"Qaiym Mūhamedhanov Alaştyŋ san qyrly taqyrybyn zerttep, alǧaş ret baspa betınde jariialady". Bügın qairatkerdıŋ qyzy Dina Mūhamedhan «Ekınşı jalpyqazaq siezı » (1917) turaly Alaş avtonomiiasy jäne Alaşorda ükımetı haqynda" atty maqalasyn äleumettık jelıge şyǧardy. Būl maqala 1991 jyly 17 jeltoqsanda oblystyq «Semei taŋy» gazetınde jariialanǧan. Dina Mūhamedhan "Būl maqala osy jariialanymnan köp būryn daiyndalǧan" dep eskertken. Sol maqalany "Adyrna" ūlttyq portaly oqyrmandary nazaryna ūsynamyz.
Qazaqstan qazırgı künde egemendı, erıktı, täuelsız memleket bolu jolyna berık senımmen qadam basyp otyr. Būl mäsele qazaq halqynyŋ ejelgı mūrat-maqsaty, arman-tılegı bolatyn.
Halqymyzdyŋ egemendı el, täuelsız memleket bolu jolyndaǧy ǧasyrlar boiǧy küres tarihy osy künge şeiın būrmalanyp, tarihi şyndyqqa qiianat jasalyp, bürkemelenıp kelgenı qalyŋ oqyrman qauymǧa qazır mälım bola bastady. Būl mäsele turaly baspasöz jüzınde batyl türde aşyq aitylyp, jariialanyp, şyndyqtyŋ betı bırtındep aşylyp keledı.
Qasaqana būrmalanyp, bülıngen tarihymyzdy dūrystap, qaita jazyp, şyndyqty qalpyna keltıru – naǧyz tarihşy, ädebietşı ǧalymdarymyzdyŋ, adal azamattarymyzdyŋ abyroily boryşy.
Bız bügıngı maqalamyzda egemendı el, täuelsız, erıktı memleket bolu jolyndaǧy tarihymyzdyŋ eleulı bır kezeŋıne, iaǧni 1917 jyly şaqyrylǧan «Ekınşı jalpyqazaq siezı» jaiynda söz qozǧamaqpyz.
Ekınşı siez turaly sözımızdı bastardan būryn, mäsele tüsınıktı bolu üşın, eŋ aldymen «Alaş» dep atalatyn partiia jaiynda qysqaşa aita ketudı dūrys kördık.
1917 jyly Fevral revoliusiiasy jeŋıske jetıp, patşa ükımetı qūlatylǧannan keiın, qazaqtyŋ belgılı ziialy qairatkerlerı: Älihan Bökeihanūly, Ahmet Baitūrsynūly, Mırjaqyp Dulatūly, Mūstafa Şoqaiūly, Mūhametjan Tynyşbaiūly, Halel Ǧabbasūly, Jihanşa Dosmūhambetūly, Halel Dosmūhambetūldary 1917 jyly säuırde, oblystyq qazaq siezderın ūiymdastyryp, ötkızedı. Qazaq komitetterı qūrylady. «Jalpyqazaq sezı ötkızılsın» degen qauly qabyldanady.
«Bırınşı jalpyqazaq sezı» Orynbor qalasynda 1917 jyly şıldenıŋ 21-26 künderı ötkızıldı. Siezde qaralǧan on tört mäselenıŋ bırı qazaqtyŋ saiasi partiiasyn qūru bolady. Partiianyŋ aty – «Alaş» atalsyn dep ūiǧarylady. Partiianyŋ programmasyn jasau jäne qazaq avtonomiiasyn qūru mäselesıne daiarlyq jūmysynyŋ jospary belgılenedı.
«Ekınşı jalpyqazaq siezınıŋ» şaqyrylu mäselesın dūrys tüsınu üşın sol kezde baspasöz jüzınde jariialanǧan naqtyly tarihtyq materialdarmen tanysuymyz qajet bolady. Eŋ aldymen siezdı jedel şaqyruǧa sebep bolǧan, sol däuırdegı tarihi hal-ahualdy baian etetın derektı maǧlūmattardy beremız.
«Qazaq» (Orynbor) gazetınde 1917 jyly, qaraşanyŋ 14 künı jariialanǧan habarlama-maqalanyŋ qysqaşa mazmūnyn keltıreiık.
