(Derektı filmdı körgende köŋılge tüigen oi)
Elbasy N.Nazarbaevtyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty maqalasynda jaŋa ǧasyrdaǧy ūlttyq sana tereŋ tamyrly tarihymyzdan bastau alatyny turaly atap aityldy. Qazırgı ruhani jaŋǧyrudyŋ eŋ basty şarty da sol – ūlttyq kodyŋdy saqtai bılu ekenı belgılı. Osy rette ūlttyŋ tektılık kodyn jetkızuşı qasiettı tūlǧalarymyzdyŋ orny erekşe. Sol tūlǧalardyŋ bırı ärı bıregeiı – qazaq halqynyŋ XVII-XVIII ǧasyrlardaǧy ūly üş biınıŋ bırı, körnektı memleket jäne qoǧam qairatkerı Qaz dauysty Qazybek bi. 2017 jyly ūly bidıŋ 350 jyldyq mereitoiyna orai Ş.Aimanov atyndaǧy «Qazaqfilm» kinostudiiasy halyqtyŋ sanasyn jaŋǧyrtyp, ūlttyŋ tūtastyǧyn qalyptastyru jolynda zor eŋbek sıŋırgen tarihi tūlǧa turaly Qaz dauysty Qazybek bige arnalǧan film tüsırdı. Elımızdıŋ mädeni ömırındegı ötken jyldyŋ soŋǧy aiynyŋ eŋ bır eleulı oqiǧasy, bälkım ruhani oljasy Qazybek bi turaly derektı film der edım. Ökınışke qarai, derektı filmnıŋ, onyŋ ışınde qazaq tılındegı derektı filmnıŋ jaryqqa şyǧuy mädeni jaŋalyq, ruhani oqiǧa retınde baǧalanudan qalǧany qaşan. Elımızdıŋ mädeni keŋıstıgınde tek şou-biznes töŋıregındegı türlı u-şu, jaǧymsyz jaŋalyqtar ǧana mädeni oqiǧa bolyp sanalatyn künge jettık. Desek te, Almatydaǧy QR Ūlttyq kıtaphanasynyŋ kinozalynda ötken Şäken Aimanov atyndaǧy «Qazaqfilm» kinostudiiasy tüsırgen atalǧan tuyndynyŋ tūsaukeserı ūlttyq derektı filmnıŋ qaita jandana bastaǧanyn körsettı. Film Qaz dauysty Qazybek bi men balasy Bekbolattyŋ baqūldasuynan bastalady. Osy jerde «baqūldasqany nesı, būl körkem film emes, derektı film ǧoi» degen uäjdıŋ tuuy oryndy. Aldymen, osy saualǧa jauap bere ketsek, qazır älemdık kinematografiianyŋ, onyŋ ışınde, derektı film tüsırudıŋ ılgerılep ketkenı sonşalyq, tarihi derektı filmderdıŋ biudjetı körkem film biudjetımen teŋesıp qaldy. Būl bızdıŋ kino önerınıŋ ainalasynda jürgen kinoger qauymdy oilandyruǧa tiıs. Soŋǧy tehnologiia jetıstıkterımen qarulanǧan derektı film tüsırudıŋ älemdık ozyq ülgısıne, bai täjıribesıne ılesıp otyru üşın derektı film salasyna memlekettık deŋgeide köŋıl bölmesek, jahandyq kino önerınıŋ köşınen qalyp qoiarymyz anyq. Ol üşın aldymen derektı film öndırısın qazırgı zamandyq kino tüsıru talaptaryna sai etıp qarjylandyrudan bastau kerek. Osy mäselenı körsetılımnen keiın söz alǧan Qazybek bi turaly derektı filmınıŋ qosalqy rejisserı Erlan Töleutai (ekınşı rejisserı – Ǧaziz Nasyrov) qynjyla aitty. Köp jyldan berı kino öndırısınıŋ negızgı üş salasynda da (derektı, animasiialyq jäne körkem film) yjdahattylyqpen