قازاقستانداعى جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تاريحى 1928 جىلدىڭ ورتاسىنان «الاش» قوزعالىسىنا قاتىسقان قايراتكەرلەردى تۇتقىنداۋدان باستالدى. ولارعا «بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل» دەگەن زاڭسىز جالا جابىلىپ، قاماۋعا الىندى، اتۋ جازاسىنا كەسىلدى، ەرىكسىز جەر اۋدارىلدى. سونداي-اق،ءار ءتۇرلى قوعام توپتارى: مولدالار مەن ءدىندارلار، اقىن-جازۋشىلار، عالىمدار، قىزمەتكەرلەر، قاراپايىم جۇمىسشى-شارۋالار دا ايىپتالدى. تۇپتەن كەلگەندە بۇل شارا دا ءوز تاراپىندا قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى قوزعالىسىنىڭ ءورىس الۋىنا نەگىز قالادى.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىمىزدى العاننان بەرى، وتاندىق تاريحنامادا جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تاريحى جاڭاشا تۇرعىدان زەرتتەلىپ، عىلىمي اينالىمعا مونوگورافيالار مەن ديسسەرتاتسيالار جارىققا شىقتى [1]. قۇندى دەرەك كوزدەر نەگىزى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعات قورلارىندا ساقتالعان. قۇپيا قۇجاتتارعا العاشقى قولجەتكەندەردىڭ ءبىرى پروفەسسور م. قويگەلديەۆ كەشەندى تۇردە زەرتتەپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزدى [2].
بۇل وتاندىق دەرەكتانۋدىڭ دەربەس ءبىر باعىتىن قۇرايتىن حالىقتىڭ ارىز-شاعىمدارى، عىلىمي تىلمەن ايتساق، ەپيستولالىق قۇجاتتتار بولىپ تابىلادى. وسى باعىتتاعى ىزدەنىستەردىڭ ءبىرى د. ماحاتتىڭ «ەپيستوليارلىق مۇرالار قۋعىندالعان قازاق زيالىلارى تاريحىن زەرتتەۋدىڭ دەرەككوزى» [3] اتتى ماقالاسىن اتاپ ايتۋعا بولادى.
ادىلەتسىزدىك جولمەن تۇتقىنعا الىنعان ازاماتتار مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ورىندارعا جولدانعان ارىز-شاعىمدارى ارقىلى نارازىلىقتارىن ءبىلدىرىپ وتىردى. وكىنىشكە وراي، بۇل ارىزدار كەڭەس باسشىلىقتارىنىڭ ماڭايىنا دا جەتپەدى. ارىزداردىڭ باسىم بولىگى نازاردان تىس قالىپ وتىردى. مىسالى، پارتيا قىزمەتكەرى ارتىقپاەۆ شاقپاق ءوزىنىڭ ارىزىندا كسرو ىشكى ىستەر ءمينيسترى ل.پ. بەرياعا: «ماعان قازسسر ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارلار تاراپىنان جانە باسقا دا قىلمىستىق اۆانتيۋريستەردىڭ الداپ-ارباۋ جولدارىمەن ايىپ تاعىلىپ وتىر. كەڭەس حالقى مەن پارتيانىڭ الدىندا ەشقانداي قىلمىس جاساماسام دا، تۇرمەدە وتىرعانىما ءۇش جىل بولدى. مەنىڭ ءىسىم سىزگە 1940 ج. 28 ماۋسىمدا، سونداي-اق 14 جانە 26 ماۋسىمدا ءسىزدىڭ اتىڭىزعا ەكى ارىز-شاعىمىمدى جىبەرگەن بولاتىنمىن. بارلىق تاعىلىپ وتىرعان ايىپ جالعان، سەبەبى مەن ەشقانداي كونتررەۆوليۋتسيالىق مەكەمەلەردىڭ قاتىسۋشىسى بولماعانمىن، بولمايمىن دا. زورلىق-زومبىلىقتىڭ قۇربانى بولىپ وتىرمىن... بەريا جولداس! پارتيا باسشىلىعىندا وتىرعان ادامدارعا تاڭىم بار، ءالى كەزگە دەيىن مەنىڭ ءىسىمدى قاراۋسىز قالدىرىپ وتىر، مۇلدەم قاراعىسىدا كەلمەيدى. قاراپ تانىسۋىڭىزدى وتىنەمىن» - دەپ، بىرنەشە مارتە ارىز جازادى. ءدال سول كەزدە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ماسەلەسىن ىسكە اسىرۋ بارىسىندا، پارتيا قىزمەتى قاۋىپسىزدىك ورگاندارعا بىرىكتىرىلىپ، كەڭىنەن ورىن الدى.
