Eger Jer döŋgelek jäne ainalmaly bolmasa, kün men tün auyspastan bırdei ūzyndyqta bolar edı.
Äbu Raihan äl-Biruni
Horezmdık matematik, filosof, tarihşy jäne astronom äl-Biruni islamdyq ǧylymi kökjiektıŋ eŋ ülken jäne eŋ jaryq jūldyzy. Jas kezınde ol jergılıktı bileuşınıŋ keŋesşısı bolyp Samanidter tūsynda Būharada jūmys ıstedı. 1017 jyldan bastap, Mahmud Gaznevi sūltan Horezmdı jaulap alǧannan keiın, ol basqa tūtqyn ǧalymdarmen bırge Gaznaǧa köşuge mäjbür boldy, onda ol Mahmud sūltan men onyŋ ızbasarlary Masud pen Maudud saraiynda jūmys ıstedı, keiınırek Mahmūd Gaznivi sūltanǧa qyzmet etıp onymen bırge Ündıstandy aralap şyqty. Jalpy alǧanda ol jüz elu eŋbek jazǧan, olardyŋ qyryq besı astronomiia men matematikaǧa arnalǧan. Astronomiialyq şyǧarmalarynda Äbu Raihan äl-Biruni dünienıŋ geliosentrlık jüiesın (Kopernikten 500 jyl būryn), denelerdıŋ Jerge qarai tartyluyn (Galilei men Niutonnan 600 jyl būryn) boljaǧan.
«Ūly adamdar ölmeidı. Öitkenı olardyŋ intellektualdy, emosionaldy jäne ruhani älemı sonşalyqty bai, kölemdı, san qyrly, olar fizikalyq ölgennen keiın bız olardyŋ äserın ǧana emes, sonymen bırge közge körınbeitın qatysuyn da sezınemız», - dep filosofiialyq oi tolǧaǧan. Būl Äz-Jänıbek hannyŋ "Düniede ne ölmeidı?" degen sūraǧyna jauap bergen Jirenşe şeşennıŋ oiymen ündesedı:
Ajal degen atqan oq,
Bır Allanyŋ qaqpany.
Düniede ne ölmeidı?
Jaqsynyŋ aty ölmeidı, ǧalymnyŋ haty ölmeidı.
Ūly ǧalym 973 jyly ejelgı Horezm astanasy - Kiat qalasynda düniege kelgen. äl-Biruni jastaiynan jetım ösıp, ömırınıŋ alǧaşqy jyldary turaly öte az mälımet qalǧan. Ol özınıŋ şyǧu tegı turaly bylai dep jazdy: «... men şejıremnıŋ şyndyǧyn bılmeimın. Öitkenı, men öz atamdy bılmeimın, men äkemdı bılmesem, atamdy qalai tanuym kerek!» - degen.
Äbu Raihan äl-Biruni özınıŋ balalyq şaǧy men jastyǧyn Horazmşah Abu Abdallanyŋ nemere aǧasy İrakidter äuletınde, sol kezdegı Horezmnıŋ körnektı matematikterınıŋ bırı Äbu Nasr Mansur ibn Äli ibn İrak üiınde ötkızdı. Ol jazyq jäne şar tärızdı üşbūryştar üşın sinus teoremasyn alǧaş däleldegen ǧalym.
Bala kezınen ızdenımpaz bolyp ösken Äbu Raihan äl-Biruni älem turaly bılımın keŋeituge tyrysty. Ol özınıŋ «Medisinadaǧy farmakognoziia» atty eŋbegınde özınıŋ tabiǧaty boiynşa bala kezınen bılım aluǧa şamadan tys aşközdık tän ekenın jazǧan. Būǧan dälel retınde Beruni mynadai mysal keltıredı: şamamen jetı jasynda olardyŋ audanyna bır grek qonystanady. Beruni sol grekten är türlı dänder, tūqymdar, jemıster, ösımdıkterdıŋ olardyŋ tılınde qalai atalatynyn sūrap attaryn jazady. Sodan keiın grek Äbu Raihan äl-Birunidı Masihi degen basqa bılımdı adammen tanystyrdy, ol oǧan oquǧa qajet kıtaptardy ūsyndy jäne tüsınıksız närselerdı tüsındırdı. Äbu Raihan äl-Biruni özınıŋ alǧaşqy eŋbegın «Ejelgı halyqtardyŋ hronologiiasy» dep jazdy. Onda öz uaqytynda türlı halyqtar qoldanǧan barlyq küntızbelık jüielerdı jinap, sipattaǧan.
