(Derekti fılmdi kórgende kóńilge túıgen oı)
Elbasy N.Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda jańa ǵasyrdaǵy ulttyq sana tereń tamyrly tarıhymyzdan bastaý alatyny týraly atap aıtyldy. Qazirgi rýhanı jańǵyrýdyń eń basty sharty da sol – ulttyq kodyńdy saqtaı bilý ekeni belgili. Osy rette ulttyń tektilik kodyn jetkizýshi qasıetti tulǵalarymyzdyń orny erekshe. Sol tulǵalardyń biri ári biregeıi – qazaq halqynyń XVII-XVIII ǵasyrlardaǵy uly úsh bıiniń biri, kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkeri Qaz daýysty Qazybek bı.
2017 jyly uly bıdiń 350 jyldyq mereıtoıyna oraı Sh.Aımanov atyndaǵy «Qazaqfılm» kınostýdııasy halyqtyń sanasyn jańǵyrtyp, ulttyń tutastyǵyn qalyptastyrý jolynda zor eńbek sińirgen tarıhı tulǵa týraly Qaz daýysty Qazybek bıge arnalǵan fılm túsirdi.
Elimizdiń mádenı ómirindegi ótken jyldyń sońǵy aıynyń eń bir eleýli oqıǵasy, bálkim rýhanı oljasy Qazybek bı týraly derekti fılm der edim. Ókinishke qaraı, derekti fılmniń, onyń ishinde qazaq tilindegi derekti fılmniń jaryqqa shyǵýy mádenı jańalyq, rýhanı oqıǵa retinde baǵalanýdan qalǵany qashan. Elimizdiń mádenı keńistiginde tek shoý-bıznes tóńiregindegi túrli ý-shý, jaǵymsyz jańalyqtar ǵana mádenı oqıǵa bolyp sanalatyn kúnge jettik. Desek te, Almatydaǵy QR Ulttyq kitaphanasynyń kınozalynda ótken Sháken Aımanov atyndaǵy «Qazaqfılm» kınostýdııasy túsirgen atalǵan týyndynyń tusaýkeseri ulttyq derekti fılmniń qaıta jandana bastaǵanyn kórsetti.
Fılm Qaz daýysty Qazybek bı men balasy Bekbolattyń baquldasýynan bastalady. Osy jerde «baquldasqany nesi, bul kórkem fılm emes, derekti fılm ǵoı» degen ýájdiń týýy oryndy. Aldymen, osy saýalǵa jaýap bere ketsek, qazir álemdik kınematografııanyń, onyń ishinde, derekti fılm túsirýdiń ilgerilep ketkeni sonshalyq, tarıhı derekti fılmderdiń bıýdjeti kórkem fılm bıýdjetimen teńesip qaldy. Bul bizdiń kıno óneriniń aınalasynda júrgen kınoger qaýymdy oılandyrýǵa tıis. Sońǵy tehnologııa jetistikterimen qarýlanǵan derekti fılm túsirýdiń álemdik ozyq úlgisine, baı tájirıbesine ilesip otyrý úshin derekti fılm salasyna memlekettik deńgeıde kóńil bólmesek, jahandyq kıno óneriniń kóshinen qalyp qoıarymyz anyq. Ol úshin aldymen derekti fılm óndirisin qazirgi zamandyq kıno túsirý talaptaryna saı etip qarjylandyrýdan bastaý kerek. Osy máseleni kórsetilimnen keıin sóz alǵan Qazybek bı týraly derekti fılminiń qosalqy rejısseri Erlan Tóleýtaı (ekinshi rejısseri – Ǵazız Nasyrov) qynjyla aıtty. Kóp jyldan beri kıno óndirisiniń negizgi úsh salasynda da (derekti, anımaııalyq jáne kórkem fılm) yjdahattylyqpen eńbek etip, fılm túsirý isiniń barlyq úderisine bastan-aıaq qatysyp, túsirilim alańynyń ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońyp, ábden shyńdalǵan tájirıbeli kıno mamannyń aıtqan sózi bul kúnde óte kókeıkesti.
