(دەرەكتى ءفيلمدى كورگەندە كوڭىلگە تۇيگەن وي)
ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا جاڭا عاسىرداعى ۇلتتىق سانا تەرەڭ تامىرلى تاريحىمىزدان باستاۋ الاتىنى تۋرالى اتاپ ايتىلدى. قازىرگى رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى دا سول – ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ ەكەنى بەلگىلى. وسى رەتتە ۇلتتىڭ تەكتىلىك كودىن جەتكىزۋشى قاسيەتتى تۇلعالارىمىزدىڭ ورنى ەرەكشە. سول تۇلعالاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى – قازاق حالقىنىڭ XVII-XVIII عاسىرلارداعى ۇلى ءۇش ءبيىنىڭ ءبىرى، كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى قاز داۋىستى قازىبەك بي. 2017 جىلى ۇلى ءبيدىڭ 350 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي ش.ايمانوۆ اتىنداعى «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى حالىقتىڭ ساناسىن جاڭعىرتىپ، ۇلتتىڭ تۇتاستىعىن قالىپتاستىرۋ جولىندا زور ەڭبەك سىڭىرگەن تاريحي تۇلعا تۋرالى قاز داۋىستى قازىبەك بيگە ارنالعان فيلم ءتۇسىردى. ەلىمىزدىڭ مادەني ومىرىندەگى وتكەن جىلدىڭ سوڭعى ايىنىڭ ەڭ ءبىر ەلەۋلى وقيعاسى، بالكىم رۋحاني ولجاسى قازىبەك بي تۋرالى دەرەكتى فيلم دەر ەدىم. وكىنىشكە قاراي، دەرەكتى ءفيلمنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاق تىلىندەگى دەرەكتى ءفيلمنىڭ جارىققا شىعۋى مادەني جاڭالىق، رۋحاني وقيعا رەتىندە باعالانۋدان قالعانى قاشان. ەلىمىزدىڭ مادەني كەڭىستىگىندە تەك شوۋ-بيزنەس توڭىرەگىندەگى ءتۇرلى ۋ-شۋ، جاعىمسىز جاڭالىقتار عانا مادەني وقيعا بولىپ سانالاتىن كۇنگە جەتتىك. دەسەك تە، الماتىداعى قر ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ كينوزالىندا وتكەن شاكەن ايمانوۆ اتىنداعى «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى تۇسىرگەن اتالعان تۋىندىنىڭ تۇساۋكەسەرى ۇلتتىق دەرەكتى ءفيلمنىڭ قايتا جاندانا باستاعانىن كورسەتتى. فيلم قاز داۋىستى قازىبەك بي مەن بالاسى بەكبولاتتىڭ باقۇلداسۋىنان باستالادى. وسى جەردە «باقۇلداسقانى نەسى، بۇل كوركەم فيلم ەمەس، دەرەكتى فيلم عوي» دەگەن ءۋاجدىڭ تۋى ورىندى. الدىمەن، وسى ساۋالعا جاۋاپ بەرە كەتسەك، قازىر الەمدىك كينەماتوگرافيانىڭ، ونىڭ ىشىندە، دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋدىڭ ىلگەرىلەپ كەتكەنى سونشالىق، تاريحي دەرەكتى فيلمدەردىڭ بيۋدجەتى كوركەم فيلم بيۋدجەتىمەن تەڭەسىپ قالدى. بۇل ءبىزدىڭ كينو ونەرىنىڭ اينالاسىندا جۇرگەن كينوگەر قاۋىمدى ويلاندىرۋعا ءتيىس. سوڭعى تەحنولوگيا جەتىستىكتەرىمەن قارۋلانعان دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋدىڭ الەمدىك وزىق ۇلگىسىنە، باي تاجىريبەسىنە ىلەسىپ وتىرۋ ءۇشىن دەرەكتى فيلم