(Parsy tılındegı äl-Biruni kıtabynan suretteme. Aidyŋ är türlı fazalary körsetılgen)
Ǧalym astronomiiaǧa 45-ten astam eŋbek arnady, olardyŋ negızgısı - «Astronomiia men jūldyzdar kanony». Onda barlyq körsetılgen erejelerdıŋ eksperimenttık jäne matematikalyq dälelderı bar. Ol Jerdıŋ Kün ainalasyndaǧy qozǧalysy turaly gipotezany qarastyrdy, kün men jūldyzdardyŋ otty tabiǧatyn, qaraŋǧy denelerden planetalardyŋ aiyrmaşylyǧyn, jūldyzdardyŋ qozǧalysyn jäne olardyŋ Jermen salystyrǧanda ülken mölşerın, gravitasiia ideiasyn rastady. Äbu Raihan äl-Biruni jerdıŋ (globustyŋ) bırınşı modelın jasady, matematikalyq esepteulerdı qoldana otyryp, jerdıŋ döŋgelek ekenın, al jerdıŋ basqa bölıgınde qūrlyq (Amerika) bar ekenın jäne adamdar ömır süretının däleldedı, (keiın Galilei qoldandy) Teoriialyq ǧylymdy basşylyqqa ala otyryp, äl-Biruni öz zamanynyŋ bırde-bır ǧalymy sene almaityn tamaşa praktikalyq nätijelerge qol jetkızdı. Ol bırınşı bolyp mineraldardyŋ qattylyǧy men tyǧyzdyǧyn ölşedı jäne landşafttyŋ geologiialyq transformasiiasy teoriiasyn qūrdy.
Äl-Biruni özınıŋ tuǧan horezm tılınen basqa arab, parsy, grek, latyn, türık, siriia tılderınde, sondai-aq ivrit, sanskrit jäne hindi tılderınde söiledı. Būl bılım jaratylystanu terminologiiasyn bır tılden ekınşı tılge audaru prinsipterın damytuǧa yqpal ettı. Arab grafikasy negızınde äl-Biruni jasaǧan transkripsiia jüiesı urdu tılınde ündı sözderın berudıŋ zamanaui jüiesın jasady.
"Filosofiia – adamzat damuynyŋ qainarynan bastau alatyn ǧylym"
Filosofiia ūǧymy grek tılınen audarǧanda danalyqqa degen süiıspenşıldıktı bıldıredı. Mysaly äl-Birunidıŋülken eŋbekterı üşın syilyq retınde sūltan Äl-Birunige kümıs tielgen pıldı syilyqqa jıberedı. Bıraq ǧalym: «Maǧan kümıs qajet emes, mende eŋ joǧary bailyq - bılım», - dep syilyqty qazynaǧa qaitartqan. Būl ǧalymnyŋ bılımge, danalyqqa degen süiıspenşılıgı men onyŋ materialdyq düniege teŋ emes ekendıgın körsetken.
Berunidıŋ «Medisinadaǧy farmakognoziia» («Kitab as-Saidana fit-t-tibb») negızgı eŋbegı qazırgı uaqytta ülken maŋyzǧa ie. Būl kıtapta ol 880-ge juyq ösımdıkterdı, olardyŋ jeke bölıkterı men bölınuın naqty sipattamalaryn berdı, terminologiiany oŋtailandyrdy. «Saidana» («Farmakognoziia») qūramynda därılık ösımdıkterdıŋ taraluy men olardyŋ audandary turaly bai materialdar da bar.
Beruni 4500 -ge juyq arab, grek, siriia, ündı, parsy, horezm, soǧdy, türkı jäne basqa ösımdık ataularyn jinap tüsındırdı. Būl sinonimder qazırgı zamanǧy farmakognoziiada köne traktattardyŋ şifryn şeşkende älı de qoldanylady.
äl-Biruni zamandastary arasynda da, ūrpaqtary arasynda da onşa tanymal bolǧan joq, öitkenı onyŋ tılın tüsınu qiyn boldy. Ol özeŋbekterın qarapaiym adamdar üşın emes, ǧalymdar üşın jazǧanyn aitty. Onyŋ keremet «Ündıstan» jäne astronomiialyq «Masud kanony» turaly mūsylman ädebietınde keiınırek aitylǧan joq. Europada 19 ǧasyrǧa deiın ol turaly eşteŋe bılmedı.
Negızgı eŋbekterı tarih, matematika, astronomiia, geografiia, topografiia, fizika, medisina, geologiia, mineralogiia, t.b. ǧylym salalaryn qamtidy.
Äbu Raihan äl-Biruni topografiiaǧa bailanysty «Geodeziia» atty ülken eŋbek jazdy. Onda Ämudariianyŋ būrynǧy kezdegı eskı arnalary jönındegı zertteulerı asa qyzǧylyqty baiandalǧan. Äbu Raihan äl-Birunidıŋ tarihi-geografiialyq eŋbekterınde Orta Aziia men Şyǧys Sıbırdıŋ tarihi etnografiiasy, sondai-aq Orta Aziia köşpelı taipalarynyŋ batysqa, Şyǧys Europaǧa deiın qonys audarulary, Qazaqstan geografiiasy, ony mekendegen türkı taipalary, olardyŋ ädet-ǧūrpy, salt-joralǧylary jönınde qūndy derekter berıledı. «Ündıstan»(1031), «Būrynǧy ūrpaqtar eskertkışı» (1048), «Masǧud kanony», t.b. eŋbekterı aǧylşyn, nemıs, orys, parsy, t.b. tılderıne audarylǧan.
Paidalanylǧan ädebietter:
Danat Janataev, äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ dosentı, filosofiia ǧylymdarynyŋ kandidaty;
Qūrmanbai Daniiar, äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ magistranty.