انىقتاما: ارتىقپاەۆ شاقپاق – مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك دەپارتامەنتى ىشكى ىستەر حالىق باقىلاۋ كوميسسارياتىنا 1938 جىلى 27 ماۋسىمدا تۇتقىنعا الىندى. 26 قازان 1940 جىلعى ىىحك جانىنداعى ارنايى وتىرىستىڭ قاۋلىسىمەن 58 باپقا سايكەس ركفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 2, 7, 11 وكىلەتتى وكىلى بويىنشا 8 جىلعا ەڭبەك لاگەرىنە سوتتالدى. 1946 ج. جازا مەرزىمىن وتەدى. №8145-س-54 كسرو جوعارعى سوتىنىڭ قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى سوت القاسىنىڭ انىقتالۋى بويىنشا 5 قاراشا 1954 جىلعى كسرو ىىحك شەشىمىنەن كەيىن قىلمىسقا قاتىسى دالەلدىڭ بولماۋىنا بايلانىستى ءىس توقتاتىلدى [3, 44, 46-47-بب.].
اتۋ جازاسىنا ۇشىراعان قوعام قايراتكەر اداەۆ يمانعالي باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تۋماسى، ءوزىنىڭ ءومىربايانىندا ۇكىمەتكە قارسى كەلەتىندەي ەش وپاسىزدىق جاساماعانىن، سونداي-اق جۇمىس جاساۋ بارىسىندا بۇرىنعى اۋداندىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى قانگەرەەۆ، اتقارۋشى كوميتەتىنىڭ توراعاسى اليەۆ، اۋدان باسشىسى عۇماروۆ پەن تانىس بولعاندىعىن ايتادى: «سونىڭ ىشىندە قانگەرەەۆتى جاقسى تانىدىم، ونىمەن 1927 جىلى قىزىلوردادا قازاق ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەندە تانىستىق. وسى قالادا ءجۇرىپ پارتيا قاتارىنا قوسىلدىم، قانگەرەەۆ مەنىڭ كەپىلگەرىم بولدى. ءبىر جىل وتكەن سوڭ، 1928 جىلى قازاق ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، گۋرەۆكە كەلدىم. اۋداندىق كوميتەتىنىڭ شەشىمى بويىنشا دوسسور قالاسىنا ىسساپارمەن كەلىپ، سول جەردەگى ورتا مەكتەپتىڭ ديرەكتور قىزمەتىنە تاعايىندالدىم. دوسسوردا 1930 جىلعا دەيىن قىزمەت اتقاردىم، گۋرەۆ اۋداندىق كوميتەتىنىڭ پارتياسىنىڭ شەشىمىمەن شاقىرتىلىپ، مەنى گۋرەۆ كووپەراتيۆتىك مەكتەپ ديرەكتورى قىزمەتىنە تاعايىندادى. 1932 جىلى الدىڭعى قىزمەتىمنەن كەڭەس پارتيالىق مەكتەبىنە اۋىستىردى، ول جەردە 1933 جىلى قاراشا ايىنا دەيىن قىزمەت اتقىردىم. سول جىلى مەنى ماڭعىستاۋ رايونىنا ىسساپارمەن جىبەرىپ، اۋدان باسشىسى ەتىپ تاعايىندادى. ءبىر جىل وتكەن سوڭ بالالار ءۇيىنىڭ جانە قالالىق ينتەرناتتىڭ ديرەكتور قىزمەتىنە اۋىستىردى. بۇل قىزمەتتە 1936 جىلعا دەيىن قىزمەت اتقاردىم.1935 جىلى تامىز ايىندا، ماڭعىستاۋ اۋدان كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى حاتشىسى قانگەرەەۆ مەنىڭ ۇيىمدە 2 رەت قوناقتا بولدى. ءبىر كۇنى تۇنگە قاراي قانگەرەەۆ پەن اليەۆ ساياسي تەكسەرىستىڭ الدىن-الۋ دايىندىعى دەپ كەلدى. ەكىنشى رەت 1936 جىلى ماۋسىم ايىندا ماڭعىستاۋعا گۋرەۆكە كەتەر الدىندا اليەۆپەن تاعى كەلدى. قوناقجايلىعىمدى كورسەتىپ، داستارحان جايدىم، ءشاي ءىشىپ ەت جەدىك. 1937 جىلى قانگەرەەۆ ماڭعىستاۋدان گۋرەۆكە «ەمبا مۇناي» كولىك كومپانياسىنا ديرەكتور قىزمەتىنە اۋىسىپ كەلدى. ۇيىمە ءجيى كەلىپ تۇردى. مەنىڭ جانە مەنى بىلەتىن تانىستارىم وسى بولاتىن. ءوزىمدى كىنالىمىن دەپ ەسەپتەمەيمىن».