سالاسىنا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوڭىل بولمەسەك، جاھاندىق كينو ونەرىنىڭ كوشىنەن قالىپ قويارىمىز انىق. ول ءۇشىن الدىمەن دەرەكتى فيلم ءوندىرىسىن قازىرگى زاماندىق كينو ءتۇسىرۋ تالاپتارىنا ساي ەتىپ قارجىلاندىرۋدان باستاۋ كەرەك. وسى ماسەلەنى كورسەتىلىمنەن كەيىن ءسوز العان قازىبەك بي تۋرالى دەرەكتى ءفيلمىنىڭ قوسالقى رەجيسسەرى ەرلان تولەۋتاي (ەكىنشى رەجيسسەرى – عازيز ناسىروۆ) قىنجىلا ايتتى. كوپ جىلدان بەرى كينو ءوندىرىسىنىڭ نەگىزگى ءۇش سالاسىندا دا (دەرەكتى، انيماتسيالىق جانە كوركەم فيلم) ىجداھاتتىلىقپەن ەڭبەك ەتىپ، فيلم ءتۇسىرۋ ءىسىنىڭ بارلىق ۇدەرىسىنە باستان-اياق قاتىسىپ، ءتۇسىرىلىم الاڭىنىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ، ابدەن شىڭدالعان تاجىريبەلى كينو ماماننىڭ ايتقان ءسوزى بۇل كۇندە وتە كوكەيكەستى. رەجيسسەر ە.تولەۋتاي دەرەكتى فيلم تۇسىرۋدەگى قيىندىقتار مەن وزەكتى ماسەلەلەردى ەگجەي-تەگجەيلى بايانداي كەلە: «ەلىمىزدە دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋ وندىرىسىنە جەتكىلىكتى دەڭگەيدە كوڭىل بولىنبەي وتىر، سونىڭ سالدارىنان بۇل جانر وزگە كينو سالالارىنان كوپ كەنجەلەپ قالدى» دەدى. بۇل ماسەلەنى ءوزى تۇسىرگەن فيلمىندە ءتىپتى ايقىن سەزىنگەنىن، اسىرەسە فيلمدەگى قويىلىمدىق كورىنىستەردى ءتۇسىرۋ كەزىندە قاتتى قينالعانىن ايتتى. «XVII-XVIII عاسىرداعى تاريحي وقيعالاردى سول زامانعا لايىقتاپ رەكونسترۋكتسيالاۋ وڭاي ەمەس. سول داۋىرگە ساي كيىمدەر، ساۋىت-سايماندار، قارۋ-جاراق، كيىز ۇيلەر، ولاردىڭ ىشكى-سىرتقى جابدىعى، اتتار، ات ابزەلدەرى، اكتەرلەردى زامانىنا ساي كيىندىرىپ، ارلەي ءبىلۋ جانە ت.ب. قاجەتتىلىكتىڭ بارلىعى تۇپتەپ كەلگەندە كينومامانداردىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگىنە، سونداي-اق كەڭ كولەمدى كينو ءوندىرىسىن ۇيىمداستىرۋعا كەلىپ تىرەلەدى جانە ۇلكەن قارجىلىق شىعىندى تالاپ ەتەدى. ارينە، دەرەكتى فيلمدەردى قاساڭ قالىپپەن تۇسىرە بەرەر بولساق، بولىنگەن قاراجاتپەن دە امالداي بەرۋگە بولادى، بىراق بۇل قازىرگى زاماندىق تالاپتارعا ساي دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋدىڭ جولى ەمەس» دەدى ەرلان تولەۋتاي. دەسەك تە قوس رەجيسسەر سول زامانعى وقيعالاردى كينو ءتۇسىرۋدىڭ كامەرالىق، ىقشام ءادىس-تاسىلدەرىن قولدانا وتىرىپ، شەبەر رەكونسترۋكتسيالاي العان. ءبىزدىڭ زامانىمىزعا قاز داۋىستى قازىبەك بي جايىندا، ونىڭ ءداۋىرى جايلى كوپتەگەن اڭىز-ءاپسانالار جەتكەن. مىنە، وسى اڭىز-ءاپسانالاردى رەجيسسەرلەر سول كەزدەگى رەسەي جانە قىتاي ارحيۆتەرىندە ساقتالعان قۇجاتتارمەن زەردەلەي سالىستىرا وتىرىپ، ۇلى بي جايلى كوركەم اڭىزداردىڭ تاريحي شىندىق ەكەنىن كينو تىلىمەن دالەلدەيدى. جانە مۇنى «اقساقال، ايتتى، باي