Rejısser E.Tóleýtaı derekti fılm túsirýdegi qıyndyqtar men ózekti máselelerdi egjeı-tegjeıli baıandaı kele: «Elimizde derekti fılm túsirý óndirisine jetkilikti deńgeıde kóńil bólinbeı otyr, sonyń saldarynan bul janr ózge kıno salalarynan kóp kenjelep qaldy» dedi. Bul máseleni ózi túsirgen fılminde tipti aıqyn sezingenin, ásirese fılmdegi qoıylymdyq kórinisterdi túsirý kezinde qatty qınalǵanyn aıtty. «XVII-XVIII ǵasyrdaǵy tarıhı oqıǵalardy sol zamanǵa laıyqtap rekonstrýkııalaý ońaı emes. Sol dáýirge saı kıimder, saýyt-saımandar, qarý-jaraq, kıiz úıler, olardyń ishki-syrtqy jabdyǵy, attar, at ábzelderi, akterlerdi zamanyna saı kıindirip, árleı bilý jáne t.b. qajettiliktiń barlyǵy túptep kelgende kınomamandardyń kásibı biliktiligine, sondaı-aq keń kólemdi kıno óndirisin uıymdastyrýǵa kelip tireledi jáne úlken qarjylyq shyǵyndy talap etedi. Árıne, derekti fılmderdi qasań qalyppen túsire berer bolsaq, bólingen qarajatpen de amaldaı berýge bolady, biraq bul qazirgi zamandyq talaptarǵa saı derekti fılm túsirýdiń joly emes» dedi Erlan Tóleýtaı. Desek te qos rejısser sol zamanǵy oqıǵalardy kıno túsirýdiń kameralyq, yqsham ádis-tásilderin qoldana otyryp, sheber rekonstrýkııalaı alǵan.
Bizdiń zamanymyzǵa Qaz daýysty Qazybek bı jaıynda, onyń dáýiri jaıly kóptegen ańyz-ápsanalar jetken. Mine, osy ańyz-ápsanalardy rejısserler sol kezdegi Reseı jáne Qytaı arhıvterinde saqtalǵan qujattarmen zerdeleı salystyra otyryp, uly bı jaıly kórkem ańyzdardyń tarıhı shyndyq ekenin kıno tilimen dáleldeıdi. Jáne muny «Aqsaqal, aıtty, baı aıtty» (Abaı) dep emes, baspa júzin kórgen akademııalyq qujattarmen aıǵaqtaıdy, elimizge belgili zertteýshiler men tarıhshy ǵalymdarǵa sóz bere otyryp, olardyń dáıekti, derekti pikirleri men ǵylymı tujyrymdarymen bekitedi. Solardyń biri – sózimizdiń basynda aıtyp ketken Qaz daýysty Qazybek bıdiń balasy Bekbolatpen qoshtasýy. Qazybek bı 97 jasynda qaıtys bolady. Ańyz boıynsha Qazybek bı aýyryp, hal ústinde jatqanda eshkim kóńil surap kele almasa kerek. Sebebi sol jyly qys óte qatty bolyp, el syrtqa shyǵa almaı qalypty. Mine, osy kezde qartaıǵan Qazybek bıdiń de hali nasharlaıdy. Uly bı balasy Bekbolatqa eldiń ıgi jaqsylaryna arman-amanatyn aıtyp ketkisi keletinin jetkizedi. Alaıda qaharly qystyń qarly boranynda ıgi jaqsylarǵa habar bere almaǵan Bekbolat bı ákesine eshkimniń kele almaıtynyn kúızele jetkizedi. Balasyn sabyrmen tyńdap jatqan Qazybek bı: «Qaıran qazaǵym-aı, búginshilsiń-aý, sen! Erteńiń ne