eŋbek etıp, film tüsıru ısınıŋ barlyq üderısıne bastan-aiaq qatysyp, tüsırılım alaŋynyŋ ystyǧyna küiıp, suyǧyna toŋyp, äbden şyŋdalǧan täjıribelı kino mamannyŋ aitqan sözı būl künde öte kökeikestı. Rejisser E.Töleutai derektı film tüsırudegı qiyndyqtar men özektı mäselelerdı egjei-tegjeilı baiandai kele: «Elımızde derektı film tüsıru öndırısıne jetkılıktı deŋgeide köŋıl bölınbei otyr, sonyŋ saldarynan būl janr özge kino salalarynan köp kenjelep qaldy» dedı. Būl mäselenı özı tüsırgen filmınde tıptı aiqyn sezıngenın, äsırese filmdegı qoiylymdyq körınısterdı tüsıru kezınde qatty qinalǧanyn aitty. «XVII-XVIII ǧasyrdaǧy tarihi oqiǧalardy sol zamanǧa laiyqtap rekonstruksiialau oŋai emes. Sol däuırge sai kiımder, sauyt-saimandar, qaru-jaraq, kiız üiler, olardyŋ ışkı-syrtqy jabdyǧy, attar, at äbzelderı, akterlerdı zamanyna sai kiındırıp, ärlei bılu jäne t.b. qajettılıktıŋ barlyǧy tüptep kelgende kinomamandardyŋ käsıbi bılıktılıgıne, sondai-aq keŋ kölemdı kino öndırısın ūiymdastyruǧa kelıp tıreledı jäne ülken qarjylyq şyǧyndy talap etedı. Ärine, derektı filmderdı qasaŋ qalyppen tüsıre berer bolsaq, bölıngen qarajatpen de amaldai beruge bolady, bıraq būl qazırgı zamandyq talaptarǧa sai derektı film tüsırudıŋ joly emes» dedı Erlan Töleutai. Desek te qos rejisser sol zamanǧy oqiǧalardy kino tüsırudıŋ kameralyq, yqşam ädıs-täsılderın qoldana otyryp, şeber rekonstruksiialai alǧan. Bızdıŋ zamanymyzǧa Qaz dauysty Qazybek bi jaiynda, onyŋ däuırı jaily köptegen aŋyz-äpsanalar jetken. Mıne, osy aŋyz-äpsanalardy rejisserler sol kezdegı Resei jäne Qytai arhivterınde saqtalǧan qūjattarmen zerdelei salystyra otyryp, ūly bi jaily körkem aŋyzdardyŋ tarihi şyndyq ekenın kino tılımen däleldeidı. Jäne mūny «Aqsaqal, aitty, bai aitty» (Abai) dep emes, baspa jüzın körgen akademiialyq qūjattarmen aiǧaqtaidy, elımızge belgılı zertteuşıler men tarihşy ǧalymdarǧa söz bere otyryp, olardyŋ däiektı, derektı pıkırlerı men ǧylymi tūjyrymdarymen bekıtedı. Solardyŋ bırı – sözımızdıŋ basynda aityp ketken Qaz dauysty Qazybek bidıŋ balasy Bekbolatpen qoştasuy. Qazybek bi 97 jasynda qaitys bolady. Aŋyz boiynşa Qazybek bi auyryp, hal üstınde jatqanda eşkım köŋıl sūrap kele almasa kerek. Sebebı sol jyly qys öte qatty bolyp, el syrtqa şyǧa almai qalypty. Mıne, osy kezde qartaiǧan Qazybek bidıŋ de halı naşarlaidy. Ūly bi balasy Bekbolatqa eldıŋ igı jaqsylaryna arman-amanatyn aityp ketkısı keletının jetkızedı. Alaida qaharly qystyŋ qarly boranynda igı jaqsylarǧa habar bere almaǧan Bekbolat bi äkesıne eşkımnıŋ kele almaitynyn küizele