ەگەر جەر دوڭگەلەك جانە اينالمالى بولماسا، كۇن مەن ءتۇن اۋىسپاستان بىردەي ۇزىندىقتا بولار ەدى.
ءابۋ رايحان ءال-بيرۋني
حورەزمدىك ماتەماتيك، فيلوسوف، تاريحشى جانە استرونوم ءال-بيرۋني يسلامدىق عىلىمي كوكجيەكتىڭ ەڭ ۇلكەن جانە ەڭ جارىق جۇلدىزى. جاس كەزىندە ول جەرگىلىكتى بيلەۋشىنىڭ كەڭەسشىسى بولىپ سامانيدتەر تۇسىندا بۇحارادا جۇمىس ىستەدى. 1017 جىلدان باستاپ، ماحمۋد گازنەۆي سۇلتان حورەزمدى جاۋلاپ العاننان كەيىن، ول باسقا تۇتقىن عالىمدارمەن بىرگە گازناعا كوشۋگە ءماجبۇر بولدى، وندا ول ماحمۋد سۇلتان مەن ونىڭ ءىزباسارلارى ماسۋد پەن ماۋدۋد سارايىندا جۇمىس ىستەدى، كەيىنىرەك ماحمۇد گازنيۆي سۇلتانعا قىزمەت ەتىپ ونىمەن بىرگە ءۇندىستاندى ارالاپ شىقتى. جالپى العاندا ول ءجۇز ەلۋ ەڭبەك جازعان، ولاردىڭ قىرىق بەسى استرونوميا مەن ماتەماتيكاعا ارنالعان. استرونوميالىق شىعارمالارىندا ءابۋ رايحان ءال-بيرۋني دۇنيەنىڭ گەليوتسەنترلىك جۇيەسىن (كوپەرنيكتەن 500 جىل بۇرىن), دەنەلەردىڭ جەرگە قاراي تارتىلۋىن (گاليلەي مەن نيۋتوننان 600 جىل بۇرىن) بولجاعان.
«ۇلى ادامدار ولمەيدى. ويتكەنى ولاردىڭ ينتەللەكتۋالدى، ەموتسيونالدى جانە رۋحاني ءالەمى سونشالىقتى باي، كولەمدى، سان قىرلى، ولار فيزيكالىق ولگەننەن كەيىن ءبىز ولاردىڭ اسەرىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە كوزگە كورىنبەيتىن قاتىسۋىن دا سەزىنەمىز», - دەپ فيلوسوفيالىق وي تولعاعان. بۇل ءاز-جانىبەك حاننىڭ "دۇنيەدە نە ولمەيدى؟" دەگەن سۇراعىنا جاۋاپ بەرگەن جيرەنشە شەشەنءنىڭ ويىمەن ۇندەسەدى:
اجال دەگەن اتقان وق،
ءبىر اللانىڭ قاقپانى.
دۇنيەدە نە ولمەيدى?
جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى, عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى.
ۇلى عالىم 973 جىلى ەجەلگى حورەزم استاناسى - كيات قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءال-بيرۋني جاستايىنان جەتىم ءوسىپ، ءومىرىنىڭ العاشقى جىلدارى تۋرالى وتە از مالىمەت قالعان. ول ءوزىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى بىلاي دەپ جازدى: «... مەن شەجىرەمنىڭ شىندىعىن ءبىلمەيمىن. ويتكەنى، مەن ءوز اتامدى بىلمەءيمىن، مەن اكەمدى بىلمەسەم، اتامدى قالاي تانۋىم كەرەك!» - دەگەن.
ءابۋ رايحان ءال-بيرۋني ءوزىنىڭ بالالىق شاعى مەن جاستىعىن حورازمشاح ابۋ ابداللانىڭ نەمەرە اعاسى يراكيدتەر اۋلەتىندە، سول كەزدەگى حورەزمنىڭ كورنەكتى ماتەماتيكتەرىنىڭ ءبىرى ءابۋ ناسر مانسۋر يبن ءالي يبن يراك ۇيىندە وتكىزدى. ول جازىق جانە شار ءتارىزدى ءۇشبۇرىشتار ءۇشىن سينۋس تەورەماسىن العاش دالەلدەگەن عالىم.