– Zaman jamanǧa ainaldy. Keleşek qaraŋǧy, qorqynyş zor. Osyndai bülınşılık zamanda, aiaqasty bolyp, qorlyqta qalmauymyzdyŋ qamyn keŋesu üşın ekınşı jalpyqazaq siezın şaqyruǧa qauly qylyp, Orynbordaǧy oqyǧan qazaqtar tömendegı telegramdy qazaq oblystaryna jäne üiezderıne berıp otyr.
Telegramma sözı:
«Bükıl memleket qazır betımen jaiylyp kettı. Keşıkpei talan-taraj, qyrǧynǧa ainalatyn türı bar. Alalyq, altyauyzdyq, bıreuge-bıreu senbeu küşeidı. Är adam, är halyq, öz qamyn oilap, özın-özı qorǧaityn kün tudy. Būl bolyp jatqan uaqiǧalardyŋ tübı nege soǧatynyn jalpy qazaq artyq seze qoimaityn şyǧar. Būl uaqiǧalardyŋ türı jaman. Qam qylmai, qol qusyryp otyra bersek, aldymen qazaq halqy sorlaityn türı bar. Sonyŋ üşın bız janymyzdy, malymyzdy qorǧau jaiyn oilau kerek.
Özımızdı özımız qorǧau üşın bızge jalpy qazaq milisiiasyn qūru kerek. Būl mäsele şūǧyl jäne asa zor bolǧandyqtan, tömende qol qoiuşylar, halyqqa senımdı, qūrmettı aqsaqaldardy jäne oqyǧandardy şaqyryp, öz küşımızben qazaq milisiiasyn qūru jaiyn keŋesuge, jalpyqazaq sezın jinauǧa qauly qyldyq. Eger bız özımızdı özımız qorǧai almasaq, bülınşılık zoraiyp, qiynşylyqqa ainalǧanda, qazaq halqy qūrban bolady. Sonyŋ üşın milisiia qūrudyŋ üstıne, siezde qazaq halqynyŋ jūrttyǧyn joǧaltpau üşın ne qylu kerek degen zor mäsele de qaralady.
Alaş balasynyŋ basyna bır syn kün tudy. Ötınemız, qalaida bolsa, 5-dekabrge qarsy Orynborǧa är üiezden jūrtqa qadırlı ekı aqsaqaldan jäne är oblastnoi komitetten ekı oqyǧan kısıden jıberıŋızder...
Būl telegrammada aitylǧan üiez basy ekı aqsaqal jäne oblastnoi komitetten şaqyrylǧan ekı ziialynyŋ üstıne, airyqşa telegram berıp, mynau kısıler şaqyryldy. «Ūran», «Saryarqa», «Bırlık tuy», «Tırşılık» gazetterınen jäne jaŋa aşylǧan qauymdardan bır-bır ökılderden. Qazy Ǧūmar (Omar) Qarşūly, qazy Qaiyrşa Aqymetjanūly, qazy Ǧabdolla Eşmūqambetūly, Aqymetjan Orazaiūly, Qojahmet Orazaiūly, Qūramambek Bırımjanūly, Jaimūqambet Janqojaūly, Şäkärım Qūdaiberdıūly, Jüsıpbek Basyǧaraūly, Mūstafa Şoqaiūly, Halel Dosmūqambetūly, Jahanşa Dosmūqambetūly, Uälihan Tanaşūly, Baqytkerei Qūlmanūly, Janǧoja Mergenūly, Eşenǧali Arabaiūly, Oraz Tätıūly, Şonan aqsaqal, Otarbai qajy Qondybaiūly, Aqymetkerei Qosyuaqūly, Nūrlan Qiiaşūly, Nūrmaqambet Saǧynaiūly, Şäŋgerei Bökeiūly, Esenǧūl qajy Mamanūly, Mūhametjan Tynyşbaiūly, Salyq Qarpyūly, Sapar Nauyryzbaiūly jäne Iliias qajy Janǧaraūly.
Siez şaqyruşy komissiia aǧzalary (müşelerı):
Älihan Bökeihanūly
Ahmet Baitūrsynūly
Mırjaqyp Dulatūly
Saǧyndyq Dosjanūly
Eldes Omarūly.
Osy şaqyru boiynşa siezge Qazaqstannyŋ barlyq segız oblysynan ökılder kelıp, «Jalpyqazaq – qyrǧyz siezı» 1917 jyly, jeltoqsannyŋ 5-13 künderı Orynbor qalasynda bolyp öttı. «Saryarqa» (Semei) gazetınıŋ 1918 jylǧy, qaŋtardyŋ 25 küngı 29 sanynda: siez şaqyruşylardyŋ, siezge kelgen ökılderdıŋ attary atalyp, siezde qaralǧan mäseleler jäne «Jalpyqazaq – qyrǧyz sezınıŋ qaulysy» jariialandy.
