Qazaqstandaǵy jappaı saıası qýǵyn-súrgin tarıhy 1928 jyldyń ortasynan «Alash» qozǵalysyna qatysqan qaıratkerlerdi tutqyndaýdan bastaldy. Olarǵa «býrjýazııashyl-ultshyl» degen zańsyz jala jabylyp, qamaýǵa alyndy, atý jazasyna kesildi, eriksiz jer aýdaryldy. Sondaı-aq,ár túrli qoǵam toptary: moldalar men dindarlar, aqyn-jazýshylar, ǵalymdar, qyzmetkerler, qarapaıym jumysshy-sharýalar da aıyptaldy. Túpten kelgende bul shara da óz tarapynda Qazaqstanda keńes ókimetine qarsy qozǵalysynyń óris alýyna negiz qalady.
Elimiz táýelsizdigimizdi alǵannan beri, otandyq tarıhnamada jappaı saıası qýǵyn-súrgin tarıhy jańasha turǵydan zerttelip, ǵylymı aınalymǵa monogorafııalar men dıssertaııalar jaryqqa shyqty [1]. Qundy derek kózder negizi Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń muraǵat qorlarynda saqtalǵan. Qupııa qujattarǵa alǵashqy qoljetkenderdiń biri professor M. Qoıgeldıev keshendi túrde zerttep, ǵylymı aınalymǵa engizdi [2].
Bul otandyq derektanýdyń derbes bir baǵytyn quraıtyn halyqtyń aryz-shaǵymdary, ǵylymı tilmen aıtsaq, epıstolalyq qujatttar bolyp tabylady. Osy baǵyttaǵy izdenisterdiń biri D. Mahattyń «Epıstolıarlyq muralar qýǵyndalǵan qazaq zııalylary tarıhyn zertteýdiń derekkózi» [3] atty maqalasyn atap aıtýǵa bolady.
Ádiletsizdik jolmen tutqynǵa alynǵan azamattar memlekettik jáne qoǵamdyq oryndarǵa joldanǵan aryz-shaǵymdary arqyly narazylyqtaryn bildirip otyrdy. Ókinishke oraı, bul aryzdar keńes basshylyqtarynyń mańaıyna da jetpedi. Aryzdardyń basym bóligi nazardan tys qalyp otyrdy. Mysaly, partııa qyzmetkeri Artyqpaev Shaqpaq óziniń aryzynda KSRO Ishki ister mınıstri L.P. Berııaǵa: «Maǵan QazSSR Ishki ister halyq komıssarlar tarapynan jáne basqa da qylmystyq avantıýrısterdiń aldap-arbaý joldarymen aıyp taǵylyp otyr. Keńes halqy men partııanyń aldynda eshqandaı qylmys jasamasam da, túrmede otyrǵanyma úsh jyl boldy. Meniń isim Sizge 1940 j. 28 maýsymda, sondaı-aq 14 jáne 26 maýsymda sizdiń atyńyzǵa eki aryz-shaǵymymdy jibergen bolatynmyn. Barlyq taǵylyp otyrǵan aıyp jalǵan, sebebi men eshqandaı kontrrevolıýııalyq mekemelerdiń qatysýshysy bolmaǵanmyn, bolmaımyn da. Zorlyq-zombylyqtyń qurbany bolyp otyrmyn... Berııa Joldas! Partııa basshylyǵynda otyrǵan adamdarǵa tańym bar, áli kezge deıin meniń isimdi qaraýsyz qaldyryp otyr, múldem qaraǵysyda kelmeıdi. Qarap tanysýyńyzdy ótinemin» - dep, birneshe márte aryz jazady. Dál sol kezde saıası qýǵyn-súrgin máselesin iske asyrý barysynda, partııa qyzmeti qaýipsizdik organdarǵa biriktirilip, keńinen oryn aldy.