انىقتاما: اداەۆ يمانعالي – ىشكى ىستەر حالىق باقىلاۋ كوميسسارياتىنا 1938 جىلى 26 قاڭتاردا باتىس قازاقستان وبلىسى بويىنشا تۇتقىنعا الىندى. ىىحك ۇشتىگىنىڭ شەشىمى بويىنشا 1938 جىلى 14 اقپاندا اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ۇكىم 1938 جىلى 16 اقپاندا ورىندالدى. گۋرەۆ وبلىستىق سوت پرەزيديۋمىنىڭ قاۋلىسى مەن 7.08.1962 جىلعى ىىحك ۇشتىگىنىڭ شەشىمى بويىنشا، باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ 14 اقپان 1938 جىلعى اداەۆ يمانعاليدىڭ قىلمىسقا قاتىسى دايەكتەردىڭ بولماعاندىقتان ءىسى توقتاتىلىپ، اقتالدى [4].
بك(ب)پ وك حاتشىسى ستالين جولداسقا الماتى قالالىق تۇرمەدە ورنالاسقان، قىزىلوردا وبكومىنىڭ كپ(ب) بۇرىنعى حاتشىسى اميروۆ حۋساينبەك احمەتۇلىنىڭ ارىزىن تىڭداپ كورەيىك: «مەن 1938 جىلى 28 شىلدە ايىندا تۇتقىنعا الىندىم. تۇتقىنعا الۋ بارىسىندا بك(ب)پ وك مەن پروكۋروردىڭ سانكتسياسىن تالاپ ەتتىم. تەرگەۋشىلەرى بولمادى، بك(ب)پ وك كەلىسىمىنسىز تۇتقىنعا الىندىم. بۇل 13 تامىز كۇنگى پروكۋرور كورپەباەۆتىڭ قولى قويىلعان ايىپتاۋ حاتتاماسىنىڭ دالەلى رەتىندە راستايدى. سول كۇننىڭ وزىندە-اق ايىپتاۋ حاتتاماسىندا، جالعان ايعاقتار نەگىزىندە تەرگەۋگە الدى. ماعان زورلىق-زومبىلىق كورسەتىپ، تۇنىمەن ۇيقىسىز تۇرعىزىپ قويىپ، ابدەن ازاپقا سالدى. ءۇش تەرگەۋشى مەنەن جاۋاپ الدى. ەگەر مەن حاتتاماعا قول قويماسام، ۇلتشىل فاشيستىك ۇيىمنىڭ قاتىسۋشىسى رەتىندە، مەنىڭ وسى بولمەدە ولەتىنىمدى ودان اۋىرى اتۋ جازاسىنا ۇشىرايتىنىمدى ايتتى. كەلىسىمىمدى بەرسەم ءتىرى قالاتىنىمدى سويلەدى. ولار، جۇرتشىلىققا مەنى قازا تاپقان ادام ەسەبىندە ەكەنىمدى مالىمدەدى. اۋىر حالگە جەتكەنىم سونشالىق، كوز الدىما ايەل بالا-شاعام ەلەستەي باستادى، كەنجە ۇلىمنىڭ «اكە»، «اكە» دەپ ايعايلاپ جاتتى. ستالين جولداس، مۇنداي ازاپتاۋمەن 17 جىل مۇشەسى بولعان پارتيانىڭ قاس جاۋى، دەپ قول قوياۋعا ماجبۇرلەدى. پارتيانىڭ ادال مۇشەسى رەتىندە، بۇل ەڭ قورقىنىشتى جازا. وسى ءىس بارىسىندا سىزگە ارىز جازۋ مۇمكىندىگىم بولمادى، ءبىر جاپىراق قاعاز بەرمەدى. مەنىڭ وتىنىشىمە نازار اۋدارۋىڭىزدى سۇرايمىن».