Siez bastyǧyna sailanǧandar: Baqytkerei Qūlmanūly, predsedatel, serıkterı: Älihan Bökeihanūly, Halel Dosmūqambetūly, Äzımqan Kenesaryūly, Omar Qaraşūly.
Hatşylary: Däuletşe Küsepǧaliūly, Mırjaqyp Dulatūly, Seidazym Kädırbaiūly.
– Sezde qaraluǧa qoiylǧan mäseleler: 1. Sıbır, Türkıstan avtonomiiasy jäne Iýgovostochnyi soiuz turaly. 2. Qazaq-qyrǧyz avtonomiiasy. 3. Milisiia turaly. 4. Ūlt keŋesı. 5. Oqu mäselesı. 6. Ūlt qazynasy. 7. Müftilık mäselesı. 8. Narodnyi sot. 9. Aulnoe upravlenie. 10. Azyq-tülık mäselesı.
Avtonomiia mäselesı. Türkıstan avtonomiiasynyŋ ministrı Mūstafa Şoqaiūly Türkıstan avtonomiiasy jaiynda baiandady...
Komissiia atynan: Halel Ǧabbasūly ūlt avtonomiiasy jäne milisiia turaly baiandama jasady.
Avtonomiia turaly Haleldıŋ baiandamasyn tekserıp, oktiabr aiaǧynda Uaqytşa ükımet tüskenın, Rusiia memleketınde halyqqa senımdı jäne bedeldı ükımettıŋ joqtyǧyn, äkımşılık joq bolǧan soŋ, halyq arasy būzylyp, pyşaqtasyp ketetındıgın, bassyzdyq küşeiıp, bükıl memleket bülınşılıkke ūşyrap, künnen-künge halyqtyŋ küiı naşarlauyn jäne būl bülınşılık bızdıŋ qazaq-qyrǧyzdyŋ basyna da keluı mümkın dep oilap, bükıl qazaq-qyrǧyzdy bileitın ükımet kerektıgın eskertıp, siez bır auyzdan qauly qyldy:
I. Bökei elı, Oral, Torǧai, Aqmola, Semei, Jetısu, Syrdariia oblystary, Ferǧana, Samarqan oblystaryndaǧy jäne Amudariia bölımındegı qazaq üiezderı, Zakaspi oblysyndaǧy jäne Altai guberniiasyndaǧy ırgeles bolystardyŋ jerı bıryŋǧai, ırgelı halqy qazaq, qyrǧyz, haly, tūrmysy, tılı bır bolǧandyqtan öz aldyna ūlttyq, jerlı Avtonomiia qūruǧa.
II. Qazaq-qyrǧyz avtonomiiasy «Alaş» dep atalsyn.
III. Alaş avtonomiiasynyŋ jer üstındegı tügı, suy, astyndaǧy kenı Alaş mülkı bolsyn.
- Alaş avtonomiiasynyŋ mizamyn Bükılrusiialyq uchreditelnoe sobranie bekıtedı.
- Qazaq-qyrǧyz arasynda tūrǧan az halyqtardyŋ qūqyqtary teŋgerıledı. Alaş avtonomiiasyna kırgen ūlttardyŋ bärı, bükıl mekemede sanyna qarai oryn alady. Alaş avtonomiiasynyŋ qolynda jersız halyqtar bolsa, olarǧa ūlt jäne mädeni avtonomiia berıledı.
VI. Alaş oblystaryn qazırgı bülınşılıkten qorǧau maqsatymen, uaqytşa ūlt keŋesın qūruǧa, mūnyŋ aty «Alaşorda» bolsyn. Alaşordanyŋ aǧzasy 25 bolyp, 10 oryn qazaq-qyrǧyz arasyndaǧy basqa halyqtarǧa qaldyryldy. Alaşordasynyŋ uaqytşa tūratyn orny – Semei qalasy. Alaşorda bügınnen bastap, qazaq-qyrǧyz halqynyŋ bilıgın öz qolyna alady.
VII. Alaşordasy halyq milisiiasy.
VIII. Alaşordasy tez uaqytta Alaş avtonomiiasynyŋ qūryltaiyn şaqyruǧa mındettı bolsyn.
IH. Alaşordasyna siez tapsyrady:
1) Ūlt qazynasyna qaryz aqşa aluǧa, 2) Özge avtonomiialy körşı halyqtarmen odaqtasu jaiyn söilesuge, bıraq, mūnyŋ şarttaryn bekıtuşı Alaş qūryltai.
