(ەسسە)
پروپيسكادان
پاتەرگە دەيiن
جانىنا ونىڭ جات ەمەس،
Fىلىم مەن باق، مەديا.
باسى ونىڭ باس ەمەس –
ەنتسيكلوپەديا!
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
وسىدان شيرەك عاسىر بۇرىن، بۇگiنگiشە ايتساق، بەرشۇگiر ستانساسىنىڭ، تەمiرجول بويىنىڭ سول كەزدەگi رەسمي ونوماستيكاسىنا سۇيەنسەك، «بەرچوگردىڭ» بالاسى بەردiباي كەمال ەكەۋمiز اقتوبە وبلىستىق «كوممۋنيزم جولى» گازەتiنە وندiرiستiك پراكتيكاعا كەلدiك. بۇل كوممۋنيزمنiڭ ەلەسi ەپتەپ كومەسكiلەنە باستاعانىمەن، ونىڭ سارا جولى ءالi دە سايراپ جاتقان كەز ەدi. ۇلكەندi-كiشiلi باسىلىمداردا «قايتا قۇرۋ قاھارماندارى»، «بەتبۇرىس باسپالداقتارى» دەگەن ايدارلاردىڭ ايدارىنان جەل ەسiپ تۇرعان تۇسى. جۇرت نەنi قايتا قۇرارىن بiلمەي جانىعىپ جۇرگەن وسى بiر كەزەڭدە ايتىس اقىنى بەكۇزاق تاڭiربەرگەنوۆ الماتىعا كەلiپ، «قايتا قۇرۋ دەگەندە قايتا قۇرۋ، اتىڭدى قايتا ەرتتەپ، قايتا مiنۋ!» – دەپ ەلدi بiر دۋىلداتىپ كەتiپ ەدi. وسىنداي يدەولوگيالىق ۇستانىم قوعامعا تiرەك بولىپ تۇرعان داۋiردە iلميگەن شيبورباي ەكi ستۋدەنت اقتوبەلiك ساقا جۋرناليستەردiڭ ورتاسىنا توپ ەتە تۇستiك. بiزدiڭ بۇل كەلۋiمiز كەيiن وسى گازەتتiڭ بۇگiنگi باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، ول كەزدەگi جاس تiلشi ەرتاي اشىقباەۆتىڭ «وندiرiستiك تاجiريبە» دەگەن ولەڭiنە وزەك بولدى:
اقتوبە، تالاي ەرگە بولدىڭ ىستىق،
الماتىدان كەلدi, ۋاي، –
سىن-بايقاۋعا بiر ايلىق وندiرiستiك،
باۋىرجان مەن بەردiباي.
مەن تۇلەكپiن، ستۋدەنت بۇلار ءالi,
بۇلار – ەسكەك باعىتسىز قايىقتاعى.
جوق ازiرگە بايسالدى مۇرالارى،
جوق تiپتi زايىپتارى...
جۋرفاكتى بiتiرگەنiنە نەبارi ەكi-اق جىل وتكەن ەرەكەڭ: «ءدال وسىنداي ءسال مۇڭسىز، ءسال باقىتتى، مەن دە بولعام، كەزiكپەگەن ەشقانداي زارعا تiپتi, كەشەگi كەلگەن وردام»، – دەپ بiزگە قىزىعا قارايدى. «سوندىقتان دا تىم ىستىق بۇلار ماعان، جۇرەمiن ارiدەگi ەلەسكە ەرiپ، قاي سيقىر جۇتقان بiزدi, كiم ارباعان، وسىنداي ەمەس پە ەدiك؟» – دەپ ستۋدەنت كۇنiن ساعىنىپ ەسكە الادى. ال بiز قالامى ولەڭ سوزگە دە، كوسەمسوزگە دە جۇيرiك ەرەكەڭنiڭ قابiلەتiنە قايران قالامىز. ادەتتە اقىنداردىڭ ماقالا جازۋعا قىرى بولا بەرمەۋشi ەدi...