jetkızedı. Balasyn sabyrmen tyŋdap jatqan Qazybek bi: «Qairan qazaǧym-ai, bügınşılsıŋ-au, sen! Erteŋıŋ ne bolar eken!» dep kökıregı qars aiyryla kürsınedı. Osy sätte kadr kenet almasyp, Semei poligonyndaǧy iadrolyq jarylystardyŋ hronikasyna ūlasady. Kemeŋger bi tekke küŋırenbegen eken, arada ekı ǧasyr ötkende qazaq halqynyŋ qandai auyr zūlmatqa tap bolǧanyn Qazybek bidıŋ atajūrtyndaǧy iadrolyq poligonda jarylǧan atom bombalarynyŋ alapat körınısterınen-aq baiqauǧa bolady. Filmde tosyn şeşımder, sättı epizodtar molynan kezdesedı. Sonyŋ bırı – 18 jastaǧy jas Qazybektıŋ qalmaqqa elşı bolyp baryp, Joŋǧar memleketınde qūldyqta jürgen qazaqtardy azat etıp alyp qaituy. Būl sapar jas Qazybektıŋ atyn alty Alaşqa äigıledı. Osy saparynda ol qalmaq qontaişysynan Qaz dauysty Qazybek bi degen ataq alyp qaitady. «Qaz» sözıne bailanysty türlı joramaldardy filmge qatysuşy Qaz dauysty Qazybek bidıŋ ömırı men qyzmetın zertteuşı ǧalymdar – Zarqyn Taişybai men Jambyl Artyqbaev qyzǧylyqty taldap, ǧylymi saraptaular jasaidy. Kenet ekrannan saŋqyldai söilegen aqyn, memleket jäne qoǧam qairatkerı Oljas Süleimenovtı köremız. 1989 jyly tüsırılgen eskı hronikada Oljas aqyn Semei iadrolyq poligonyn jabu jaiynda san myŋ adam jiylǧan ūly jiynda söilep jatyr, ol bırden K.Küiıkovtıŋ Şvesiianyŋ Oslo qalasynda ötken antiiadrolyq kongreste söilegen sözıne ūlasady. Mıne, būl osy zamannyŋ Qaz dauysty Qazybekterı! Qazaqta Qaz dauysty Qazybekter ölmegen eken, bar eken deisıŋ osyndaida… Rejisserler öz oilaryn aşyp aitpai astarlap beredı. Mūndai tūstardy filmnıŋ ön boiynan köptep kezıktıruge bolady. Kadrda taǧy da Kärıpbek, tuǧan auylyna qyr basynan qarap tūryp äŋgıme şertude. Äŋgıme «Ūşu» atty kartinasy jaily. «Būl kartinada menıŋ bükıl ömırım beinelengen» deidı ol. Kartina şynynda da ǧajap! Kärıpbek Kökke, bälkım Künge qarai ūşyp bara jatyr. Suretşı jaryqty şeber qoldanu arqyly özınıŋ, bälkım qazaqtyŋ taǧdyryn aitqysy kelgendei. Kökke ūşyp bara jatqan beinege ol jaryqty tömennen tüsıredı. Jaryqty tömennen tüsıru arqyly ol özınıŋ, halqynyŋ mäŋgı jasaitynyn işaralap bıldırgendei. Filmnıŋ kötergen jügı bır maqala aiasyna syimaidy. Ony tek közben köru kerek. Köru demekşı, jūrt qaidan köredı? Rejisser Erlan Töleutaidyŋ aituynşa, soŋǧy 8 jyl ışınde «Qazaqfilm» kinostudiiasy jüzge juyq derektı film, qyryqqa juyq animasiialyq filmder tüsırgen. Ökınıştısı olar «Qazaqfilm» sörelerınde şaŋ basyp jatqan körınedı. Şynynda, bızdıŋ telearnalar otandyq filmderdı emes, şeteldık köbık serialdardy satyp alyp, körsetkendı jön köretını nesı eken?..
