Dınnıŋ ısı – kımnıŋ ısı? Zaiyrly ūstanym – Alaşorda ūstyny

1917 jyldyŋ 5 men 13 jeltoqsan aralyǧynda Orynbor qalasynda II jalpyqazaq sezı öttı. Atalǧaş qūryltaida Alaşorda ükımetı qūrylyp, onyŋ töraǧasy bolyp Älihan Bökeihan sailandy. Premer-ministr Alaş partiiasynyŋ baǧdarlamasynda memleket pen dın ısın bölıp, bırınıŋ ısıne ekınşısı aralaspauy kerek degen ūstanymda boldy. DIN JÄNE MEMLEKETTIK ŪSTANYM Älihan Bökeihannyŋ Kadet (Konstitusiialyq demokratiia) partiiasynan şyǧuyna bırneşe sebep boldy. Solardyŋ ışındegı eŋ negızgı mäsele dıni erkındıkke bailanysty ekenı aitylady. Tarihşy Mämbet Qoigeldı Bökeihanov  tek zaiyrly memleket qana ǧylym, bılım jolynda dami alady dep eseptegenın aitady. - 1917 jyly Orynborda şılde aiynda I Jalpyqazaq sezı öttı. Atalǧan sezge qatysqan azamattar oǧan sūraq qoidy. «Sız kadet partiiasynyŋ müşesısız. «Alaş» partiiasyn qūramyn deisız. Ekı qaiyqta qalai otyrasyz?»  deidı. Sonda Älekeŋ «Men kadet partiiasynan şyǧamyn. Öitkenı, bız «Alaş»  partiiasyn qūramyz» dep şeşım qabyldadyq. Kadet partiiasynyŋ jerge, dınge, memlekettılıkke bailanysty ūstanymy bızdıŋ müddemızge säikes kelmeidı»,- dep jauap beredı. Ol dın memleketten bölek bolu kerek deidı. «Dın adamdaryna memleket jalaqy töleuge tiıs emes. Eger dın adamdaryna memleket jalaqy tölese, olar täuelsız bola almaidy, täuelsız oi qoryta almaidy. Eger bız memleket qūrsaq, dınnıŋ memleketten bölek bolǧanyn qalaimyz» dedı. Būl – dıni ūstanymdaǧy memleket emes, zaiyrly memleket qūramyz degen söz. Bökeihanov  tek zaiyrly memleket qana ǧylym, bılım jolynda damu bolady. Al dın basymdyq alsa, bılım men ǧylymǧa kedergı jasalady. Ol osyny jaqsy tüsındı. Sondyqtan da «Dın memleketten bölek bolsyn» dedı. Bız mūsylman elderındegı dındı memlekettık ūstanymǧa ainaldyrǧan elderdıŋ ūtylǧanyn körıp otyrmyz ǧoi, - deidı Mämbet Qoigeldı. «DIN ISIMEN BOMBA SATYP ALUǦA BOLMAIDY» Al dıntanuşy Keŋşılık Tyşqan Älihan Bökeihannyŋ dın men memlekettık bölgenı öte oryndy ekenın aitady. Sebebı ol qazır älemde dın men memleket bırıktırgenderdıŋ äreketı oŋdy bolmady dep sanaidy. - Öitkenı dın ısı memleket ısınen bölek edı. Dın moraldyq qūndylyqtarǧa bailanysty qaǧidattar jiyntyǧy bolǧannan keiın memlekettegı kei mäselelerge säikes keluı de, kelmeuı de mümkın. Ekınşıden, dın ısın memleket ısınen böletın sebebı, dın ısı degen – memlekettık müddege negızdelmeidı. Dındegı qaǧidattar memleketşıldık mäselesın köp jaǧdaida qarastyrmaidy. Ūlttyq memleket qūru üşın dınnıŋ bölek bolǧany oryndy.  Eger dındı memleket ısıne qoiatyn bolsaŋyz, memleket ısı degen bolmaidy, - deidı ol. Dıntanuşynyŋ aituynşa, Älihan Bökeihannyŋ memleket ısı dın ısınen bölek dep tapqanynyŋ bır sebebı: memlekettık basqaru jüiesı – qūqyqtyq jüie. Qazırgı qoǧamdyq qatynastar jäne memleketaralyq, ekonomikalyq qatynastardyŋ barlyǧy qūqyqpen retteledı. - Al dın ısımen ony rettei alasyz ba? Rettei almaisyz. Qaru-jaraqty bır jerden satyp alu kerek bolsa, ony dın ısımen rettei alasyz ba? Dın ısımen bomba satyp aluǧa bolmaidy. Beikünä adamdardy öltıruı mümkın. Sonyŋ kesırınen, qaru-jaraqty igere almaǧandar keiın batystyŋ bodanyna ainalyp kettı. Qaişy tūstary köp, memleket müddesıne sai kelmeitın tūstary da köp, moraldyq tūrǧydan memleket degen dünienı moiyndamaityn tūstary da köp, - deidı ol. «İSLAM DINI JAS BALANYŊ BAIPAǦY SEKILDI» Älihan Bökeihannyŋ dınge bailanysty közqarasyna sol zamannyŋ dınşılderı qatty narazylyq bıldıredı. Tıptı qoja-moldalar «olar – käpırdıŋ käpırı, dınsızderdıŋ dınsızı. Jolamandar, mūsylmandar, aitqanyn