bolar eken!» dep kókiregi qars aıyryla kúrsinedi. Osy sátte kadr kenet almasyp, Semeı polıgonyndaǵy ıadrolyq jarylystardyń hronıkasyna ulasady. Kemeńger bı tekke kúńirenbegen eken, arada eki ǵasyr ótkende qazaq halqynyń qandaı aýyr zulmatqa tap bolǵanyn Qazybek bıdiń atajurtyndaǵy ıadrolyq polıgonda jarylǵan atom bombalarynyń alapat kórinisterinen-aq baıqaýǵa bolady. Fılmde tosyn sheshimder, sátti epızodtar molynan kezdesedi. Sonyń biri – 18 jastaǵy jas Qazybektiń qalmaqqa elshi bolyp baryp, Jońǵar memleketinde quldyqta júrgen qazaqtardy azat etip alyp qaıtýy. Bul sapar jas Qazybektiń atyn alty Alashqa áıgiledi. Osy saparynda ol qalmaq qontaıshysynan Qaz daýysty Qazybek bı degen ataq alyp qaıtady. «Qaz» sózine baılanysty túrli joramaldardy fılmge qatysýshy Qaz daýysty Qazybek bıdiń ómiri men qyzmetin zertteýshi ǵalymdar – Zarqyn Taıshybaı men Jambyl Artyqbaev qyzǵylyqty taldap, ǵylymı saraptaýlar jasaıdy. Kenet ekrannan sańqyldaı sóılegen aqyn, memleket jáne qoǵam qaıratkeri Oljas Súleımenovti kóremiz. 1989 jyly túsirilgen eski hronıkada Oljas aqyn Semeı ıadrolyq polıgonyn jabý jaıynda san myń adam jıylǵan uly jıynda sóılep jatyr, ol birden K.Kúıikovtiń Shveııanyń Oslo qalasynda ótken antııadrolyq kongreste sóılegen sózine ulasady. Mine, bul osy zamannyń Qaz daýysty Qazybekteri! Qazaqta Qaz daýysty Qazybekter ólmegen eken, bar eken deısiń osyndaıda… Rejısserler óz oılaryn ashyp aıtpaı astarlap beredi. Mundaı tustardy fılmniń ón boıynan kóptep keziktirýge bolady.
Kadrda taǵy da Káripbek, týǵan aýylyna qyr basynan qarap turyp áńgime shertýde. Áńgime «Ushý» atty kartınasy jaıly. «Bul kartınada meniń búkil ómirim beınelengen» deıdi ol. Kartına shynynda da ǵajap! Káripbek Kókke, bálkim Kúnge qaraı ushyp bara jatyr. Sýretshi jaryqty sheber qoldaný arqyly óziniń, bálkim qazaqtyń taǵdyryn aıtqysy kelgendeı. Kókke ushyp bara jatqan beınege ol jaryqty tómennen túsiredi. Jaryqty tómennen túsirý arqyly ol óziniń, halqynyń máńgi jasaıtynyn ısharalap bildirgendeı.
Fılmniń kótergen júgi bir maqala aıasyna syımaıdy. Ony tek kózben kórý kerek. Kórý demekshi, jurt qaıdan kóredi? Rejısser Erlan Tóleýtaıdyń aıtýynsha, sońǵy 8 jyl ishinde «Qazaqfılm» kınostýdııasy júzge jýyq derekti fılm, qyryqqa jýyq anımaııalyq fılmder túsirgen. Ókinishtisi olar «Qazaqfılm» sórelerinde shań basyp jatqan kórinedi. Shynynda, bizdiń telearnalar otandyq fılmderdi emes, sheteldik kóbik serıaldardy satyp alyp, kórsetkendi jón kóretini nesi eken?..
