانى كۇن سايىن وسە باستاعان. گازەت ومبىعا دا كوپ تاراپتى.ومبىدا ا.بايتۇرسىنوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ەسىمىن بىلمەيتىن قازاق،- تاتار كەمدە- كەم بولدى..
مىرجاقىپ تۇركىستانعا جۇرەر الدىندا وزىنە اتاستىرىلعان عاينيجامالمەن قوسىلۋ تويىن جاساۋعا ومبىعا كەلگەن. جازدىڭ باستالعان كەزى. عاينيجامالدىڭ اعاسىنىڭ ۇيىندە شاعىن ۇيلەنۋ تويى بولدى. مىرجىقىپتىڭ قاسىنا ەرىپ كەلگەن دوسى ومبىلىق جۇماسىن كەلىنشەگى ەكەۋى عاينيجامالدىڭ اناسى قانيپاعا التىن زەرلى كامزول، شاپان جاۋىپ، التىن بىلەزىك تاققان. تويدىڭ ەڭ كەرەمەتى --مىرجاقىپ پەن عاينيجامال ومبىنىڭ ەڭ ءىرى تاتار ساۋداگەرىنىڭ گەرمانيادان الدىرعان جەڭىل ماشينەسىىن ءبىر ساعاتقا جالعا الىپ، ماشينەنىڭ ۇستىندە تۇرىپ، ومبىنىڭ ءبىر كوشەسىن اينالىپ شىققان كەزدە بولدى. قالا جۇرتىنىڭ ءبارى شەتەلدىك ماشينەنىڭ ۇستىندە تۇرعان قارا سيۋرتۋك كيگەن، بانتيك تاققان، قارا مۇرتتى ادەمى جىگىتپەن اپپاق ۇزىن توي كويلەگىن كيگەن سۇلۋ قىزدى كورىپ، ۇزاق تاماشالاcتى، تاڭعالىستى. ولار مۇنداي تويدى بۇرىن كورمەگەن ەكەن...تويدان كەيىن مىرجاقىپ پەن عاينيجامال ورىنبورعا كەلىپ، ورنالاسقان...مىرجاقىپ «قازاق» گازەتىندەگى قىزمەتىن ابىرويمەن ءارى جالعاستىردى... «قازاق» گازەتىنىڭ ۇرانى مەن اسقاق رۋحى الاش وردانىڭ جانە الاش پارتياسىنىڭ قۇرىلۋىنا جالعاستى...بۇل جول --قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعىنىڭ ، تاۋەلسىزدىگى مەن كەلەشەگىنىڭ اق جولى ەدى.
جۇمات انەسۇلى،
اقىن، جازۋشى، قر قۇرمەتتى ءجۋرناليسى