Anyqtama: Artyqpaev Shaqpaq – Memlekettik qaýipsizdik departamenti Ishki ister halyq baqylaý komıssarıatyna 1938 jyly 27 maýsymda tutqynǵa alyndy. 26 qazan 1940 jylǵy IIHK janyndaǵy arnaıy otyrystyń qaýlysymen 58 bapqa sáıkes RKFSR qylmystyq kodeksiniń 2, 7, 11 Ókiletti ókili boıynsha 8 jylǵa eńbek lagerine sottaldy. 1946 j. jaza merzimin ótedi. №8145-S-54 KSRO Joǵarǵy Sotynyń qylmystyq ister jónindegi sot alqasynyń anyqtalýy boıynsha 5 qarasha 1954 jylǵy KSRO IIHK sheshiminen keıin qylmysqa qatysy dáleldiń bolmaýyna baılanysty is toqtatyldy [3, 44, 46-47-bb.].
Atý jazasyna ushyraǵan qoǵam qaıratker Adaev Imanǵalı Batys Qazaqstan oblysynyń týmasy, óziniń ómirbaıanynda úkimetke qarsy keletindeı esh opasyzdyq jasamaǵanyn, sondaı-aq jumys jasaý barysynda burynǵy aýdandyq komıtetiniń hatshysy Qangereev, Atqarýshy komıtetiniń tóraǵasy Álıev, aýdan basshysy Ǵumarov pen tanys bolǵandyǵyn aıtady: «Sonyń ishinde Qangereevti jaqsy tanydym, onymen 1927 jyly Qyzylordada Qazaq ınstıtýtynda oqyp júrgende tanystyq. Osy qalada júrip partııa qataryna qosyldym, Qangereev meniń kepilgerim boldy. Bir jyl ótken soń, 1928 jyly Qazaq ınstıtýtyn bitirip, Gýrevke keldim. Aýdandyq komıtetiniń sheshimi boıynsha Dossor qalasyna issaparmen kelip, sol jerdegi orta mekteptiń dırektor qyzmetine taǵaıyndaldym. Dossorda 1930 jylǵa deıin qyzmet atqardym, Gýrev aýdandyq komıtetiniń partııasynyń sheshimimen shaqyrtylyp, meni Gýrev kooperatıvtik mektep dırektory qyzmetine taǵaıyndady. 1932 jyly aldyńǵy qyzmetimnen keńes partııalyq mektebine aýystyrdy, ol jerde 1933 jyly qarasha aıyna deıin qyzmet atqyrdym. Sol jyly meni Mańǵystaý raıonyna issaparmen jiberip, aýdan basshysy etip taǵaıyndady. Bir jyl ótken soń balalar úıiniń jáne qalalyq ınternattyń dırektor qyzmetine aýystyrdy. Bul qyzmette 1936 jylǵa deıin qyzmet atqardym.1935 jyly tamyz aıynda, Mańǵystaý aýdan komıtetiniń burynǵy hatshysy Qangereev meniń úıimde 2 ret qonaqta boldy. Bir kúni túnge qaraı Qangereev pen Álıev saıası tekseristiń aldyn-alý daıyndyǵy dep keldi. Ekinshi ret 1936 jyly maýsym aıynda Mańǵystaýǵa Gýrevke keter aldynda Álıevpen taǵy keldi. Qonaqjaılyǵymdy kórsetip, dastarhan jaıdym, sháı iship et jedik. 1937 jyly Qangereev Mańǵystaýdan Gýrevke «Emba munaı» kólik kompanııasyna dırektor qyzmetine aýysyp keldi. Úıime jıi kelip turdy. Meniń jáne meni biletin tanystarym osy bolatyn. Ózimdi kinálimin dep eseptemeımin».
Anyqtama: Adaev Imanǵalı – Ishki ister halyq baqylaý komıssarıatyna 1938 jyly 26 qańtarda Batys Qazaqstan oblysy boıynsha tutqynǵa alyndy. IIHK úshtiginiń sheshimi boıynsha 1938 jyly 14 aqpanda atý jazasyna kesildi. Úkim 1938 jyly 16 aqpanda oryndaldy. Gýrev oblystyq sot prezıdıýmynyń qaýlysy men 7.08.1962 jylǵy IIHK úshtiginiń sheshimi boıynsha, Batys Qazaqstan oblysynyń 14 aqpan 1938 jylǵy Adaev Imanǵalıdiń qylmysqa qatysy dáıekterdiń bolmaǵandyqtan isi toqtatylyp, aqtaldy [4].
