قاسىم حانىمىزدىڭ يران شاحى يسمايلمەن جازعان حاتى تابىلدى!
تەگەرانداعى قاجى حۋسەين مالەك كىتاپحاناسىنان تابىلعان قولجازبالاردىڭ ءبىرى «تاريح-ي سافاۆيە» (سەفەۆيدتەر اۋلەتىنىڭ تاريحى) دەپ اتالادى. بۇل قولجازبانىڭ اۆتورى – يسمايل حۋسەيني ماراشي تابريزي. ول ءوز ورتاسىنا مير مۋلايم بەك دەگەن اتپەن تانىلعان. سونداي-اق ونىڭ «دا‘ۆا» دەگەن لاقاپ اتى دا بەلگىلى.اتالمىش قولجازبا سەفەۆيدتەر اۋلەتىنىڭ (XVI-XVIII عاسىر) تاريحى مەن وسى اۋلەتتىڭ كورشىلەس ەلدەرمەن اراداعى قارىم-قاتىناسى تۋرالى سىر شەرتەدى. بۇل قولجازبا – 372 پاراقتان تۇراتىن قوماقتى ەڭبەك. بەتتەر سانى تۇگەل ەمەس، باسىندا جانە سوڭىندا بەتتەرى ءتۇسىپ قالعان. جازۋى ناستا‘ليق ۇلگىسىندە تاڭبالانعان. قولجازبانىڭ العاشقى بولىمدەرىندە سەفەۆيدتەر اۋلەتىنىڭ بيلىككە كەلۋ تاريحى مەن بيلىك قۇرۋى تۋرالى اڭگىمە بولادى. ال قولجازبانىڭ سوڭعى بولىمىندە وسى اۋلەتتىڭ ورتالىق ازيا حاندارىمەن قارىم-قاتىناسى، ولاردىڭ ءبىر-بىرىمەن اراداعى ءوزارا ديپلوماتيالىق قاتىناسى اڭگىمە بولادى. «تاريح-ي سافاۆيە» قولجازباسىنىڭ اۆتورى وسى ەڭبەكتى جازۋ ءۇشىن بىرنەشە تاريحي ەڭبەككە («راۋزات اس-سافا»، «تاريح-ي الام اراي ابباسي»، «حابيب اس-سيار») سۇيەنگەندىگىن جانە سونداي-اق شىعارمانى جازۋ بارىسىندا اۋىزشا جەتكەن دەرەكتەر مەن اڭگىمەلەردى پايدالانعاندىعىن تىلگە تيەك ەتەدى. «تاريح-ي سافاۆيە» قولجازباسىنىڭ بىرنەشە جەرىندە قاسىم حاننىڭ اتى اتالادى. شىعارمانىڭ اۆتورى قاسىم حاندى دەشتى قىپشاقتىڭ «حانى» كەيدە «پاتشاسى» دەپ، بىرنەشە جەردە اتاپ كورسەتكەن. اتالمىش قولجازباداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، يران شاحتارى مەن ورتالىق ازيا حاندارىنىڭ اراسىنداعى شيەلەنىسكە تولى وقيعالار اڭگىمە بولادى.قازاق حاندىعىنا قاتىستى دەرەك قاسىم حاننىڭ اتىمەن تىعىز بايلانىستى. اۆتور دەشتى قىپشاق حانى قاسىم حان مەن شاحي بەكتىڭ اراسىنداعى تارتىستى باياندايدى. شاحي بەك بۇقارا حانى ابدوللانىڭ نەمەرە ءىنىسى بولىپ تابىلادى. وقيعا يران شاحى ءى ءيسمايلدىڭ دەشتى قىپشاق حانى قاسىم حانعا حات جازۋىنان باستالادى. ول قاسىم حانعا جولداعان حاتىندا شاحي بەكتىڭ ءوزىنىڭ اتىنا ارنايى تەڭگە سوقتىرعانىن حابارلاپ، وعان قارسى ارەكەت قولدانباسا، ماسەلەنىڭ بەتىن الۋ قيىنعا سوعاتىنىن ەسكەرتەدى. قاسىم حان يران شاحىنا جازعان جاۋاپ حاتىندا شاحي بەكتىڭ اتىن ءوشىرىپ، ونىڭ ورنىنا ءوزىنىڭ اتىن جازدىرتىپ، تەڭگە سوقتىرۋعا بۇيرىق بەرگەندىگىن حابارلايدى.
حاتتارداعى مالىمەتتەرگە قاراپ، يران شاحتارىنىڭ قاسىم حانمەن قاتتى ساناسىپ، مامىلەگە جۇگىنىپ وتىرعانىن بايقايمىز. مۇنىڭ بارلىعى قاسىم حاننىڭ رەسمي حان كوتەرىلگەنىنە دەيىن بولعان وقيعالار ەكەندىگىن ەسكەرگەنىمىز ابزال. قاسىم حاننىڭ ەسىمى تاققا وتىرعانعا دەيىن دە تانىمال بولعاندىعىن جانە ساياسي ساحنادا بەدەلى جوعارى بولعاندىعىن وسى قولجازباداعى دەرەكتەر دالەلدەپ بەرەدى.
دايىنداعان: ماديار مەڭدىباي،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