انىقتاما: ءامىروۆ قۇساينبەك احمەتۇلى – مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك دەپارتامەنتى ىشكى ىستەر حالىق باقىلاۋ كوميسسارياتىنا 1938 جىلى 28 ماۋسىمدا تۇتقىنعا الىندى. 26 قازان 1940 جىلعى ىىحك جانىنداعى ارنايى وتىرىستىڭ قاۋلىسىمەن 58 باپقا سايكەس ركفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 2, 7, 11 وكىلەتتى وكىلى بويىنشا 8 جىلعا ەڭبەك لاگەرىنە سوتتالدى. 1946 ج. جازا مەرزىمىن وتەدى. №8145-س-54 كسرو جوعارعى سوتىنىڭ قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى سوت القاسىنىڭ انىقتالۋى بويىنشا 5 قاراشا 1954 جىلعى كسرو ىىحك شەشىمىنەن كەيىن قىلمىسقا قاتىسى دالەلدىڭ بولماۋىنا بايلانىستى ءىس توقتاتىلدى [5].
سونداي-اق، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ قاتارىندا ءوز ويلارىن اشىق ءارى باتىل جەتكىزە بىلگەن، پارتيا جانە كەڭەستىك ورگانداردىڭ جەكە تۇلعالارى مەن نامىسشىلارىدا بولدى. سونداي جەكە تۇلعالاردىڭ ءبىرى 1937 جىلى 17 قاڭتاردا قاماۋعا الىنعان ءىدرىس مۇستامباەۆ ءوزىنىڭ ارىزىندا: «يا ۆسە ۆرەميا دۋمال، چتو گپۋ-نكۆد ۆ سۆوەي رابوتە سيلنو پەرەگيبايۋت ي چتو ۋ نيح پولنىي پرويزۆول، ودناكو تەپەر ۋبەديلسيا، چتو ۆسە ەتو ۆى دەلاەتە پو زادانيۋ تسك پارتي. ۆوت تاك دەيستۆۋيا ۆى كاجدىي گود ساجاەتە ۆ تيۋرمى دەسياتكي تىسياچ ليۋدەي. سەيچاس زاپولنيلي ۆسيۋ تايگۋ مولودىمي ينتەلليگەنتنىمي ليۋدمي، منوگيە يز كوتورىح نيكوگدا نە زنالي پوليتيچەسكوي بوربى، ا يح وبۆينيايۋت ۆ يزمەنە رودينە، ۆ پوپىتكە سۆەرجەنيا سوۆەتسكوي ۆلاستي. يا زنايۋ، چتو ۆسە ەتو زريا ي موجنو بىلو وبويتيس بەز تاكوي رەپرەسسي» [3, 4-5-بب.]. تەمىر توردىڭ ار جاعىندا وتىرعان ءىدرىس مۇستامباەۆ 1933 جىلى بارلىق جاقىن ادامدارىنان ايىرىلادى. سوعان قاراماستان رۋحىن تۇسىرمەي، جەكە باسىنا تاعىلعان جالعان ايىپتى مويىنداۋدان باس تارتادى. 1937 جىلى ىدرىس مۇستامباەۆ ءولىم جازاسىنا كەسىلدى.9 مامىر 1959 جىلعى الماتى وبلىستىق ىىحك ۇشتىگىنىڭ شەشىمى بويىنشا،15 قاراشا 1937 جىلى اتۋ جازاسىنا ۇشىراعان ءى. مۇستامباەۆتىڭ ءىسىن دالەل ايعاقتارى بولماۋىنىڭ سەبەبىنەن توقتاتىلدى [6, 210-ب.].