H. Ūlt qūryltaiyna «Alaşordasy» avtonomiia mizamynyŋ jobasyn daiarlap kırgızedı.
Siez osyndai qauly qabyldaidy. Odan soŋ, avtonomiiany qaşan jariialau mäselesı söz bolady da, milisiia mäselesıne toqtalady.
Milisiia mäselesı: Būl mäsele haqyndaǧy baiandamany tekserıp qarap jäne osy künde memleket ışınde bassyzdyq, talan-taraj, qyrylys-talas bolyp jatqanyn eskerıp, qyrǧyz, qazaqty mūndai bülınşılıkten qorǧau üşın siez tömendegı qaulyny qabyl etedı:
Eşbır toqtausyz milisiia tüzeuge kırısu tiıs.
Qaulyda odan ärı: qai oblysta qanşa milisiia bolatyny, olardyŋ eŋbek aqysy, qaru-jaraq satyp aluǧa t.b. qajettı qarjy mölşerı körsetıledı.
Alaşordasyna sailanǧan adamdardyŋ attaryn atap, tızımın bergennen keiın Alaşordasynyŋ bastyǧyn sailau tärtıbı berılgen.
Alaşordasynyŋ bastyǧyna: Älihan Bökeihanūly, Baqytkerei Qūlmanūly jäne Aidarqan Tūrlybaiūly tasqa salyndy.
Sailauşy Sailamauşy
Älihandy 40 18
Baqytkereidı 19 39
Aidarqandy 20 38
Söitıp Alaşordasynyŋ bastyǧyna Älihan Bökeihanūly sailandy.
Oqu komissiiasyna sailandy:
- Ahmet Baitūrsynūly. 2. Maǧjan Jūmabaiūly. 3. Eldes Omarūly. 4. Biahmet Särsenūly. 5. Teljan Şonanūly.
Halyqtan milisiia jäne oqu komissiia Alaşordasynyŋ rashodyna jiylatyn aqşa äzırge ūlt qazynasy bolyp tabylady.
Tüpkılıktı ūlt qazynasyn tüzeu Alaşordasynyŋ mındetı.
Azyq-tülık mäselesın jäne ökılderdıŋ būl turaly bergen maǧlūmatyn siez tekserıp, mynadai qauly qyldy.
- Azyq-tülık jūmysyn sailanǧan zemstvolar eşbır toqtausyz öz qolyna alady.
- Alaşordasy ärbır oblystaǧy astyqtyŋ ūzyn sanyn bılıp, astyǧy joq jerge, astyǧy mol oblystardan astyq alyp beruge mındetker.
- Qyrǧyz-qazaqqa satyp alynǧan astyqty azyq-tülık komitetterı toqtatpas üşın Alaşordasy qam qylady.
Alaş avtonomiiasy jaqyn arada jariialanatyn bolǧan soŋ, programmada körsetılgen müftilık, narodnyi sot, aulnoe upravlenie siezde qaralmai keiınge qaldy...
– El ışındedı narodnyi sot eşbır jūmys bıtıre almaidy jäne halyqqa senımdı emes. El ışındegı ūrlyq künnen-künge küşeiıp bara jatyr. Sonyŋ üşın ūrlyqty tiiatyn uaqytşa sot qūru jäne sottyŋ tärtıbın tüzetu Alaşordasynyŋ mındetınde.
«Saryarqa» gazetınde jariialanǧan: «Jalpyqazaq – qyrǧyz siezınıŋ» qaulysynyŋ negızgı mazmūny osyndai.
Jalpyqazaqtyq ekınşı siez qabyldaǧan baǧdarlamasyn künı keşege deiın bürkep, jauyp tastap: «Alaşorda «derbes avtonomiia» degendı jeleu ettı, burjuaziiaşyl ūltşyldar özderınıŋ kontrrevoliusiiaşyl äreketterın bürkemeleu üşın «ūlttyq» jalaudy jamyldy, ūlt müddesın qorǧaǧansydy, dıni demagogiiaǧa süiendı... adamdy adamnyŋ qanauyna negızdelgen qoǧamdyq tärtıptı mäŋgı saqtauǧa tyrysty...» dep, tarihi şyndyq qasaqana öreskel būrmalanyp jazylyp keldı. Alaş avtonomiiasyn qūbyjyq etıp körsetu üşın baibalam salǧan qyŋyr sözderdı bekıtetın eşbır dälel keltırılmei, Alaş avtonomiiasyn burjuaziiaşyl-ūltşyl avtonomiia delınıp keldı.