BK(b)P OK hatshysy Stalın joldasqa Almaty qalalyq túrmede ornalasqan, Qyzylorda obkomynyń KP(b) burynǵy hatshysy Amırov Hýsaınbek Ahmetulynyń aryzyn tyńdap kóreıik: «Men 1938 jyly 28 shilde aıynda tutqynǵa alyndym. Tutqynǵa alý barysynda BK(b)P OK men prokýrordyń sankııasyn talap ettim. Tergeýshileri bolmady, BK(b)P OK kelisiminsiz tutqynǵa alyndym. Bul 13 tamyz kúngi prokýror Kórpebaevtyń qoly qoıylǵan aıyptaý hattamasynyń dáleli retinde rastaıdy. Sol kúnniń ózinde-aq aıyptaý hattamasynda, jalǵan aıǵaqtar negizinde tergeýge aldy. Maǵan zorlyq-zombylyq kórsetip, túnimen uıqysyz turǵyzyp qoıyp, ábden azapqa saldy. Úsh tergeýshi menen jaýap aldy. Eger men hattamaǵa qol qoımasam, ultshyl fashıstik uıymnyń qatysýshysy retinde, meniń osy bólmede óletinimdi odan aýyry atý jazasyna ushyraıtynymdy aıtty. Kelisimimdi bersem tiri qalatynymdy sóıledi. Olar, jurtshylyqqa meni qaza tapqan adam esebinde ekenimdi málimdedi. Aýyr hálge jetkenim sonshalyq, kóz aldyma áıel bala-shaǵam elesteı bastady, kenje ulymnyń «áke», «áke» dep aıǵaılap jatty. Stalın joldas, mundaı azaptaýmen 17 jyl múshesi bolǵan partııanyń qas jaýy, dep qol qoıaýǵa májbúrledi. Partııanyń adal múshesi retinde, bul eń qorqynyshty jaza. Osy is barysynda sizge aryz jazý múmkindigim bolmady, bir japyraq qaǵaz bermedi. Meniń ótinishime nazar aýdarýyńyzdy suraımyn».
Anyqtama: Ámirov Qusaınbek Ahmetuly – Memlekettik qaýipsizdik departamenti Ishki ister halyq baqylaý komıssarıatyna 1938 jyly 28 maýsymda tutqynǵa alyndy. 26 qazan 1940 jylǵy IIHK janyndaǵy arnaıy otyrystyń qaýlysymen 58 bapqa sáıkes RKFSR qylmystyq kodeksiniń 2, 7, 11 Ókiletti ókili boıynsha 8 jylǵa eńbek lagerine sottaldy. 1946 j. jaza merzimin ótedi. №8145-S-54 KSRO Joǵarǵy Sotynyń qylmystyq ister jónindegi sot alqasynyń anyqtalýy boıynsha 5 qarasha 1954 jylǵy KSRO IIHK sheshiminen keıin qylmysqa qatysy dáleldiń bolmaýyna baılanysty is toqtatyldy [5].
Sondaı-aq, qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń qatarynda óz oılaryn ashyq ári batyl jetkize bilgen, partııa jáne keńestik organdardyń jeke tulǵalary men namysshylaryda boldy. Sondaı jeke tulǵalardyń biri 1937 jyly 17 qańtarda qamaýǵa alynǵan Idris Mustambaev óziniń aryzynda: «Ia vse vremıa dýmal, chto GPÝ-NKVD v svoeı rabote sılno peregıbaıýt ı chto ý nıh polnyı proızvol, odnako teper ýbedılsıa, chto vse eto vy delaete po zadanııý K partıı. Vot tak deıstvýıa vy kajdyı god sajaete v tıýrmy desıatkı tysıach lıýdeı. Seıchas zapolnılı vsıý taıgý molodymı ıntellıgentnymı lıýdmı, mnogıe ız kotoryh nıkogda ne znalı polıtıcheskoı borby, a ıh obvınıaıýt v ızmene rodıne, v popytke sverjenııa sovetskoı vlastı. Ia znaıý, chto vse eto zrıa ı mojno bylo oboıtıs bez takoı repressıı» [3, 4-5-bb.]. Temir tordyń ar jaǵynda otyrǵan Idris Mustambaev 1933 jyly barlyq jaqyn adamdarynan aıyrylady. Soǵan qaramastan rýhyn túsirmeı, jeke basyna taǵylǵan jalǵan aıypty moıyndaýdan bas tartady. 1937 jyly Ydrys Mustambaev ólim jazasyna kesildi.9 mamyr 1959 jylǵy Almaty oblystyq IIHK úshtiginiń sheshimi boıynsha,15 qarasha 1937 jyly atý jazasyna ushyraǵan I. Mustambaevtyń isin dálel aıǵaqtary bolmaýynyń sebebinen toqtatyldy [6, 210-b.].