Qaiyra Qazybek bige keleiık. Erdıŋ qūnyn ekı auyz sözben şeşken qazaqtyŋ kemeŋger biı 1764 jyly Dalba tauynda dünieden ötedı. Dalba – qazırgı Pavlodar oblysy Baianauyl audanynyŋ aumaǧyndaǧy körıktı meken. Aŋyzda aitylǧandai balasy Bekbolat jäne Edıge bi sekıldı el jaqsylary ūly bidıŋ süiegın Türkıstanǧa, Äzıret sūltanǧa qoiamyz dep şeşedı. Ol üşın qar ketıp, jer aiaǧy keŋıgenın kütu kerek. Sol sebeptı Qazybek bidıŋ süiegın uaqytşa sörege qoiady. Tört baǧana tastan tūratyn būl söre tastyŋ orny älı künge deiın saqtalǧan körınedı. Ökınıştısı tört baǧana tastyŋ ekeuı joǧalǧan. Tüsıru toby Qazybek bidıŋ söretasyn arnaiy tüsırıp qaitypty. Osy filmdı tüsıru barysynda olar segız myŋ şaqyrymnan asa jol jürgen eken. Ärine, aituǧa oŋai. Segız myŋ şaqyrymnyŋ syry men sergeldeŋın derektı film tüsırgender ǧana bıledı. Mıne, film tüsıruşıler osy oqiǧany rekonstruksiialaǧan. Osy kezde tüsıruşıler tötenşe qiyndyqqa tap bolady. Oqiǧa qysta bolǧandyqtan, qysqy körınıs kerek. Qysty kütıp otyruǧa mūrşa joq, filmdı tüsıruge berılgen merzım tügesılıp barady, tez arada montajdap, «Qazaqfilmge» tapsyru kerek. Mıne, osy jaǧdaida tüsırılım toby jannan bezıp 3800 metr biıktıktegı Alataudyŋ «Jastar» şyŋyna köterıledı. Jai köterılmeidı, alty qanat kiız üidıŋ süiegın alyp şyǧady. Mūndaǧy tüsırılgen epizod tıpten ǧajap! Mūny tek köru kerek. Şyŋ basyndaǧy bidıŋ mürdesı qoiylǧan sörege Qazybek bidıŋ qyzy Manqan kelıp joqtau aitady. Quanǧanymyz, kezınde V.V.Radlov el auzynan jazyp alǧan joqtau qaita tırılıptı. Sai-süiegıŋdı syrqyratady. Söre basyndaǧy Begımysyq äulie men Bekbolat bi kezdesuındegı äŋgıme qandai! Mıne, sızge ūlttyq kod! Mıne, sızge ruhani jaŋǧyru, bolaşaqqa baǧdar! Osyndaida rejiserdıŋ özı ssenarist, özı jazuşy, özı tarihşy, özı zertteuşı bolǧanyna ne jetsın! Qazaqy dünietanym iesı Erlan Töleutaidyŋ boiynda kinorejisserge kerektı qasiettıŋ barlyǧy bar. Soŋǧy jyldary täjıribelı ssenarist, rejisser Ǧaziz Nasyrovpen tıze qosqan ol körermen qauymdy tamaşa tuyndylarymen quantyp jür. Erlan Töleutai men Ǧaziz Nasyrov tandemı keleşekte talai tamaşa filmder tüsırerıne senımımız mol. Endı olar körkem film salasynda baǧyn synap körse, «Qazaqfilm» qos rejisserge mümkındık berse degen tılegımız bar. Öitkenı qazırgı qazaq kinosynda Ǧ.Nasyrov pen E.Töleutai siiaqty kino önerınıŋ qyr-syryn meŋgergen käsıbi kinomamandar sirek. Kezınde jarty älemdı bilegen Keŋestık ideologiia derektı kino tüsırudı tek bılımdı de bılıktı, taŋdauly mamandarǧa ǧana tapsyrǧan. Bız de atalǧan ekı rejisserdıŋ ümıtımızdı aqtaryna senemız.
Film soŋynda Kärıpbek Türkıstanda jerlengen Qaz dauysty Qazybek bidıŋ basyna baryp täu etedı. Osy jerde körermendı taŋ-tamaşa qylǧan bır oqiǧany aitpasqa bolmaidy. Iаsaui kesenesınıŋ ışıne kırıp kele jatqan Kärıpbek özınıŋ şejıresın tarqatady (kadr syrtynda). Söitsek Kärıpbek Qaz dauysty Qazybek bidıŋ tıkelei ūrpaǧy bolyp şyǧady. Toǧyzynşy ūrpaǧy eken.Būny rejisserlık «qulyq» demeske amalymyz joq. Filmnıŋ basynda aityp qoisa, äsersız bolar ma edı? «Men qolymnan kelgenımdı jasadym» deidı Kärıpbek babasy Qazybek bidıŋ qūlpytasyna eŋkeiıp, maŋdaiyn süiep tūryp.
Bır sözben aitqanda, film rejisserlerı jetkızgen Qaz dauysty Qazybek bi ūlaǧatynda – qazaqtyŋ ūlttyq kody, al qajymas küresker, talantty suretşı Kärıpbek Küiıkov – bügıngı qazaqtyŋ bet-beinesı, simvoly dep qabyldadyq.
Qalila Omarov, kinorejisser, QR eŋbek sıŋırgen qairatkerı