Alaş avtonomiiasyn jariialanǧan «Ekınşı jalpyqazaq siezınde» qabyldanǧan qauylyn V jäne VI tarmaǧyna köŋıl audaryp köreiık:
- «Qazaq-qyrǧyz arasynda tūrǧan az halyqtardyŋ huqyqtary teŋgerıledı. Alaş avtonomiiasyna kırgen ūlttardyŋ bärı, bükıl mekemede sanyna qarai oryn alady. Alaş avtonomiiasynyŋ qolynda jersız halyqtar bolsa, olarǧa ūlt jäne mädeni avtonomiia berıledı».
- «Alaş oblystaryn qazırgı bülınşılıkten qorǧau maqsatymen, uaqytşa ūlt keŋesın qūruǧa, mūnyn aty «Alaşorda» bolsyn.
Alaşordanyŋ avzasy 25 bolyp, 10 oryn Qazaq-qyrǧyz arasyndaǧy basqa halyqtarǧa qaldyrady …» – delınıp, aşyq-aiqyn körsetılgen.
Körıp otyrsyzdar, Alaş avtonomiiasynyŋ programmasynda Qazaqstanda türatyn, Qazaqstan basqa ūlttardy, halyqtardy alalau, tömensıtu siiaqty közqaras, ūlttyq üstemdık, ūlttyq erekşelık, iaǧni burjuaziialyq-ūltşyldyq ideiasy müldem joq.
Alaş avtonomiiasy turaly, qazaq ziialylarynan, körnektı qairatker, tarihta belgılı ekı adamnyŋ pıkırın keltıreiık:
«Saryarqa» gazetınde, 1918-jyly, qaŋtardyŋ 22-sı künı jariialanǧan bas maqalasynda Älımqan Ermekūly bylai dep jazady:
«...Dekabrdıŋ 12-künı, tüs aua, saǧat 3-te düniege «Alaş» avtonomiiasy kelıp, azan şaqyrylyp at qoiyldy. Alty Alaştyŋ balasynyŋ basyna aq orda tıgılıp, Alaş tuy köterıldı. Ülken auyldarǧa qoŋsy qonyp, şaşylyp jürgen qyrǧyz-qazaq jürty öz aldyna auyl boldy. Otansyz jürt otandy boldy. Avtonomiia – bızge ömırlık maqsūt edı. Alystaǧy jūldyz edı. Iştegı derttı aita almai, qūrmelıp jürgen qyzyl tıl būl künde dünie jüzın jaŋǧyrtyp, Alaş ūranyn şaqyryp otyr. Alaş! Alaş! Köter basty, uaqyt jettı, sürtelık közden aqqan qandy jasty …
Alaş avtonomiiasyna qūran oqylyp at qoiylǧanda, jalpyqazaq siezınde el ışınen kelgen qariia aqsaqaldardyŋ eŋırep jylaǧany bolyp edı.
Erlerdei ūmtylyp jergılık ūlttyq avtonomiia alyp jatqanda, 6 million qazaq halqy, tūtas jerı bar, qarap otyryp qalsa, jūrttyǧyn joǧaltyp, özın-özı tırıdei kömgenı. Enşa alla! Senemız: Alaş tuynyŋ astyna jiylmaityn qyrǧyz-qazaq balasy bolmas, tıgılgen Alaş tuyn qūlatpas. – dep. Jasasyn, Alaş avtonomiiasy!
Älımqan».
«Saryarqa» gazetınıŋ sol küngı sanynda jariialanǧan Halel Ǧabbasūlynyŋ maqalasynan: «... El basynyŋ milisiia qyzmetıne alynatyn jıgıtterdıŋ attanyn, saimanyn tezdıkpen daiyndap, aitqan jerıne jetkızu kerek. Qazaq-qyrǧyzdyŋ uaqytşa ükımetı – Alaşorda» Alaş qalasyna kelıp, avtonomiiasyn jariialaǧannan keiın, qazaq-qyrǧyz balalary baǧynǧan, ükımetımız osy dep senıp, ant berıp, basqa ükımettı tanymai, öz ükımetınıŋ ämırın ekı qylmai, oryndau kerek.
Aqtaban şūbyryndy, alqaköl sūlama, neşe-neşe qiyn-qystau jerlerden būl künge deiın aman ötıp, tarih jüzınde joǧalmaityn berıktıgın körsetken Alaş ūrandy qazaq-qyrǧyz balalary jūrtqa tüsken, myna ömır synynan da aman-esen aiaǧyn şaldyrmai öter dep senemız ...
