Qazaqstandaǧy jappai saiasi quǧyn-sürgın tarihy 1928 jyldyŋ ortasynan «Alaş» qozǧalysyna qatysqan qairatkerlerdı tūtqyndaudan bastaldy. Olarǧa «burjuaziiaşyl-ūltşyl» degen zaŋsyz jala jabylyp, qamauǧa alyndy, atu jazasyna kesıldı, erıksız jer audaryldy. Sondai-aq,är türlı qoǧam toptary: moldalar men dındarlar, aqyn-jazuşylar, ǧalymdar, qyzmetkerler, qarapaiym jūmysşy-şarualar da aiyptaldy. Tüpten kelgende būl şara da öz tarapynda Qazaqstanda keŋes ökımetıne qarsy qozǧalysynyŋ örıs aluyna negız qalady.
Elımız täuelsızdıgımızdı alǧannan berı, otandyq tarihnamada jappai saiasi quǧyn-sürgın tarihy jaŋaşa tūrǧydan zerttelıp, ǧylymi ainalymǧa monogorafiialar men dissertasiialar jaryqqa şyqty [1]. Qūndy derek közder negızı Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq qauıpsızdık komitetınıŋ mūraǧat qorlarynda saqtalǧan. Qūpiia qūjattarǧa alǧaşqy qoljetkenderdıŋ bırı professor M. Qoigeldiev keşendı türde zerttep, ǧylymi ainalymǧa engızdı [2].
Būl otandyq derektanudyŋ derbes bır baǧytyn qūraityn halyqtyŋ aryz-şaǧymdary, ǧylymi tılmen aitsaq, epistolalyq qūjatttar bolyp tabylady. Osy baǧyttaǧy ızdenısterdıŋ bırı D. Mahattyŋ «Epistoliarlyq mūralar quǧyndalǧan qazaq ziialylary tarihyn zertteudıŋ derekközı» [3] atty maqalasyn atap aituǧa bolady.
Ädıletsızdık jolmen tūtqynǧa alynǧan azamattar memlekettık jäne qoǧamdyq oryndarǧa joldanǧan aryz-şaǧymdary arqyly narazylyqtaryn bıldırıp otyrdy. Ökınışke orai, būl aryzdar keŋes basşylyqtarynyŋ maŋaiyna da jetpedı. Aryzdardyŋ basym bölıgı nazardan tys qalyp otyrdy. Mysaly, partiia qyzmetkerı Artyqpaev Şaqpaq özınıŋ aryzynda KSRO Işkı ıster ministrı L.P. Beriiaǧa: «Maǧan QazSSR Işkı ıster halyq komissarlar tarapynan jäne basqa da qylmystyq avantiuristerdıŋ aldap-arbau joldarymen aiyp taǧylyp otyr. Keŋes halqy men partiianyŋ aldynda eşqandai qylmys jasamasam da, türmede otyrǧanyma üş jyl boldy. Menıŋ ısım Sızge 1940 j. 28 mausymda, sondai-aq 14 jäne 26 mausymda sızdıŋ atyŋyzǧa ekı aryz-şaǧymymdy jıbergen bolatynmyn. Barlyq taǧylyp otyrǧan aiyp jalǧan, sebebı men eşqandai kontrrevoliusiialyq mekemelerdıŋ qatysuşysy bolmaǧanmyn, bolmaimyn da. Zorlyq-zombylyqtyŋ qūrbany bolyp otyrmyn... Beriia Joldas! Partiia basşylyǧynda otyrǧan adamdarǧa taŋym bar, älı kezge deiın menıŋ ısımdı qarausyz qaldyryp otyr, müldem qaraǧysyda kelmeidı. Qarap tanysuyŋyzdy ötınemın» - dep, bırneşe märte aryz jazady. Däl sol kezde saiasi quǧyn-sürgın mäselesın ıske asyru barysynda, partiia qyzmetı qauıpsızdık organdarǧa bırıktırılıp, keŋınen oryn aldy.
Anyqtama: Artyqpaev Şaqpaq – Memlekettık qauıpsızdık departamentı Işkı ıster halyq baqylau komissariatyna 1938 jyly 27 mausymda tūtqynǧa alyndy. 26 qazan 1940 jylǧy IIHK janyndaǧy arnaiy otyrystyŋ qaulysymen 58 bapqa säikes RKFSR qylmystyq kodeksınıŋ 2, 7, 11 Ökılettı ökılı boiynşa 8 jylǧa eŋbek lagerıne sottaldy. 1946 j. jaza merzımın ötedı. №8145-S-54 KSRO Joǧarǧy Sotynyŋ qylmystyq ıster jönındegı sot alqasynyŋ anyqtaluy boiynşa 5 qaraşa 1954 jylǧy KSRO IIHK şeşımınen keiın qylmysqa qatysy däleldıŋ bolmauyna bailanysty ıs toqtatyldy [3, 44, 46-47-bb.].