Qaıyra Qazybek bıge keleıik. Erdiń qunyn eki aýyz sózben sheshken qazaqtyń kemeńger bıi 1764 jyly Dalba taýynda dúnıeden ótedi. Dalba – qazirgi Pavlodar oblysy Baıanaýyl aýdanynyń aýmaǵyndaǵy kórikti meken. Ańyzda aıtylǵandaı balasy Bekbolat jáne Edige bı sekildi el jaqsylary uly bıdiń súıegin Túrkistanǵa, Áziret sultanǵa qoıamyz dep sheshedi. Ol úshin qar ketip, jer aıaǵy keńigenin kútý kerek. Sol sebepti Qazybek bıdiń súıegin ýaqytsha sórege qoıady. Tórt baǵana tastan turatyn bul sóre tastyń orny áli kúnge deıin saqtalǵan kórinedi. Ókinishtisi tórt baǵana tastyń ekeýi joǵalǵan. Túsirý toby Qazybek bıdiń sóretasyn arnaıy túsirip qaıtypty. Osy fılmdi túsirý barysynda olar segiz myń shaqyrymnan asa jol júrgen eken. Árıne, aıtýǵa ońaı. Segiz myń shaqyrymnyń syry men sergeldeńin derekti fılm túsirgender ǵana biledi. Mine, fılm túsirýshiler osy oqıǵany rekonstrýkııalaǵan. Osy kezde túsirýshiler tótenshe qıyndyqqa tap bolady. Oqıǵa qysta bolǵandyqtan, qysqy kórinis kerek. Qysty kútip otyrýǵa mursha joq, fılmdi túsirýge berilgen merzim túgesilip barady, tez arada montajdap, «Qazaqfılmge» tapsyrý kerek. Mine, osy jaǵdaıda túsirilim toby jannan bezip 3800 metr bıiktiktegi Alataýdyń «Jastar» shyńyna kóteriledi. Jaı kóterilmeıdi, alty qanat kıiz úıdiń súıegin alyp shyǵady. Mundaǵy túsirilgen epızod tipten ǵajap! Muny tek kórý kerek. Shyń basyndaǵy bıdiń múrdesi qoıylǵan sórege Qazybek bıdiń qyzy Manqan kelip joqtaý aıtady. Qýanǵanymyz, kezinde V.V.Radlov el aýzynan jazyp alǵan joqtaý qaıta tirilipti. Saı-súıegińdi syrqyratady. Sóre basyndaǵy Begimysyq áýlıe men Bekbolat bı kezdesýindegi áńgime qandaı! Mine, sizge ulttyq kod! Mine, sizge rýhanı jańǵyrý, bolashaqqa baǵdar! Osyndaıda rejıserdiń ózi senarıst, ózi jazýshy, ózi tarıhshy, ózi zertteýshi bolǵanyna ne jetsin! Qazaqy dúnıetanym ıesi Erlan Tóleýtaıdyń boıynda kınorejısserge kerekti qasıettiń barlyǵy bar. Sońǵy jyldary tájirıbeli senarıst, rejısser Ǵazız Nasyrovpen tize qosqan ol kórermen qaýymdy tamasha týyndylarymen qýantyp júr. Erlan Tóleýtaı men Ǵazız Nasyrov tandemi keleshekte talaı tamasha fılmder túsirerine senimimiz mol. Endi olar kórkem fılm salasynda baǵyn synap kórse, «Qazaqfılm» qos rejısserge múmkindik berse degen tilegimiz bar. Óıtkeni qazirgi qazaq kınosynda Ǵ.Nasyrov pen E.Tóleýtaı sııaqty kıno óneriniń qyr-syryn meńgergen kásibı kınomamandar sırek. Kezinde jarty álemdi bılegen Keńestik ıdeologııa derekti kıno túsirýdi tek bilimdi de bilikti, tańdaýly mamandarǵa ǵana tapsyrǵan. Biz de atalǵan eki rejısserdiń úmitimizdi aqtaryna senemiz.
Fılm sońynda Káripbek Túrkistanda jerlengen Qaz daýysty Qazybek bıdiń basyna baryp táý etedi. Osy jerde kórermendi tań-tamasha qylǵan bir oqıǵany aıtpasqa bolmaıdy. Iasaýı kesenesiniń ishine kirip kele jatqan Káripbek óziniń shejiresin tarqatady (kadr syrtynda). Sóıtsek Káripbek Qaz daýysty Qazybek bıdiń tikeleı urpaǵy bolyp shyǵady. Toǵyzynshy urpaǵy eken.Buny rejısserlik «qýlyq» demeske amalymyz joq. Fılmniń basynda aıtyp qoısa, ásersiz bolar ma edi? «Men qolymnan kelgenimdi jasadym» deıdi Káripbek babasy Qazybek bıdiń qulpytasyna eńkeıip, mańdaıyn súıep turyp.
Bir sózben aıtqanda, fılm rejısserleri jetkizgen Qaz daýysty Qazybek bı ulaǵatynda – qazaqtyń ulttyq kody, al qajymas kúresker, talantty sýretshi Káripbek Kúıikov – búgingi qazaqtyń bet-beınesi, sımvoly dep qabyldadyq.
Qalıla Omarov,
kınorejısser,
QR eńbek sińirgen qaıratkeri