«Alaş tuy astynda,
Kün söngenşe sönbeimız!
Endı eşkımnıŋ Alaşty
Qorlyǧyna bermeimız!
Öler jerden kettık bız,
Būl zamanǧa jettık bız,
Jasaidy Alaş, ölmeimız –
Jasasyn Alaş, jasasyn!»
Ǧabbas».
Söitıp, Alaş avtonomiiasy jariialanyp, uaqytşa Alaşorda ükımetı qūrylady. 1918 jyly qys ortasynda Semeide qazaq jıgıtterınen milisiia ūiymdastyryldy. Milisiia basqaruşy ofiser retınde, Semei mūǧalımder seminariiasynyŋ oquşysy – seminarist Qazy Nūrmūqambetūly taǧaiyndaldy. Būl kezde Qazy, Jüsıpbek Aimautov, Qanyş Sätbaev bärı bır klasta, 3-kursta oqityn.
Atty milisiialardy jattyqtyryp – oinatyp jürgen kezınde, bolşevik soldattary, Qazyny atyp öltıredı. Osy uaqiǧanyŋ ışınde bolǧan Beiımbet Mailin «Saryarqa» gazetınde, 1918 jyly nauryzdyŋ 18-künı, jariialanǧan «Tūŋǧyş qūrban» atty kölemdı maqalasynda qaiǧyly haldy jäne sol kezdegı jalpy ahualdy tolyq baiandap beredı. Sondyqtan būl maqalany tügel keltıremız:
TŪŊǦYŞ QŪRBAN
Soŋǧy jalpyqazaq-qyrǧyz siezınıŋ qaulysy boiynşa, Semeide atty-jaiau milisiia qūrylǧan edı. Mūny soŋǧy kezde bolşevikter ūnatpai, «Oiynyŋdy toqtat, myltyqty ber» – dep, mınez körsetıp jürdı. Oǧan bızdıŋ milisionerler – qorǧauşylar öz jürekterınde ūlt saqtaudan basqa eşkımge qastyq qylatyn nietı bolmaǧan soŋ, qarsy da kelmedı, oiynyn da toqtatpady.
6 martta taŋerteŋ saǧat 9 şamasynda Alaş qalasynda myltyqsyz oinap jatqan atty qorǧauşylardyŋ janyna 10-15 soldat kelıp, eş sebepsız myltyqty bır-ekı basyp qalady. Eşkımge oq timeidı. Myltyq dauysy şyqqan soŋ, bırlı-jarymdy jıgıt qaşuǧa ainalǧanda, milisiia bastyǧy, uchitelskaia seminariia şäkırtı Qazy Nūrmūqambetūly jıgıtterge aiǧailap: «Qaida barasyŋdar? Jazyqsyz ölsek öleiık, bärımızdı qyrmas» dep, toqtau aityp, özı ornynda tūrady. Sol arada myltyq üstı-üstıne atylyp, Qazynyŋ özıne de, atyna da oq tiedı. Esıl jas sol arada jan tapsyrady. Marqūmnyŋ joldastary botadai bozdap, basyn qūşaqtap, şuyldasty. Körgen, estıgen jan qaiǧyrdy... Erteŋıne halyq köp jinalyp, janazasy şyǧaryldy.
Alǧaş Alaş jolynda qūrban bolǧan jas baǧylandy ūmytpasqa belgı bolyp qalsyn dep ekı ret suretke basyldy. (bırı qandy kiımımen jatqan halınde, ekınşısı halyq janaza oqyp sapta tūrǧanda, tabyttaǧy jatqanyn).
Qabırge qoiyp, qūran oqylyp, bolǧannan keiın Şäkärım aqsaqal halyqqa qarap söz söiledı:
«Äleumet! Mynau jatqan kım, bılesıŋder me? Būl ūlty üşın şybyn janyn qūrban qylǧan Alaş azamatynyŋ tūŋǧyşy. Mūny öldı demeŋder, būl ölgen joq. Būl bügıngı jäne mūnan soŋǧy «ūltym» degen azamattar, myna men siiaqty bolyp, «ūltym» deŋder dep, özınıŋ ūltşyldyǧyn sözben emes, ıspen körsettı. Marqūmnyŋ aty da Qazy edı. Qazy – bıi degen söz. Qazy bilıgın aityp kettı.
Qaraǧym, Qazy, ölımıŋe ökınbe! Armanyŋ joq. Qūdai aldynda da, jūrt aldynda da senıŋ ornyŋ bölek.