Qýǵyn-súrgin barysyndaǵy alǵan oqıǵalar, antıdemokratııalyq, antıgýmanıstik áreketter Qazan tóńkerisiniń, azattyq urandaryn jamylǵan Keńes ókimetiniń qazaq dalasynda polıeılik – totalıtarlyq júıe retinde ornaǵanyna qosymsha dálel bola alady.
Halyqtyń partııa, keńes, quqyq qorǵaý organdaryna túsirgen aryz-shaǵymdarynyń obektıvtik sıpatyn kórsetý, taldaý, zertteý ǵylymı aınalymǵa engizý mańyzdy bolyp otyr.
QURALAI QURMANBAEVA
R.B. Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýtynyń PhD doktoranty, Almaty
Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:
- Qozybaev M. Aqtańdaqtar aqıqaty. – Almaty: Qazaq ýnıversıteti, 192-272 b.; Koıgeldıev M.K. Stalınızm ı repressıı v Kazahstane 1920-1924-h godov. – Almaty, 2009. – 448 s.; Stalın rasstrelnye spıskı 1937-1938 gg. – Almaty, 2010. – 82 s.; Mahat D. Qazaqstan qoǵamdyq saıası ómirinde «ońshyldyqqa» jáne «ultshyldyqqa» aıyptaý: tarıhy jáne saldarlary (1925-1933 jj): Tarıh ǵyl. kand. ... avtoreferaty. – Almaty, 2000. – 29 b. Mahat D. Qazaq zııalylarynyń qasireti. – Almaty: Sózdik-slovar, 2001. – 304 b.; Mahat D. Til men dil taǵdyry: tarıhı derekter, ýaqyt bederi jáne aqıqat. – Astana: Ana tili, 2007. – 192 b.; Alash mıras. Qujattar jınaǵy. – Almaty: «Dáýir» baspasy. – 1993. – 160 b.; Alash mıras (Narodnoe nasledıe): Qujattar jınaǵy. – Almaty: Qazaqstan. 1995. – 208.
- Krasnyı terror: Polıtıcheskaıa ıstorııa Kazahstana (Sbornık dokýmentalnyh materıalov polıtıcheskıh repressıı 20-50-h godov HH veka). / Sost.: Koıgeldıev M.K., Polýlıah V.I., Tleýbaev Sh.B. – Almaty: TOO «Tıpografııa operatıvnoı pechatı», 2008. – 307 s.;
- Mahat D. Epıstolıarlyq muralar qýǵyndalǵan qazaq zııalylary tarıhyn zertteýdiń derekkózi // Otan tarıhy. №4 (275). – 2015. – 135-144 bb.
- Krasnyı terror: ız ıstorıı polıtıcheskıh repressıı v Kazahstane (sbornık dokýmentalnyh materıalov 20-50-h godov HH veka) / Sost: M.K. Koıgeldıev, V.I. Polýlıah, Sh.B. Tleýbaev. – Almaty: «Alash» baspasy, 2013. – 384 s.
- Atyraý obl.boıynsha QR UQKM. 6-qor., 0668 -is., 26-30-pp.
- Almaty qalasy boıynsha QR UQM. 03743-is., 4-t., 142-p.