ايتتى» (اباي) دەپ ەمەس، باسپا ءجۇزىن كورگەن اكادەميالىق قۇجاتتارمەن ايعاقتايدى، ەلىمىزگە بەلگىلى زەرتتەۋشىلەر مەن تاريحشى عالىمدارعا ءسوز بەرە وتىرىپ، ولاردىڭ دايەكتى، دەرەكتى پىكىرلەرى مەن عىلىمي تۇجىرىمدارىمەن بەكىتەدى. سولاردىڭ ءبىرى – ءسوزىمىزدىڭ باسىندا ايتىپ كەتكەن قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ بالاسى بەكبولاتپەن قوشتاسۋى. قازىبەك بي 97 جاسىندا قايتىس بولادى. اڭىز بويىنشا قازىبەك بي اۋىرىپ، حال ۇستىندە جاتقاندا ەشكىم كوڭىل سۇراپ كەلە الماسا كەرەك. سەبەبى سول جىلى قىس وتە قاتتى بولىپ، ەل سىرتقا شىعا الماي قالىپتى. مىنە، وسى كەزدە قارتايعان قازىبەك ءبيدىڭ دە ءحالى ناشارلايدى. ۇلى بي بالاسى بەكبولاتقا ەلدىڭ يگى جاقسىلارىنا ارمان-اماناتىن ايتىپ كەتكىسى كەلەتىنىن جەتكىزەدى. الايدا قاھارلى قىستىڭ قارلى بورانىندا يگى جاقسىلارعا حابار بەرە الماعان بەكبولات بي اكەسىنە ەشكىمنىڭ كەلە المايتىنىن كۇيزەلە جەتكىزەدى. بالاسىن سابىرمەن تىڭداپ جاتقان قازىبەك بي: «قايران قازاعىم-اي، بۇگىنشىلسىڭ-اۋ، سەن! ەرتەڭىڭ نە بولار ەكەن!» دەپ كوكىرەگى قارس ايىرىلا كۇرسىنەدى. وسى ساتتە كادر كەنەت الماسىپ، سەمەي پوليگونىنداعى يادرولىق جارىلىستاردىڭ حرونيكاسىنا ۇلاسادى. كەمەڭگەر بي تەككە كۇڭىرەنبەگەن ەكەن، ارادا ەكى عاسىر وتكەندە قازاق حالقىنىڭ قانداي اۋىر زۇلماتقا تاپ بولعانىن قازىبەك ءبيدىڭ اتاجۇرتىنداعى يادرولىق پوليگوندا جارىلعان اتوم بومبالارىنىڭ الاپات كورىنىستەرىنەن-اق بايقاۋعا بولادى. فيلمدە توسىن شەشىمدەر، ءساتتى ەپيزودتار مولىنان كەزدەسەدى. سونىڭ ءبىرى – 18 جاستاعى جاس قازىبەكتىڭ قالماققا ەلشى بولىپ بارىپ، جوڭعار مەملەكەتىندە قۇلدىقتا جۇرگەن قازاقتاردى ازات ەتىپ الىپ قايتۋى. بۇل ساپار جاس قازىبەكتىڭ اتىن التى الاشقا ايگىلەدى. وسى ساپارىندا ول قالماق قونتايشىسىنان قاز داۋىستى قازىبەك بي دەگەن اتاق الىپ قايتادى. «قاز» سوزىنە بايلانىستى ءتۇرلى جورامالداردى فيلمگە قاتىسۋشى قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن زەرتتەۋشى عالىمدار – زارقىن تايشىباي مەن جامبىل ارتىقباەۆ قىزعىلىقتى تالداپ، عىلىمي ساراپتاۋلار جاسايدى. كەنەت ەكراننان ساڭقىلداي سويلەگەن اقىن، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ولجاس سۇلەيمەنوۆتى كورەمىز. 1989 جىلى تۇسىرىلگەن ەسكى حرونيكادا ولجاس اقىن سەمەي يادرولىق پوليگونىن جابۋ جايىندا سان مىڭ ادام جيىلعان ۇلى جيىندا سويلەپ جاتىر، ول بىردەن ك.