Oqyǧandar! Jastar! Mynau joldastaryŋdy ūmyta körmeŋder. Mūnyŋ üi-ışınıŋ mındetı senderdıŋ moiyndaryŋda. Bır kışkentai közınıŋ qaraşyǧy (bır jasar ūl balasy) qalypty. Sony tärbielep adam qylu, bärıŋnıŋ – barlyq Alaştyŋ moinyna paryz. Jäne özderıŋ de būl oqiǧaǧa qajymaŋdar, qūdai taǧala Alaşqa şyn ūl bergenıne bügın ǧana közımız jettı. Alpys jasqa kelgende, mūndai ūly üşın janyn qiyp, qūrban bolatyn azamatty köremın dep ümıtım joq edı. Kördım. Endı bügın ölsem de armanym joq.
Qaraǧym, Qazyjan! Qadırıŋdı bılıp qūrmettei almasaq, keşu qyl, qoş! Qabyryŋ nūrly bolsyn! – dedı.
Jiylǧan äleumet jylap, eŋırep jıberdı.
Sonan keiın Mırjaqyp Dulatūly tūryp mynany aitty:
Mynau kım jatqan äleumet,
Jas qabyrdy jamylyp?
Mūnşa ardaqty kım edıŋ,
Tūrsyŋdar bärıŋ jabyǧyp?!
Jalǧyzy ma edı bıreudıŋ,
Tılep alǧan zaryǧyp?
Baiy ma edı būl eldıŋ,
Qūrmetteitın jabylyp?
Bi men bektıŋ bırı me ed,
Jylardai jūrty saǧynyp?
Hanzada iaki seiıt pe,
Qaraşy şular qamyǧyp?
Joq, äleumet,
Būl jatqan:
Jalǧyz da emes,
Bai da emes,
Bıi de emes,
Bek te emes,
Seiıt te emes,
Han da emes,
Busanyp jatqan jas qabyr
İesın mūnyŋ aitaiyn:
Maqsūty ūlttyŋ jolyna,
Tuyn ūstap qolyna,
Jas ömırın pida etken,
Jar-joldasyn küizeltken,
Alaştyŋ adal balasy,
Armansyz ölgen danasy!
Jürekten jalǧyz oq tıigen,
Jaza baspai däp tıigen,
Alaştyŋ būl qūrbany,
Aiauly joldas, Qazy jas.
Qoş bauyrym, joldasym!
Armansyz senıŋ öz basyŋ,
Qabyl bolyp qūrbany,
Alaşty qūdai oŋdasyn! ...
Jiylǧan halyq qamyǧyp, köŋılı bosap közıne jas aldy. Būlardan keiın Raiymjan (Märsekūly), Janǧali qajy, Mūstaqym (Maldybaiūly) söz söiledı.
Aqyrynda Qazynyŋ bırge oqyp jürgen joldasy Jüsıpbek Aimauytūly eŋırep tūryp: «Jan bauyrym, joldasym! Qoş bol, jasaǧan aldyŋdy özıŋe, artyŋdy bızge qaiyrly qylsyn! Talaptandyŋ, talpyndyŋ, oqyp qatarǧa kırdıŋ. Būl künde mynadai mezgılsız qazaǧa duşar boldyŋ, ökınbe. Ūltyŋ üşın tuyp edıŋ, ūltyŋ üşın öldıŋ. Keudeŋde bır aq armanyŋ kettı, eşkımge oq atyp, qylyş suyra almai, jazyqsyz oqqa ūştyŋ: tym bolmasa ūltyŋnyŋ baqytynyŋ şetın köre almai kettıŋ. Qoş bauyrym, joldasym, qoş», – dep közınıŋ jasyn tyia almai, sözın äzer toqtatty.
Söitıp, 7 martta beisenbı künı Alaştyŋ tūŋǧyş qūrbany baiandy saparyna jöneltıp, jūrty tarqasty.
Sol künı bızdıŋ basşy azamattar Qazynyŋ jolsyz ölgenı turaly bolşevik bastyqtarymen söilestı. Olar: «Bız mūndai jūmysty ıste dep, eşkımge būiyrǧanymyz joq. Öz betımen ıstep jürgen būzyqtardyŋ jūmysy», – dep, oq atqan soldattardy aiyptapty. Sonan keiın atuşy soldattar voenno-revoliusionnyi sotqa berıldı.