almaŋdar, artynan ermeŋder!» desken. Būl turaly «Saryarqa» gazetı «Älihan «İslam dını jas balanyŋ baipaǧy sekıldı: bala kündegı baipaq ösken soŋ kiiuge keluşı me edı? Sol sekıldı islam dını de özınıŋ zamanyndaǧy halyq üşın ǧana kelgen dın. Bızge ol dınnıŋ endı keregı joq», - deidı-mys» dep jazady. Atalǧan basylym Älihan Bökeihannyŋ aqtap bylai dep taldaidy: «Bız oilaimyz: Älihan olai dep aitpasa kerek, äitse de işekeŋder qate ūqqan-au dep. Aitpapty deitınım mynau: janym-au, Älihan ol sözdı aityp, siez «iä» degen bolsa, siez: «Dın turaly qazaq Orynbor müftilıgıne qarasyn» dep nege qauly jasaidy? Qazaqqa dın islam keregı joq, özımız jaŋa dın jasap beremız, soǧan qarasyn» dep nege jasamaidy, Būl bır. Ekınşı, qate ūqty deitınım: bız qūlşylyq (ǧibadat) turasyndaǧy jūmysty dınge qoiyp, tırşılık (amaliiat) turasyndaǧysyn zakonge salyp ölşegenımız jön. Öitkenı zakon tūrmyspen qatar özgerıp otyrady. Dın islam yqtiqad penen ǧibadat jaǧyn adamnyŋ öz aqylyna tapsyrǧan», - dep jazady aty-jönı körsetılmegen maqala avtory. «DINGE EMES – DINİ FANATİZMGE QARSY» Mämbet Qoigeldı Älihan Bökeihannyŋ dınge qarsy emes, dıni fanatizmge qarsy ekenın, sebebı qoǧamǧa dıni fanatizm ziiandy ekenın aitady. - Mysaly, bız qazır jaŋa tūrpattaǧy qazaq memleketın qūryp jatyrmyz. Eger de bız dınnıŋ eskı, konservativtı ūstanymdarynda qalyp qoiatyn bolsaq, onda memleketımız älsız bolyp, aiyrylyp qalamyz. Dınge basymdyq berıp, alǧa şyǧaryp otyrsaq, kädımgı islam memleketıne ainaluymyz kerek qoi. Al qazırgı sūranys – ony aiaqtai almaityn närse. Dın memlekettıŋ nyǧaiuyna, küşeiuıne, onyŋ ekonomika men mädenietınıŋ damuyna süienış boluy kerek, tıptı soǧan qyzmet etu kerek. Al dın eger de memlekettık ūstanymdarǧa kedergı bolsa, onda bız älsırep, ūtylamyz ǧoi. Menıŋ oiymşa, alaştyq ūstanym – dūrys ūstanym. Dın memleketten bölek boluy kerek. Bıraq sonymen bırge dın ūlttyq qūndylyqtarǧa, ūstanymdarǧa qarsy şyqpai, memlekettıŋ damuyna qyzmet jasauy kerek. Men solai dep tüsınemın jäne solai boluǧa tiıs,  - deidı tarihşy. Al Keŋşılık Tyşqan keibır dındarlardyŋ logikasyna taŋqalatynyn aitady. - Mysaly, bır radikal azamat maǧan «Men äielımdı qyzǧanamyn, üiden şyǧarmaimyn» deidı.  Būl dın ısı eken. Sen äielıŋdı jauyp qoiuyŋ kerek, bürkeuıŋ kerek, böten erkektıŋ nazary tüspeu kerek, olarǧa körınbeu kerek. Būl bızdıŋ qazaqtyŋ saltyna säikes kelmeidı. Men odan «äielıŋ bosana ma?» dedım, «iä, bosanady» dedı. «Al ony kım bosandyryp aluy kerek?» desem, «Ony äiel därıgerler bosandyryp aluy kerek» deidı. Men «Eger sen öz äielıŋdı şyǧarmasaŋ, taǧy bıreu qyzyn syrtqa şyǧarmasa, äiel därıgerdıŋ oquyn kım oqidy? Qyzǧanaiyq, barlyǧymyz tyǧyp qoiaiyq. Erteŋ sızdıŋ äielıŋız şekara asqan kezde kedende tekseredı ǧoi. Sonda sızdıŋ äielıŋızdı erkekter sipalai ma, äielder me? Keden ısın oqytpasaŋ senıŋ äielıŋdı kım tekseredı? Al eger sen äielıŋdı ūstazdyqqa jıbermeseŋ, qyzyŋdy kım oqytady?» dedım. Sol kezdıŋ özınde alaştyqtar dındı jeleu etkenderdıŋ  osyndai mäseleler tuyndatatynyn tüsıngen, - deidı dıntanuşy. Onyŋ aituynşa, saiyp kelgende dın ısı memleket ısınen bölek degennıŋ özı dındı tolyq joqqa şyǧarmaidy. - Bızdıŋ är azamat preferensiialyq zaiyrlylyqta ömır süredı. Iаǧni,  Qūdai men qūqyqtyŋ aldynda teŋ degendı qoldanyp otyr. Bıraq memleket ısıne dınnıŋ aralasuy degen dūrys bolmaidy. Zaiyrlylyq prinsipterı älemnıŋ är memlekettınde ärtürlı. Al bızdıŋ memlekettegı zaiyrlylyq dınge qatysty beitaraptyq pozisiiany ūstanady, - deidı ol.

Cerık Joldasbai

«Adyrna»