Atu jazasyna ūşyraǧan qoǧam qairatker Adaev İmanǧali Batys Qazaqstan oblysynyŋ tumasy, özınıŋ ömırbaianynda ükımetke qarsy keletındei eş opasyzdyq jasamaǧanyn, sondai-aq jūmys jasau barysynda būrynǧy audandyq komitetınıŋ hatşysy Qangereev, Atqaruşy komitetınıŋ töraǧasy Äliev, audan basşysy Ǧūmarov pen tanys bolǧandyǧyn aitady: «Sonyŋ ışınde Qangereevtı jaqsy tanydym, onymen 1927 jyly Qyzylordada Qazaq institutynda oqyp jürgende tanystyq. Osy qalada jürıp partiia qataryna qosyldym, Qangereev menıŋ kepılgerım boldy. Bır jyl ötken soŋ, 1928 jyly Qazaq institutyn bıtırıp, Gurevke keldım. Audandyq komitetınıŋ şeşımı boiynşa Dossor qalasyna ıssaparmen kelıp, sol jerdegı orta mekteptıŋ direktor qyzmetıne taǧaiyndaldym. Dossorda 1930 jylǧa deiın qyzmet atqardym, Gurev audandyq komitetınıŋ partiiasynyŋ şeşımımen şaqyrtylyp, menı Gurev kooperativtık mektep direktory qyzmetıne taǧaiyndady. 1932 jyly aldyŋǧy qyzmetımnen keŋes partiialyq mektebıne auystyrdy, ol jerde 1933 jyly qaraşa aiyna deiın qyzmet atqyrdym. Sol jyly menı Maŋǧystau raionyna ıssaparmen jıberıp, audan basşysy etıp taǧaiyndady. Bır jyl ötken soŋ balalar üiınıŋ jäne qalalyq internattyŋ direktor qyzmetıne auystyrdy. Būl qyzmette 1936 jylǧa deiın qyzmet atqardym.1935 jyly tamyz aiynda, Maŋǧystau audan komitetınıŋ būrynǧy hatşysy Qangereev menıŋ üiımde 2 ret qonaqta boldy. Bır künı tünge qarai Qangereev pen Äliev saiasi tekserıstıŋ aldyn-alu daiyndyǧy dep keldı. Ekınşı ret 1936 jyly mausym aiynda Maŋǧystauǧa Gurevke keter aldynda Älievpen taǧy keldı. Qonaqjailyǧymdy körsetıp, dastarhan jaidym, şäi ışıp et jedık. 1937 jyly Qangereev Maŋǧystaudan Gurevke «Emba mūnai» kölık kompaniiasyna direktor qyzmetıne auysyp keldı. Üiıme jiı kelıp tūrdy. Menıŋ jäne menı bıletın tanystarym osy bolatyn. Özımdı kınälımın dep eseptemeimın».
Anyqtama: Adaev İmanǧali – Işkı ıster halyq baqylau komissariatyna 1938 jyly 26 qaŋtarda Batys Qazaqstan oblysy boiynşa tūtqynǧa alyndy. IIHK üştıgınıŋ şeşımı boiynşa 1938 jyly 14 aqpanda atu jazasyna kesıldı. Ükım 1938 jyly 16 aqpanda oryndaldy. Gurev oblystyq sot prezidiumynyŋ qaulysy men 7.08.1962 jylǧy IIHK üştıgınıŋ şeşımı boiynşa, Batys Qazaqstan oblysynyŋ 14 aqpan 1938 jylǧy Adaev İmanǧalidıŋ qylmysqa qatysy däiekterdıŋ bolmaǧandyqtan ısı toqtatylyp, aqtaldy [4].