قۋعىن-سۇرگىن بارىسىنداعى العان وقيعالار، انتيدەموكراتيالىق، انتيگۋمانيستىك ارەكەتتەر قازان توڭكەرىسىنىڭ، ازاتتىق ۇراندارىن جامىلعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ قازاق دالاسىندا پوليتسەيلىك – توتاليتارلىق جۇيە رەتىندە ورناعانىنا قوسىمشا دالەل بولا الادى.
حالىقتىڭ پارتيا، كەڭەس، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا تۇسىرگەن ارىز-شاعىمدارىنىڭ وبەكتيۆتىك سيپاتىن كورسەتۋ، تالداۋ، زەرتتەۋ عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋ ماڭىزدى بولىپ وتىر.
قۇرالاي قۇرمانباەۆا
ر.ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ PhD دوكتورانتى، الماتى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
- قوزىباەۆ م. اقتاڭداقتار اقيقاتى. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 192-272 ب.; كويگەلديەۆ م.ك. ستالينيزم ي رەپرەسسي ۆ كازاحستانە 1920-1924-ح گودوۆ. – الماتى، 2009. – 448 س.; ستالين راسسترەلنىە سپيسكي 1937-1938 گگ. – الماتى، 2010. – 82 س.; ماحات د. قازاقستان قوعامدىق ساياسي ومىرىندە «وڭشىلدىققا» جانە «ۇلتشىلدىققا» ايىپتاۋ: تاريحى جانە سالدارلارى (1925-1933 جج): تاريح عىل. كاند. ... اۆتورەفەراتى. – الماتى، 2000. – 29 ب. ماحات د. قازاق زيالىلارىنىڭ قاسىرەتى. – الماتى: سوزدىك-سلوۆار، 2001. – 304 ب.; ماحات د. ءتىل مەن ءدىل تاعدىرى: تاريحي دەرەكتەر، ۋاقىت بەدەرى جانە اقيقات. – استانا: انا ءتىلى، 2007. – 192 ب.; الاش ميراس. قۇجاتتار جيناعى. – الماتى: «ءداۋىر» باسپاسى. – 1993. – 160 ب.; الاش ميراس (نارودنوە ناسلەديە): قۇجاتتار جيناعى. – الماتى: قازاقستان. 1995. – 208.
- كراسنىي تەررور: پوليتيچەسكايا يستوريا كازاحستانا (سبورنيك دوكۋمەنتالنىح ماتەريالوۆ پوليتيچەسكيح رەپرەسسي 20-50-ح گودوۆ حح ۆەكا). / سوست.: كويگەلديەۆ م.ك.، پولۋلياح ۆ.ي.، تلەۋباەۆ ش.ب. – الماتى: توو «تيپوگرافيا وپەراتيۆنوي پەچاتي»، 2008. – 307 س.;
- ماحات د. ەپيستوليارلىق مۇرالار قۋعىندالعان قازاق زيالىلارى تاريحىن زەرتتەۋدىڭ دەرەككوزى // وتان تاريحى. №4 (275). – 2015. – 135-144 بب.
- كراسنىي تەررور: يز يستوري پوليتيچەسكيح رەپرەسسي ۆ كازاحستانە (سبورنيك دوكۋمەنتالنىح ماتەريالوۆ 20-50-ح گودوۆ حح ۆەكا) / سوست: م.ك. كويگەلديەۆ، ۆ.ي. پولۋلياح، ش.ب. تلەۋباەۆ. – الماتى: «الاش» باسپاسى، 2013. – 384 س.
- اتىراۋ وبل.بويىنشا قر ۇقكم. 6-قور.، 0668 -ءىس.، 26-30-پپ.
- الماتى قالاسى بويىنشا قر ۇقم. 03743-ءىس.، 4-ت.، 142-پ.