Qazy marqūm jasy 22-de, Semei uiezı, Eŋırekei oblysynda, Syban degen rudan edı. Jasynan kedeilıkpen alysyp, talabymen oqyp kelıp edı. Semeiden ekı klasty şkoldy bıtırgennen keiın, bırer jyl bala oqytyp, pūl jinap alyp, 1915 jyly seminariiaǧa tüstı. Ony endıgı jyly bıtıremın dep jürgende, ūlt tılegın zor körıp, bırge oqyp jürgen joldastarymen milisiiaǧa jazylady. Qys ortasynan berı atty milisiiany basqaryp tūruşy edı. Marqūm aq köŋıl, talapker, jıgerlı, ūltşyl jas edı. Ūltşyldyǧyn körsettı, ūltynyŋ jolynda janyn qūrban qyldy. Jasaǧan esesın toltyryp, keiıngı jastardan orynbasar şyǧarsyn.
Basşy azamattarymyz jäne oblastnoi qazaq komitetterı keŋesıp, marqūmnyŋ basyna tas qoiuǧa jäne jaqsylap belgı beiıt saluǧa qauly qyldy. Qazynyŋ oquǧa jasy jetken bır ınısı bar edı. Sony oqytuǧa stipendiia aşty. Kärı ata-anasyna jäne qatyn, balasyna, jetı myŋ som aqşa bermek boldy. Jastar ūiymy marqūmnyŋ jetısı tolǧan künı jūrtty şaqyryp, qūran oqytty, dūǧa qyldyrdy.
Alaş aman bolsa, būl tūŋǧyş qūrban ūmytylmas, tarihta aty qalar. Bıraq bızdıŋ būdan ülgı alyp, jüregımızdı sonyŋ jüregındei qyluymyz kerek.
Ruhyŋ şat bolsyn, şeiıt bolǧan Alaştyŋ bır balasy! Bız de senıŋ ızıŋde. Qoş joldasym! Beiımbet /Mailyūly/.
Alaştyŋ alǧaşqy qūrbany
Tırı janǧa qylmyssyz,
Qisyny joq oqqa ūştyŋ.
Qara ömırden, tūrmyssyz,
Perışte bolyp kökke ūştyŋ.
Qandai janǧa qastyq qyp,
Kımmen baqqa talastyŋ.
Jat jıgerıŋ jastyq qyp,
Qaharmany Alaştyŋ!
Oilanyp qal, şaǧynda,
Taŋba saldyŋ jürekke.
Bıraq senıŋ baǧyŋdy,
Tappas eşkım tılep te.
Ärı tūŋǧyş, ärı ataq,
Künäsı joq meiman dos.
Qonaǧyŋdy kütıp ap,
Ūlttyŋ ūly, qoş bol, qoş!
Säbit /Dönentaiūly/.
Qazynyŋ ölımı, Omby qalasynda oqyp jürgen qazaq jastaryn da tereŋ tebırentedı. Ombydaǧy «Bırlık» atty jastar ūiymynyŋ basşylary: Smaǧūl Saduaqasūly, Qoşke Kemengerūly, Ǧabbas Toǧyjanūly jäne Ashat Saidalyūldarynyŋ köŋıl bıldırgen telegrammasy, «Saryarqa» gazetınıŋ 1918 jyly, säuırdıŋ 15-küngı sanynda jariialanypty:
«Ot jandy, ūlt qandy, esıl qyrşyn jas Qazy bauyrymyzdyŋ mezgılsız qaza tapqanyna öte qaiǧyramyz. Bıraq Qazynyŋ armany joq: ūlt jolynda tūŋǧyş qūrban boldy. Jastarǧa jolbasşy jūldyz, tüpkı ideal boldy. Bızder Qazidy jäne onyŋ ülgılı jolyn ūmytpasqa, Qūdai aldynda, ar aldynda uäde berdık. Sol uädege bırınşı negız salu üşın 20-aprelde qazaqşa oiyn jasap, tüsken saf paidanyŋ jartysyn, artta qalǧan bır jasar ūl balasynyŋ tärbiesıne bermekşı boldyq. Jäne basqa uaqyttardy järdem körsetıp tūruǧa qauly ıstedık. «Bırlık» qauymynyŋ jastary».
«Ekınşı jalpyqazaq siezı» Alaş avtonomiiasy, Alaşorda ükımetı turaly tarihi şyndyqqa közımızdı jetkızu üşın, būdan 73-74 jyl būryn jariialanǧan derektı maǧlūmattardyŋ negızgı bır bölıgıne jasalǧan şolu-maqalamyzdy äzırge osymen aiaqtaimyz.