BK(b)P OK hatşysy Stalin joldasqa Almaty qalalyq türmede ornalasqan, Qyzylorda obkomynyŋ KP(b) būrynǧy hatşysy Amirov Husainbek Ahmetūlynyŋ aryzyn tyŋdap köreiık: «Men 1938 jyly 28 şılde aiynda tūtqynǧa alyndym. Tūtqynǧa alu barysynda BK(b)P OK men prokurordyŋ sanksiiasyn talap ettım. Tergeuşılerı bolmady, BK(b)P OK kelısımınsız tūtqynǧa alyndym. Būl 13 tamyz küngı prokuror Körpebaevtyŋ qoly qoiylǧan aiyptau hattamasynyŋ dälelı retınde rastaidy. Sol künnıŋ özınde-aq aiyptau hattamasynda, jalǧan aiǧaqtar negızınde tergeuge aldy. Maǧan zorlyq-zombylyq körsetıp, tünımen ūiqysyz tūrǧyzyp qoiyp, äbden azapqa saldy. Üş tergeuşı menen jauap aldy. Eger men hattamaǧa qol qoimasam, ūltşyl faşistık ūiymnyŋ qatysuşysy retınde, menıŋ osy bölmede öletınımdı odan auyry atu jazasyna ūşyraitynymdy aitty. Kelısımımdı bersem tırı qalatynymdy söiledı. Olar, jūrtşylyqqa menı qaza tapqan adam esebınde ekenımdı mälımdedı. Auyr hälge jetkenım sonşalyq, köz aldyma äiel bala-şaǧam elestei bastady, kenje ūlymnyŋ «äke», «äke» dep aiǧailap jatty. Stalin joldas, mūndai azaptaumen 17 jyl müşesı bolǧan partiianyŋ qas jauy, dep qol qoiauǧa mäjbürledı. Partiianyŋ adal müşesı retınde, būl eŋ qorqynyşty jaza. Osy ıs barysynda sızge aryz jazu mümkındıgım bolmady, bır japyraq qaǧaz bermedı. Menıŋ ötınışıme nazar audaruyŋyzdy sūraimyn».
Anyqtama: Ämırov Qūsainbek Ahmetūly – Memlekettık qauıpsızdık departamentı Işkı ıster halyq baqylau komissariatyna 1938 jyly 28 mausymda tūtqynǧa alyndy. 26 qazan 1940 jylǧy IIHK janyndaǧy arnaiy otyrystyŋ qaulysymen 58 bapqa säikes RKFSR qylmystyq kodeksınıŋ 2, 7, 11 Ökılettı ökılı boiynşa 8 jylǧa eŋbek lagerıne sottaldy. 1946 j. jaza merzımın ötedı. №8145-S-54 KSRO Joǧarǧy Sotynyŋ qylmystyq ıster jönındegı sot alqasynyŋ anyqtaluy boiynşa 5 qaraşa 1954 jylǧy KSRO IIHK şeşımınen keiın qylmysqa qatysy däleldıŋ bolmauyna bailanysty ıs toqtatyldy [5].
Sondai-aq, quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardyŋ qatarynda öz oilaryn aşyq ärı batyl jetkıze bılgen, partiia jäne keŋestık organdardyŋ jeke tūlǧalary men namysşylaryda boldy. Sondai jeke tūlǧalardyŋ bırı 1937 jyly 17 qaŋtarda qamauǧa alynǧan Idrıs Mūstambaev özınıŋ aryzynda: «Iа vse vremia dumal, chto GPU-NKVD v svoei rabote silno peregibaiut i chto u nih polnyi proizvol, odnako teper ubedilsia, chto vse eto vy delaete po zadaniiu SK partii. Vot tak deistvuia vy kajdyi god sajaete v tiurmy desiatki tysiach liudei. Seichas zapolnili vsiu taigu molodymi intelligentnymi liudmi, mnogie iz kotoryh nikogda ne znali politicheskoi borby, a ih obviniaiut v izmene rodine, v popytke sverjeniia sovetskoi vlasti. Iа znaiu, chto vse eto zria i mojno bylo oboitis bez takoi repressii» [3, 4-5-bb.]. Temır tordyŋ ar jaǧynda otyrǧan Idrıs Mūstambaev 1933 jyly barlyq jaqyn adamdarynan aiyrylady. Soǧan qaramastan ruhyn tüsırmei, jeke basyna taǧylǧan jalǧan aiypty moiyndaudan bas tartady. 1937 jyly Ydrys Mūstambaev ölım jazasyna kesıldı.9 mamyr 1959 jylǧy Almaty oblystyq IIHK üştıgınıŋ şeşımı boiynşa,15 qaraşa 1937 jyly atu jazasyna ūşyraǧan I. Mūstambaevtyŋ ısın dälel aiǧaqtary bolmauynyŋ sebebınen toqtatyldy [6, 210-b.].