بالا كەزىنەن ىزدەنىمپاز بولىپ وسكەن ءابۋ رايحان ءال-بيرۋني الەم تۋرالى ءبىلىمىن كەڭەيتۋگە تىرىستى. ول ءوزىنىڭ «مەديتسيناداعى فارماكوگنوزيا» اتتى ەڭبەگىندە ءوزىنىڭ تابيعاتى بويىنشا بالا كەزىنەن ءبىلىم الۋعا شامادان تىس اشكوزدىك ءتان ەكەنىن جازعان. بۇعان دالەل رەتىندە بەرۋني مىناداي مىسال كەلتىرەدى: شامامەن جەتى جاسىندا ولاردىڭ اۋدانىنا ءبىر گرەك قونىستانادى. بەرۋني سول گرەكتەن ءار ءتۇرلى داندەر, تۇقىمدار، جەمىستەر، وسىمدىكتەردىڭ ولاردىڭ تىلىندە قالاي اتالاتىنىن سۇراپ اتتارىن جازادى. سودان كەيىن گرەك ءابۋ رايحان ءال-ءبيرۋنيدى ماسيحي دەگەن باسقا ءبىلىمدى اداممەن تانىستىردى، ول وعان وقۋعا قاجەت كىتاپتاردى ۇسىندى جانە تۇسىنىكسىز نارسەلەردى ءتۇسىندىردى. ءابۋ رايحان ءال-بيرۋني ءوزىنىڭ العاشقى ەڭبەگىن «ەجەلگى حالىقتاردىڭ حرونولوگياسى» دەپ جازدى. وندا ءوز ۋاقىتىندا ءتۇرلى حالىقتار قولدانعان بارلىق كۇنتىزبەلىك جۇيەلەردى جيناپ، سيپاتتاعان.
(پارسى تىلىندەگى ءال-بيرۋني كىتابىنان سۋرەتتەمە. ايدىڭ ءار ءتۇرلى فازالارى كورسەتىلگەن)
عالىم استرونومياعا 45-تەن استام ەڭبەك ارنادى، ولاردىڭ نەگىزگىسى - «استرونوميا مەن جۇلدىزدار كانونى». وندا بارلىق كورسەتىلگەن ەرەجەلەردىڭ ەكسپەريمەنتتىك جانە ماتەماتيكالىق دالەلدەرى بار. ول جەردىڭ كۇن اينالاسىنداعى قوزعالىسى تۋرالى گيپوتەزانى قاراستىردى، كۇن مەن جۇلدىزداردىڭ وتتى تابيعاتىن، قاراڭعى دەنەلەردەن پلانەتالاردىڭ ايىرماشىلىعىن، جۇلدىزداردىڭ قوزعالىسىن جانە ولاردىڭ جەرمەن سالىستىرعاندا ۇلكەن مولشەرىن، گراۆيتاتسيا يدەياسىن راستادى. ءابۋ رايحان ءال-بيرۋني جەردىڭ (گلوبۋستىڭ) ءبىرىنشى مودەلىن جاسادى، ماتەماتيكالىق ەسەپتەۋلەردى قولدانا وتىرىپ، جەردىڭ دوڭگەلەك ەكەنىن، ال جەردىڭ باسقا بولىگىندە قۇرلىق (امەريكا) بار ەكەنىن جانە ادامدار ءومىر سۇرەتىنىن دالەلدەدى, (كەيىن گاليلەي قولداندى) تەوريالىق عىلىمدى باسشىلىققا الا وتىرىپ، ءال-بيرۋني ءوز زامانىنىڭ بىردە-ءبىر عالىمى سەنە المايتىن تاماشا پراكتيكالىق ناتيجەلەرگە قول جەتكىزدى. ول ءبىرىنشى بولىپ مينەرالداردىڭ قاتتىلىعى مەن تىعىزدىعىن ولشەدى جانە لاندشافتتىڭ گەولوگيالىق ترانسفورماتسياسى تەورياسىن قۇردى.
ءال-بيرۋني ءوزىنىڭ تۋعان حورەزم تىلىنەن باسقا اراب، پارسى، گرەك، لاتىن، تۇرىك، سيريا تىلدەرىندە، سونداي-اق يۆريت، سانسكريت جانە حيندي تىلدەرىندە سويلەدى. بۇل ءبىلىم جاراتىلىستانۋ تەرمينولوگياسىن ءبىر تىلدەن ەكىنشى تىلگە اۋدارۋ پرينتسيپتەرىن دامىتۋعا ىقپال ەتتى. اراب گرافيكاسى نەگىزىندە ءال-بيرۋني جاساعان ترانسكريپتسيا جۇيەسى ۋردۋ تىلىندە ءۇندى سوزدەرىن بەرۋدىڭ زاماناۋي جۇيەسىن جاسادى.