كۇيىكوۆتىڭ شۆەتسيانىڭ وسلو قالاسىندا وتكەن انتيادرولىق كونگرەستە سويلەگەن سوزىنە ۇلاسادى. مىنە، بۇل وسى زاماننىڭ قاز داۋىستى قازىبەكتەرى! قازاقتا قاز داۋىستى قازىبەكتەر ولمەگەن ەكەن، بار ەكەن دەيسىڭ وسىندايدا… رەجيسسەرلەر ءوز ويلارىن اشىپ ايتپاي استارلاپ بەرەدى. مۇنداي تۇستاردى ءفيلمنىڭ ءون بويىنان كوپتەپ كەزىكتىرۋگە بولادى. كادردا تاعى دا كارىپبەك، تۋعان اۋىلىنا قىر باسىنان قاراپ تۇرىپ اڭگىمە شەرتۋدە. اڭگىمە «ۇشۋ» اتتى كارتيناسى جايلى. «بۇل كارتينادا مەنىڭ بۇكىل ءومىرىم بەينەلەنگەن» دەيدى ول. كارتينا شىنىندا دا عاجاپ! كارىپبەك كوككە، بالكىم كۇنگە قاراي ۇشىپ بارا جاتىر. سۋرەتشى جارىقتى شەبەر قولدانۋ ارقىلى ءوزىنىڭ، بالكىم قازاقتىڭ تاعدىرىن ايتقىسى كەلگەندەي. كوككە ۇشىپ بارا جاتقان بەينەگە ول جارىقتى تومەننەن تۇسىرەدى. جارىقتى تومەننەن ءتۇسىرۋ ارقىلى ول ءوزىنىڭ، حالقىنىڭ ماڭگى جاسايتىنىن يشارالاپ بىلدىرگەندەي. ءفيلمنىڭ كوتەرگەن جۇگى ءبىر ماقالا اياسىنا سىيمايدى. ونى تەك كوزبەن كورۋ كەرەك. كورۋ دەمەكشى، جۇرت قايدان كورەدى؟ رەجيسسەر ەرلان تولەۋتايدىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى 8 جىل ىشىندە «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى جۇزگە جۋىق دەرەكتى فيلم، قىرىققا جۋىق انيماتسيالىق فيلمدەر تۇسىرگەن. وكىنىشتىسى ولار «قازاقفيلم» سورەلەرىندە شاڭ باسىپ جاتقان كورىنەدى. شىنىندا، ءبىزدىڭ تەلەارنالار وتاندىق فيلمدەردى ەمەس، شەتەلدىك كوبىك سەريالداردى ساتىپ الىپ، كورسەتكەندى ءجون كورەتىنى نەسى ەكەن؟..
قايىرا قازىبەك بيگە كەلەيىك. ەردىڭ قۇنىن ەكى اۋىز سوزبەن شەشكەن قازاقتىڭ كەمەڭگەر ءبيى 1764 جىلى دالبا تاۋىندا دۇنيەدەن وتەدى. دالبا – قازىرگى پاۆلودار وبلىسى باياناۋىل اۋدانىنىڭ اۋماعىنداعى كورىكتى مەكەن. اڭىزدا ايتىلعانداي بالاسى بەكبولات جانە ەدىگە بي سەكىلدى ەل جاقسىلارى ۇلى ءبيدىڭ سۇيەگىن تۇركىستانعا، ازىرەت سۇلتانعا قويامىز دەپ شەشەدى. ول ءۇشىن قار كەتىپ، جەر اياعى كەڭىگەنىن كۇتۋ كەرەك. سول سەبەپتى قازىبەك ءبيدىڭ سۇيەگىن ۋاقىتشا سورەگە قويادى. ءتورت باعانا تاستان تۇراتىن بۇل سورە تاستىڭ ورنى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان كورىنەدى. وكىنىشتىسى ءتورت باعانا تاستىڭ ەكەۋى جوعالعان. ءتۇسىرۋ توبى قازىبەك ءبيدىڭ سورەتاسىن ارنايى ءتۇسىرىپ قايتىپتى. وسى ءفيلمدى ءتۇسىرۋ بارىسىندا ولار سەگىز مىڭ شاقىرىمنان اسا جول جۇرگەن ەكەن. ارينە، ايتۋعا وڭاي. سەگىز مىڭ شاقىرىمنىڭ سىرى مەن سەرگەلدەڭىن دەرەكتى فيلم تۇسىرگەندەر عانا بىلەدى. مىنە، فيلم تۇسىرۋشىلەر وسى وقيعانى رەكونسترۋكتسيالاعان. وسى كەزدە تۇسىرۋشىلەر توتەنشە قيىندىققا تاپ بولادى. وقيعا قىستا بولعاندىقتان، قىسقى كورىنىس كەرەك. قىستى كۇتىپ وتىرۋعا مۇرشا جوق، ءفيلمدى تۇسىرۋگە بەرىلگەن مەرزىم تۇگەسىلىپ بارادى، تەز ارادا مونتاجداپ، «قازاقفيلمگە» تاپسىرۋ كەرەك. مىنە، وسى جاعدايدا ءتۇسىرىلىم توبى جاننان بەزىپ 3800 مەتر بيىكتىكتەگى الاتاۋدىڭ «جاستار» شىڭىنا كوتەرىلەدى. جاي كوتەرىلمەيدى، التى قانات كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگىن الىپ شىعادى. مۇنداعى تۇسىرىلگەن ەپيزود تىپتەن عاجاپ! مۇنى تەك كورۋ كەرەك. شىڭ باسىنداعى ءبيدىڭ مۇردەسى قويىلعان سورەگە قازىبەك ءبيدىڭ قىزى مانقان كەلىپ جوقتاۋ ايتادى. قۋانعانىمىز، كەزىندە ۆ.