Quǧyn-sürgın barysyndaǧy alǧan oqiǧalar, antidemokratiialyq, antigumanistık äreketter Qazan töŋkerısınıŋ, azattyq ūrandaryn jamylǧan Keŋes ökımetınıŋ qazaq dalasynda poliseilık – totalitarlyq jüie retınde ornaǧanyna qosymşa dälel bola alady.
Halyqtyŋ partiia, keŋes, qūqyq qorǧau organdaryna tüsırgen aryz-şaǧymdarynyŋ obektivtık sipatyn körsetu, taldau, zertteu ǧylymi ainalymǧa engızu maŋyzdy bolyp otyr.
Anyqtama: Artyqpaev Şaqpaq – Memlekettık qauıpsızdık departamentı Işkı ıster halyq baqylau komissariatyna 1938 jyly 27 mausymda tūtqynǧa alyndy. 26 qazan 1940 jylǧy IIHK janyndaǧy arnaiy otyrystyŋ qaulysymen 58 bapqa säikes RKFSR qylmystyq kodeksınıŋ 2, 7, 11 Ökılettı ökılı boiynşa 8 jylǧa eŋbek lagerıne sottaldy. 1946 j. jaza merzımın ötedı. №8145-S-54 KSRO Joǧarǧy Sotynyŋ qylmystyq ıster jönındegı sot alqasynyŋ anyqtaluy boiynşa 5 qaraşa 1954 jylǧy KSRO IIHK şeşımınen keiın qylmysqa qatysy däleldıŋ bolmauyna bailanysty ıs toqtatyldy [3, 44, 46-47-bb.].
Atu jazasyna ūşyraǧan qoǧam qairatker Adaev İmanǧali Batys Qazaqstan oblysynyŋ tumasy, özınıŋ ömırbaianynda ükımetke qarsy keletındei eş opasyzdyq jasamaǧanyn, sondai-aq jūmys jasau barysynda būrynǧy audandyq komitetınıŋ hatşysy Qangereev, Atqaruşy komitetınıŋ töraǧasy Äliev, audan basşysy Ǧūmarov pen tanys bolǧandyǧyn aitady: «Sonyŋ ışınde Qangereevtı jaqsy tanydym, onymen 1927 jyly Qyzylordada Qazaq institutynda oqyp jürgende tanystyq. Osy qalada jürıp partiia qataryna qosyldym, Qangereev menıŋ kepılgerım boldy. Bır jyl ötken soŋ, 1928 jyly Qazaq institutyn bıtırıp, Gurevke keldım. Audandyq komitetınıŋ şeşımı boiynşa Dossor qalasyna ıssaparmen kelıp, sol jerdegı orta mekteptıŋ direktor qyzmetıne taǧaiyndaldym. Dossorda 1930 jylǧa deiın qyzmet atqardym, Gurev audandyq komitetınıŋ partiiasynyŋ şeşımımen şaqyrtylyp, menı Gurev kooperativtık mektep direktory qyzmetıne taǧaiyndady. 1932 jyly aldyŋǧy qyzmetımnen keŋes partiialyq mektebıne auystyrdy, ol jerde 1933 jyly qaraşa aiyna deiın qyzmet atqyrdym. Sol jyly menı Maŋǧystau raionyna ıssaparmen jıberıp, audan basşysy etıp taǧaiyndady. Bır jyl ötken soŋ balalar üiınıŋ jäne qalalyq internattyŋ direktor qyzmetıne auystyrdy. Būl qyzmette 1936 jylǧa deiın qyzmet atqardym.1935 jyly tamyz aiynda, Maŋǧystau audan komitetınıŋ būrynǧy hatşysy Qangereev menıŋ üiımde 2 ret qonaqta boldy. Bır künı tünge qarai Qangereev pen Äliev saiasi tekserıstıŋ aldyn-alu daiyndyǧy dep keldı. Ekınşı ret 1936 jyly mausym aiynda Maŋǧystauǧa Gurevke keter aldynda Älievpen taǧy keldı. Qonaqjailyǧymdy körsetıp, dastarhan jaidym, şäi ışıp et jedık. 1937 jyly Qangereev Maŋǧystaudan Gurevke «Emba mūnai» kölık kompaniiasyna direktor qyzmetıne auysyp keldı. Üiıme jiı kelıp tūrdy. Menıŋ jäne menı bıletın tanystarym osy bolatyn. Özımdı kınälımın dep eseptemeimın».