"فيلوسوفيا – ادامزات دامۋىنىڭ قاينارىنان باستاۋ الاتىن عىلىم"
فيلوسوفيا ۇعىمى گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا دانالىققا دەگەن سۇيىسپەنشىلدىكتى بىلدىرەدى. مىسالى ءال-ءبيرۋنيدىڭۇلكەن ەڭبەكتەرى ءۇشىن سىيلىق رەتىندە سۇلتان ءال-بيرۋنيگە كۇمىس تيەلگەن ءپىلدى سىيلىققا جىبەرەءدى. بىراق عالىم: «ماعان كۇمىس قاجەت ەمەس، مەندە ەڭ جوعارى بايلىق - ءبىلىم»، - دەپ سىيلىقتى قازىناعا قايتارتقان. بۇل عالىمنىڭ بىلىمگە، دانالىققا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن ونىڭ ماتەريالدىق دۇنيەگە تەڭ ەمەس ەكەندىگىن كورسەتكەن.
بەرۋنيدىڭ «مەديتسيناداعى فارماكوگنوزيا» («كيتاب اس-سايدانا فيت-ت-تيبب») نەگىزگى ەڭبەگى قازىرگى ۋاقىتتا ۇلكەن ماڭىزعا يە. بۇل كىتاپتا ول 880-گە جۋىق وسىمدىكتەردى، ولاردىڭ جەكە بولىكتەرى مەن ءبولىنۋىن ناقتى سيپاتتامالارىن بەردى، تەرمينولوگيانى وڭتايلاندىردى. «سايدانا» («فارماكوگنوزيا») قۇرامىندا دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ تارالۋى مەن ولاردىڭ اۋداندارى تۋرالى باي ماتەريالدار دا بار.
بەرۋني 4500 -گە جۋىق اراب، گرەك، سيريا، ءۇندى، پارسى، حورەزم، سوعدى، تۇركى جانە باسقا وسىمدىك اتاۋلارىن جيناپ ءتۇسىندىردى. بۇل سينونيمدەر قازىرگى زامانعى فارماكوگنوزيادا كونە تراكتاتتاردىڭ شيفرىن شەشكەندە ءالى دە قولدانىلادى.
ءال-بيرۋني زامانداستارى اراسىندا دا، ۇرپاقتارى اراسىندا دا ونشا تانىمال بولعان جوق، ويتكەءنى ونىڭ ءتىلىن ءتۇسىنۋ قيىن بولدى. ول ءوزەڭبەكتەرىن قاراپايىم ادامدار ءۇشىن ەمەس، عالىمدار ءۇشىن جازعانىن ايتتى. ونىڭ كەرەمەت «ءۇندىستان» جانە استرونوميالىق «ماسۋد كانونى» تۋرالى مۇسىلمان ادەبيەتىندە كەيىنىرەك ايتىلعان جوق. ەۋروپادا 19 عاسىرعا دەيىن ول تۋرالى ەشتەڭە بىلمەدى.
نەگىزگى ەڭبەكتەرى تاريح، ماتەماتيكا، استرونوميا، گەوگرافيا، توپوگرافيا، فيزيكا، مەديتسينا، گەولوگيا، مينەرالوگيا، ت.ب. عىلىم سالالارىن قامتيدى.
ءابۋ رايحان ءال-بيرۋني توپوگرافياعا بايلانىستى «گەودەزيا» اتتى ۇلكەن ەڭبەك جازدى. وندا ءامۋداريانىڭ بۇرىنعى كەزدەگى ەسكى ارنالارى جونىندەگى زەرتتەۋلەرى اسا قىزعىلىقتى باياندالعان. ءابۋ رايحان ءال-ءبيرۋنيدىڭ تاريحي-گەوگرافيالىق ەڭبەكتەرىندە ورتا ازيا مەن شىعىس ءسىبىردىڭ تاريحي ەتنوگرافياسى، سونداي-اق ورتا ازيا كوشپەلى تايپالارىنىڭ باتىسقا، شىعىس ەۋروپاعا دەيىن قونىس اۋدارۋلارى، قازاقستان گەوگرافياسى، ونى مەكەندەگەن تۇركى تايپالارى، ولاردىڭ ادەت-عۇرپى، سالت-جورالعىلارى جونىندە قۇندى دەرەكتەر بەرىلەدى. «ءۇندىستان»(1031), «بۇرىنعى ۇرپاقتار ەسكەرتكىشى» (1048), «ماسعۋد كانونى»، ت.ب. ەڭبەكتەرى اعىلشىن، نەمىس، ورىس، پارسى، ت.ب. تىلدەرىنە اۋدارىلعان.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
دانات جاناتاەۆ, ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى;
قۇرمانباي دانيار, ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترانتى.