سول وندiرiستiك پراكتيكادا ءوندiرiپ جازىپ جۇرگەن كەزiمiزدە اقتوبەنiڭ بۇكiل جۋرناليستەر قاۋىمى الماتى جاقتان ەستiلگەن بiر جاڭالىققا ەلەڭ ەتتi. ەرتاي اشىقباەۆپەن بiرگە وقىعان ماقسات ءتاجiمۇراتوۆ ءۇي الىپتى! وقۋ بiتiرگەندەرiنە ءۇش-ءتورت جىل بولعان جاس جۋرناليستەر وسىعان قاتتى قۋاندى. اسiرەسە، نۇرمۇحامەد دياروۆ ءوزi ءۇي العاننان بەتەر ءماز بولدى. «ءاي، دۇرىس بولعان ەكەن. جاقسىلاپ بiر جازاتىن بولدى ەندi!». بىلاي قاراساڭ، جاي عانا حابار. كiم ءۇي الماي جاتىر؟.. بiراق سوعان ەلدiڭ ەداۋiر ەلەڭدەسكەنiنە قاراپ، «بۇل بiر مىقتى جiگiت بولدى-اۋ، شاماسى...»، – دەپ وي تۇيدiك. اسiرەسە، تورعايدىڭ ۇياسىن ىقتاسىن كورەتiن بەردiباي ەكەۋمiز سەكiلدi جالاڭاياق ستۋدەنت ءۇشiن ءۇي العانداردان ارتىق باقىتتى ادام جوق.
سول كەزدە ماقسات تۋرالى نە بiلەتiنiمدi ەسكە تۇسiرە باستادىم. ول ءبارiمiزدiڭ بەسiگiمiز بولعان بەسiنشi جاتاقحانادا كوپ كورiنبەيتiن. ءسiرا، ەرتەرەك ۇيلەنiپ، پاتەرگە شىعىپ كەتسە كەرەك. ەكiنشi كۋرستا وقيتىن كەزiمiز ەدi. بiر كۇنi ۇزىن دالiزدە بەسiنشi كۋرستىڭ ستۋدەنتتەرi شىعارعان قابىرعا گازەتiنiڭ iلۋلi تۇرعانىن كوردiك. جالپى، بۇلار ءوزi قىزىق كۋرس. باسقا كۋرسقا قاراعاندا سىرانى وندiرiڭكiرەپ iشەدi. بiرەۋi: «ساۋ كەزiمدە ايباس – ستۋدسوۆەت، ماس كەزiمدە مەن – ستۋدسوۆەتپiن!» – دەپ تەڭسەلiپ جۇرەدi. تاعى بiرەۋi ءتۇن iشiندە جاتاقحاناعا تاپانشا الىپ كەلەدi. ول تاپانشا الدە وتان سوعىسىنا، الدە ازامات سوعىسىنا قاتىسقان بiرەۋدiڭ اتاسىنىڭ قارۋى بولىپ شىعادى. ءۇشiنشi بiرەۋi سونى كورiپ، «قادiرلi اتا، سەن بiزدi كiنالاما، ەرجەتتiڭ دەپ قولىڭدى بارعا مالىپ، راس، بiزدەر وزiڭدەي قارۋ الىپ، رەۆوليۋتسيا جەڭiسiن قورعامادىق»، – دەپ شاحانوۆتىڭ كەيپiنە ەنiپ، ولەڭدەتiپ وتىرادى. وسىنداي مiنەزi قيقى-جيقى ءبiرتۇرلi كۋرستىڭ شىعارعان گازەتi دە باسقالاردىكiنە ۇقسامايدى. ءسiرا، بەسiنشi كۋرستىقتاردىڭ بiرiنشi كۋرستىقتارمەن ءداستۇرلi كەزدەسۋiنە ارناپ شىعارىلعان سياقتى. سول كەزدiڭ وزiندە تانىلىپ قالعان اقىندار ەرتاي اشىقباەۆتىڭ ليريكالىق، مۇراتبەك دۇيسەنبەكوۆتiڭ سىقاق ولەڭدەرi جاريالانعان. سونىڭ iشiندە بiر ماقالا ەرەكشە كوزگە ۇرىپ تۇر. تاقىرىبى – «ليمبۋس گيپوتالامۋس، ححI عاسىر جانە بiز». اۆتورى – ماقسات ءتاجiمۇراتوۆ. ماسساعان! مۇنىڭ «ليمبۋس گيپوتالامۋسى» نەمەنە بولدى ەكەن؟ وقي باستادىق. ءوز داۋiرiنەن جيىرما-وتىز جىل العا وزىپ، كەلەر عاسىردى سۋرەتتەيدi. وزiمەن بiرگە وقىعانداردىڭ كەلەشەگiنە بولجام جاسايدى. بiرi جازۋشى، بiرi عالىم، بiرi دوكەي... ماقساتتىڭ «گيپوتالامۋسىندا» قاپشاعايدىڭ توڭiرەگiندە ۇلكەن قالا ورناعان. جاڭاعى داۋلەر مەن دوكەيلەردiڭ ءبارi سوندا قىزمەت iستەيدi. ال ەندi جازۋى دەگەن كەرەمەت. بولاشاقتا جۋرناليستيكانىڭ جامپوزى بولاتىنى بiردەن بايقالىپ-اق تۇر. سودان كiتاپحاناعا بارىپ، سوزدiك اقتارايىق. سويتسەك، بiزدiڭ دiڭكەمiزدi قۇرتقان «گيپوتالامۋس» ادام ميىنىڭ تالامۋستان (كورۋ تومبەسi) تومەنگi بولiگi ەكەن. كوپقىرلى فيزيولوگيالىق مiندەت اتقارادى. اناتوميالىق تۇرعىدان گيپوفيزبەن جانە ليمبا جۇيەسiمەن تىعىز بايلانىستى. ياعني، ميدىڭ شامادان تىس جەتiلۋiنە مۇمكiندiك بەرەدi. دەمەك، الداعى بولاشاق تۋرالى دا مالiمەت الۋعا بولادى. مiنە، بار بولعانى بەسiنشi كۋرس ستۋدەنتiنiڭ قالامى قالاي-قالاي ويقاستاپ جۇرگەنiن اڭعارعان شىعارسىز. باسقا بiرەۋ بولسا، تالامۋس-سالامۋسسىز-اق پالەنباي عاسىرعا قيالمەن ساياحات جاساي بەرەر ەدi. ال بۇل كەلەشەككە ويشا ساپارىنىڭ ءوزiن عىلىمي نەگiزدەيدi. وسى سالانى زەرتتەۋشiلەردiڭ، ياعني، گيپوتالامۋستانۋشىلاردىڭ مىعىم لوگيكاسىنا سۇيەنەدi.
ايتپاقشى، «قازاق ۋنيۆەرسيتەتi» گازەتiنەن تاعى بiر ماقالاسىن وقىعان ەكەنمiن-اۋ. بiردە قازاق كينوسىنىڭ قارا نارى ءاسانالi ءاشiموۆ ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋگە كەلگەن-دi. سوندا ۇلت تاريحىنا ارنالعان فيلمدەر تۋرالى اڭگiمە بولدى-اۋ دەيمiن. سول جيىننان جازىلعان ستۋدەنت ماقسات ءتاجiمۇراتوۆتىڭ ماقالاسى «وت! وت!» دەپ باستالاتىن. ءارi قاراي «قىردا قىرقىسىپ، ويدا ايقاسقان» دەگەن ءتارiزدi سول جىلدارداعى قاتارلاستارىنىڭ ويىنا كەلە بەرمەيتiن تiركەستەر تۇيدەكتەلiپ تۇسەدi. بۇل جۋرفاكقا تۇسكەن بار بالانىڭ «انا... وسى بiر ءۇش ارiپتە قانشاما تەرەڭ ماعىنا بار دەسەڭiزشi» دەپ باستالاتىن ماقالالار جازاتىن كەزi ەدi...
«پروپيسكادان پاتەرگە دەيiنگi» (ونىڭ وسىلاي اتالاتىن بiر ماقالاسى بار ەدi) تاۋقىمەتتi باستان وتكەرگەن جاس جۋرناليست كەيiن ءۇي العان سوڭ قالامىن كوسiلە سiلتەدi.
تالعامى بيiك،
تانىمى تەرەڭ
جاقسىلارمەن جۇيەلەس،
ماسوندارمەن «جۇراعات»،
ميى ونىڭ مي ەمەس –
مەملەكەتتiك مۇراعات!
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
جۇرت اۋزىندا ەسiمi كوپ اتالا بەرگەن سوڭ، ەڭ بولماسا ءتۇرiن كورەيiك دەپ ماقساتتى iزدەگەنبiز. جوق. جاتاقحاناعا جولامايدى. ديپلوم جازىپ جاتقانعا ۇقسايدى. جالپى، ساياق جۇرەتiن سەكiلدi. كەيiن بiر-ەكi جىل وتكەننەن كەيiن كوردiك. ورتادان ءسال جوعارى بويى بار تارامىس قارا جiگiت ەكەن. تانىمايتىن ادامىنا توسىرقاي قارايدى. زاۋقى سوقپاسا، ەشقانداي اڭگiمەگە قوسىلمايدى.