Anyqtama: Adaev İmanǧali – Işkı ıster halyq baqylau komissariatyna 1938 jyly 26 qaŋtarda Batys Qazaqstan oblysy boiynşa tūtqynǧa alyndy. IIHK üştıgınıŋ şeşımı boiynşa 1938 jyly 14 aqpanda atu jazasyna kesıldı. Ükım 1938 jyly 16 aqpanda oryndaldy. Gurev oblystyq sot prezidiumynyŋ qaulysy men 7.08.1962 jylǧy IIHK üştıgınıŋ şeşımı boiynşa, Batys Qazaqstan oblysynyŋ 14 aqpan 1938 jylǧy Adaev İmanǧalidıŋ qylmysqa qatysy däiekterdıŋ bolmaǧandyqtan ısı toqtatylyp, aqtaldy [4].
BK(b)P OK hatşysy Stalin joldasqa Almaty qalalyq türmede ornalasqan, Qyzylorda obkomynyŋ KP(b) būrynǧy hatşysy Amirov Husainbek Ahmetūlynyŋ aryzyn tyŋdap köreiık: «Men 1938 jyly 28 şılde aiynda tūtqynǧa alyndym. Tūtqynǧa alu barysynda BK(b)P OK men prokurordyŋ sanksiiasyn talap ettım. Tergeuşılerı bolmady, BK(b)P OK kelısımınsız tūtqynǧa alyndym. Būl 13 tamyz küngı prokuror Körpebaevtyŋ qoly qoiylǧan aiyptau hattamasynyŋ dälelı retınde rastaidy. Sol künnıŋ özınde-aq aiyptau hattamasynda, jalǧan aiǧaqtar negızınde tergeuge aldy. Maǧan zorlyq-zombylyq körsetıp, tünımen ūiqysyz tūrǧyzyp qoiyp, äbden azapqa saldy. Üş tergeuşı menen jauap aldy. Eger men hattamaǧa qol qoimasam, ūltşyl faşistık ūiymnyŋ qatysuşysy retınde, menıŋ osy bölmede öletınımdı odan auyry atu jazasyna ūşyraitynymdy aitty. Kelısımımdı bersem tırı qalatynymdy söiledı. Olar, jūrtşylyqqa menı qaza tapqan adam esebınde ekenımdı mälımdedı. Auyr hälge jetkenım sonşalyq, köz aldyma äiel bala-şaǧam elestei bastady, kenje ūlymnyŋ «äke», «äke» dep aiǧailap jatty. Stalin joldas, mūndai azaptaumen 17 jyl müşesı bolǧan partiianyŋ qas jauy, dep qol qoiauǧa mäjbürledı. Partiianyŋ adal müşesı retınde, būl eŋ qorqynyşty jaza. Osy ıs barysynda sızge aryz jazu mümkındıgım bolmady, bır japyraq qaǧaz bermedı. Menıŋ ötınışıme nazar audaruyŋyzdy sūraimyn».
Anyqtama: Ämırov Qūsainbek Ahmetūly – Memlekettık qauıpsızdık departamentı Işkı ıster halyq baqylau komissariatyna 1938 jyly 28 mausymda tūtqynǧa alyndy. 26 qazan 1940 jylǧy IIHK janyndaǧy arnaiy otyrystyŋ qaulysymen 58 bapqa säikes RKFSR qylmystyq kodeksınıŋ 2, 7, 11 Ökılettı ökılı boiynşa 8 jylǧa eŋbek lagerıne sottaldy. 1946 j. jaza merzımın ötedı. №8145-S-54 KSRO Joǧarǧy Sotynyŋ qylmystyq ıster jönındegı sot alqasynyŋ anyqtaluy boiynşa 5 qaraşa 1954 jylǧy KSRO IIHK şeşımınen keiın qylmysqa qatysy däleldıŋ bolmauyna bailanysty ıs toqtatyldy [5].