ۆ.رادلوۆ ەل اۋزىنان جازىپ العان جوقتاۋ قايتا ءتىرىلىپتى. ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتادى. سورە باسىنداعى بەگىمىسىق اۋليە مەن بەكبولات بي كەزدەسۋىندەگى اڭگىمە قانداي! مىنە، سىزگە ۇلتتىق كود! مىنە، سىزگە رۋحاني جاڭعىرۋ، بولاشاققا باعدار! وسىندايدا رەجيسەردىڭ ءوزى ستسەناريست، ءوزى جازۋشى، ءوزى تاريحشى، ءوزى زەرتتەۋشى بولعانىنا نە جەتسىن! قازاقى دۇنيەتانىم يەسى ەرلان تولەۋتايدىڭ بويىندا كينورەجيسسەرگە كەرەكتى قاسيەتتىڭ بارلىعى بار. سوڭعى جىلدارى تاجىريبەلى ستسەناريست، رەجيسسەر عازيز ناسىروۆپەن تىزە قوسقان ول كورەرمەن قاۋىمدى تاماشا تۋىندىلارىمەن قۋانتىپ ءجۇر. ەرلان تولەۋتاي مەن عازيز ناسىروۆ تاندەمى كەلەشەكتە تالاي تاماشا فيلمدەر تۇسىرەرىنە سەنىمىمىز مول. ەندى ولار كوركەم فيلم سالاسىندا باعىن سىناپ كورسە، «قازاقفيلم» قوس رەجيسسەرگە مۇمكىندىك بەرسە دەگەن تىلەگىمىز بار. ويتكەنى قازىرگى قازاق كينوسىندا ع.ناسىروۆ پەن ە.تولەۋتاي سياقتى كينو ونەرىنىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرگەن كاسىبي كينوماماندار سيرەك. كەزىندە جارتى الەمدى بيلەگەن كەڭەستىك يدەولوگيا دەرەكتى كينو ءتۇسىرۋدى تەك ءبىلىمدى دە بىلىكتى، تاڭداۋلى ماماندارعا عانا تاپسىرعان. ءبىز دە اتالعان ەكى رەجيسسەردىڭ ءۇمىتىمىزدى اقتارىنا سەنەمىز.
فيلم سوڭىندا كارىپبەك تۇركىستاندا جەرلەنگەن قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ باسىنا بارىپ ءتاۋ ەتەدى. وسى جەردە كورەرمەندى تاڭ-تاماشا قىلعان ءبىر وقيعانى ايتپاسقا بولمايدى. ياساۋي كەسەنەسىنىڭ ىشىنە كىرىپ كەلە جاتقان كارىپبەك ءوزىنىڭ شەجىرەسىن تارقاتادى (كادر سىرتىندا). سويتسەك كارىپبەك قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى بولىپ شىعادى. توعىزىنشى ۇرپاعى ەكەن.بۇنى رەجيسسەرلىك «قۋلىق» دەمەسكە امالىمىز جوق. ءفيلمنىڭ باسىندا ايتىپ قويسا، اسەرسىز بولار ما ەدى؟ «مەن قولىمنان كەلگەنىمدى جاسادىم» دەيدى كارىپبەك باباسى قازىبەك ءبيدىڭ قۇلپىتاسىنا ەڭكەيىپ، ماڭدايىن سۇيەپ تۇرىپ.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، فيلم رەجيسسەرلەرى جەتكىزگەن قاز داۋىستى قازىبەك بي ۇلاعاتىندا – قازاقتىڭ ۇلتتىق كودى، ال قاجىماس كۇرەسكەر، تالانتتى سۋرەتشى كارىپبەك كۇيىكوۆ – بۇگىنگى قازاقتىڭ بەت-بەينەسى، سيمۆولى دەپ قابىلدادىق.
قاليلا وماروۆ، كينورەجيسسەر، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