كەيiن جاقىن ارالاسقان سوڭ، الگi اقتوبەلiكتەر بوركiن اسپانعا اتىپ قۋاناتىن ءۇيiن دە كوردiك. ادام اينالۋعا كەلمەيتiن بiر جارىم بولمەلiك شاعىن پاتەر. بiراق سول شاعىن پاتەر شيرىقتىردى ونى. تابانى كۇرەكتەي ون بەس جىل تۇردى. ەڭ ءتاۋiر دۇنيەلەرiن سول قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي قۇتحاناسىندا وتىرىپ جازدى. وقىعان-توقىعانى كوپ. بiلمەيتiن دەرەگi جوق. ەكi تiلدە ەركiن جازادى. كەز-كەلگەن مالiمەتتi ميىنىڭ قىرتىس-قىرتىسىنان سۋىرتپاقتاپ الا بەرەدi. ءوز باسىم وسى ۋاقىتقا دەيiن ماقساتتىڭ توسىلىپ قالعان تاقىرىبىن كورگەنiم جوق. تاريحي دەرەكتەردi جاتقا سوعادى. ماسەلەنi جەرiنە جەتكiزە تالدايدى.
قازاقتىڭ بەلدi باسىلىمدارى «بiلiم جانە ەڭبەك»، «جالىن» جۋرنالدارىندا، «سوتسياليستiك قازاقستان»، «وركەن»، «قازاق ادەبيەتi»، «انا تiلi» گازەتتەرiندە قىزمەت iستەدi. ساناعا سىنا قاعۋ مۇمكiن ەمەس قاساڭ كەزەڭنiڭ وزiندە ونىڭ ماقالالارى اۋىق-اۋىق ەلدi ءدۇر سiلكiندiرiپ تۇراتىن. اسiرەسە، «سوتسياليستiك قازاقستاندا» جاريالانعان «تەلەفونمەن تاس اتۋ» دەگەن ماقالاسى، «جالىندا» جارىق كورگەن «پروپيسكادان پاتەرگە دەيiن» دەگەن سوتسيولوگيالىق وچەركi جىل بويى وقىرماندار تالقىسىنا وزەك بولعانى ەسiمiزدە.
«جالىن» جۋرنالىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولىپ قىزمەت iستەپ جۇرگەن ول بiر كۇنi كومسومولدىڭ ورتالىق كوميتەتiنە اۋىسىپ كەتتi. ءباسپاسوز سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشiلiگiنە تاعايىندالىپتى. بۇگiنگiشە ايتساق، ءباسپاسوز حاتشىسى. ماقسات ءتاجiمۇراتوۆ بۇل قىزمەتiندە ەلگە پايداسىن كوبiرەك تيگiزدi. قازاق باسىلىمدارىنىڭ جۋرناليستەرiن بۇكiلوداقتىق كەڭەستەرگە، «كومسومولسكايا پراۆدا»، «سوبەسەدنيك» گازەتتەرiنە، «كومسومولسكايا جيزن» جۋرنالىنا تاجiريبەدەن وتۋگە كوپتەپ اتتاندىردى. بۇل اتالعان باسىلىمداردىڭ اسىعى الشىسىنان ءتۇسiپ تۇرعان شاعى. بارعان ادام بiردەڭە ۇيرەنبەي قايتپايتىن. جاس قالامگەرلەرگە سەپتiگi بۇدان دا كوبiرەك تيۋi مۇمكiن ەدi. بiراق ماقساتتىڭ بۇل قىزمەتكە تاعايىندالۋى كومسومولدىڭ قايراتى قايتقان كەزiنە تاپ كەلدi. ماسكەۋدە وتكەن ۆلكسم ححI سەزiنەن كەيiن كومسومولدىڭ بۋىنىنان ءال كەتتi. ايتپاقشى، وسى سەزدە سول تۇستا قازاقستان كومسومولىن باسقارعان يمانعالي تاسماعامبەتوۆتiڭ ۆلكسم ورتالىق كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى قىزمەتiنە ۇسىنىلىپ، ودان ءوزi باس تارتقانىن بۇگiندە بiرەۋ بiلسە، بiرەۋ بiلمەس.
كومسومولدىڭ جىلدار بويى قالانعان قىزىل كiرپiشiنiڭ مۇجiلە باستاعانىن بايقاعان ماقسات وزگەشە جول iزدەگەن سياقتى. ۇزاماي كازگۋ-دiڭ اسپيرانتۋراسىنا ءتۇستi.