Sondai-aq, quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardyŋ qatarynda öz oilaryn aşyq ärı batyl jetkıze bılgen, partiia jäne keŋestık organdardyŋ jeke tūlǧalary men namysşylaryda boldy. Sondai jeke tūlǧalardyŋ bırı 1937 jyly 17 qaŋtarda qamauǧa alynǧan Idrıs Mūstambaev özınıŋ aryzynda: «Iа vse vremia dumal, chto GPU-NKVD v svoei rabote silno peregibaiut i chto u nih polnyi proizvol, odnako teper ubedilsia, chto vse eto vy delaete po zadaniiu SK partii. Vot tak deistvuia vy kajdyi god sajaete v tiurmy desiatki tysiach liudei. Seichas zapolnili vsiu taigu molodymi intelligentnymi liudmi, mnogie iz kotoryh nikogda ne znali politicheskoi borby, a ih obviniaiut v izmene rodine, v popytke sverjeniia sovetskoi vlasti. Iа znaiu, chto vse eto zria i mojno bylo oboitis bez takoi repressii» [3, 4-5-bb.]. Temır tordyŋ ar jaǧynda otyrǧan Idrıs Mūstambaev 1933 jyly barlyq jaqyn adamdarynan aiyrylady. Soǧan qaramastan ruhyn tüsırmei, jeke basyna taǧylǧan jalǧan aiypty moiyndaudan bas tartady. 1937 jyly Ydrys Mūstambaev ölım jazasyna kesıldı.9 mamyr 1959 jylǧy Almaty oblystyq IIHK üştıgınıŋ şeşımı boiynşa,15 qaraşa 1937 jyly atu jazasyna ūşyraǧan I. Mūstambaevtyŋ ısın dälel aiǧaqtary bolmauynyŋ sebebınen toqtatyldy [6, 210-b.].
Quǧyn-sürgın barysyndaǧy alǧan oqiǧalar, antidemokratiialyq, antigumanistık äreketter Qazan töŋkerısınıŋ, azattyq ūrandaryn jamylǧan Keŋes ökımetınıŋ qazaq dalasynda poliseilık – totalitarlyq jüie retınde ornaǧanyna qosymşa dälel bola alady.
Halyqtyŋ partiia, keŋes, qūqyq qorǧau organdaryna tüsırgen aryz-şaǧymdarynyŋ obektivtık sipatyn körsetu, taldau, zertteu ǧylymi ainalymǧa engızu maŋyzdy bolyp otyr.
QŪRALAI QŪRMANBAEVA
R.B. Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu institutynyŋ PhD doktoranty, Almaty
Paidalanylǧan ädebietter tızımı:
- Qozybaev M. Aqtaŋdaqtar aqiqaty. – Almaty: Qazaq universitetı, 192-272 b.; Koigeldiev M.K. Stalinizm i repressii v Kazahstane 1920-1924-h godov. – Almaty, 2009. – 448 s.; Stalin rasstrelnye spiski 1937-1938 gg. – Almaty, 2010. – 82 s.; Mahat D. Qazaqstan qoǧamdyq saiasi ömırınde «oŋşyldyqqa» jäne «ūltşyldyqqa» aiyptau: tarihy jäne saldarlary (1925-1933 jj): Tarih ǧyl. kand. ... avtoreferaty. – Almaty, 2000. – 29 b. Mahat D. Qazaq ziialylarynyŋ qasıretı. – Almaty: Sözdık-slovar, 2001. – 304 b.; Mahat D. Tıl men dıl taǧdyry: tarihi derekter, uaqyt bederı jäne aqiqat. – Astana: Ana tılı, 2007. – 192 b.; Alaş miras. Qūjattar jinaǧy. – Almaty: «Däuır» baspasy. – 1993. – 160 b.; Alaş miras (Narodnoe nasledie): Qūjattar jinaǧy. – Almaty: Qazaqstan. 1995. – 208.
- Krasnyi terror: Politicheskaia istoriia Kazahstana (Sbornik dokumentalnyh materialov politicheskih repressii 20-50-h godov HH veka). / Sost.: Koigeldiev M.K., Poluliah V.İ., Tleubaev Ş.B. – Almaty: TOO «Tipografiia operativnoi pechati», 2008. – 307 s.;
- Mahat D. Epistoliarlyq mūralar quǧyndalǧan qazaq ziialylary tarihyn zertteudıŋ derekközı // Otan tarihy. №4 (275). – 2015. – 135-144 bb.
- Krasnyi terror: iz istorii politicheskih repressii v Kazahstane (sbornik dokumentalnyh materialov 20-50-h godov HH veka) / Sost: M.K. Koigeldiev, V.İ. Poluliah, Ş.B. Tleubaev. – Almaty: «Alaş» baspasy, 2013. – 384 s.
- Atyrau obl.boiynşa QR ŪQKM. 6-qor., 0668 -ıs., 26-30-pp.
- Almaty qalasy boiynşa QR ŪQM. 03743-ıs., 4-t., 142-p.