– ويلاپ-ويلاپ عىلىممەن اينالىسقاندى ءجون كوردiم، – دەدi بiزگە. – Fۇمار قاراشتىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن زەرتتەيمiن. ادەبيەتتەگi اقتاڭداقتارعا تۇرەن سالاتىن كەز كەلدi. ساعان ايتارىم، ءوزiڭ دە عىلىمعا كەل. ەڭ دۇرىسى – وسى. باسىلىمداردىڭ باعىتىن بايقاپ تۇرسىڭ عوي. اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ اعامەن تانىستىرايىن. تاقىرىبىڭدى بەكiت.
شىنىندا دا، بۇل نارىقتىڭ داۋىلى تۇرىپ، ەلدiڭ iرگەسiن شايقاي باستاعان كەزەڭ ەدi. بiردە قاراجات جوق، بiردە قاعاز جوق. بiز قىزمەت iستەپ جۇرگەن «لەنينشiل جاس» گازەتiنiڭ شىقپاي قالۋى جيiلەدi. بۇرىن اپتاسىنا بەس رەت شىعىپ كەلگەن باسىلىمنىڭ ەندi ءۇش رەت شىعۋى مۇڭ بوپ قالدى. گازەت شىقپاعان كۇندەرi جۇرت دەم الادى. قىسقاسى، اپتانىڭ ءۇش-ءتورت كۇنi عانا جۇمىس. شىنىندا دا، نەگە وسى قىرۋار ۋاقىتتى پايدالانباسقا دەگەن وي كەلدi.
سودان ماقسات مەنi دەدەكتەتiپ وتىرىپ، اكادەميك زەينوللا قابدولوۆقا ەرتiپ كەلدi. ادەبيەتتەگi اقتاڭداقتارعا بايلانىستى تاقىرىپ بەرۋiن ءوتiندi. اكادەميك بiردەن «مۇرات موڭكەۇلىنىڭ ادەبي مۇراسى» دەگەن تاقىرىپتى بەكiتۋ جونiندە قولما-قول تاپسىرما بەردi. قازاقتىڭ اقيىق اقىنى، زار زامان ادەبيەتiنiڭ تۇلعالى وكiلi مۇرات موڭكەۇلىنىڭ ارداقتى ەسiمi ەندi عانا اقتالعان تۇس ەدi. بiز عىلىمعا وسىلاي كەلدiك. جەتەكشiمiز – قابدولوۆ، جاس كەڭەسشiمiز – ءتاجiمۇراتوۆ. وزiمنەن بار-جوعى ءۇش-اق جاس ۇلكەن جiگiت كوپ نارسەگە ۇيرەتتi. قولداعى دەرەكتەرiن جۇيەلەپ، كارتوتەكا جاساۋدىڭ كانiگi مامانى ەكەن. 1993 جىلى 28 جەلتوقساندا اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiندە كانديداتتىق ديسسەرتاتسيامىزدى بiرگە قورعادىق. قورعاعان سوڭ جايىلعان داستارحان باسىندا بەلگiلi شىعىستانۋشى، تانىمال اقىن وتەگەن كۇمiسباەۆ: «ماحامبەتتەي وتكiر بول، ءۇش-ءتورت جىلدا دوكتور بول!» – دەپ باتا بەردi. الايدا ماقسات ماحاڭداي وتكiر بولۋىن بولعانمەن، ءۇش-ءتورت جىل تۇگiلi جيىرما جىلدا دا دوكتور اتانبادى. قازاق ادەبيەتiندەگi جاديدشiلدiك اعىمى تۋرالى دوكتورلىق تاقىرىبى باياعىدا بەكiگەن-ءدى. بiراق شىعارماشىلىق ءونiمiن يiن قاندىرىپ يلەيتiن باياعى ادەتiنە باسىپ، اسىعا قويمادى. ءسويتiپ، وتەش اعامنىڭ تiلەگi كۇنi بۇگiنگە دەيiن ورىندالعان جوق. ونىڭ ەسەسiنە، شاڭگەرەي بوكەەۆ، Fۇمار قاراش، باتىس الاشوردا تۋرالى سوقتالى زەرتتەۋ كiتاپتارىن جازدى. ويى وقشاۋ، تالعامى بيiك، تانىمى تەرەڭ زەرتتەۋشiمەن عىلىم دوكتورلارىنىڭ كوپشiلiگi ساناسادى. تەگiندە، عىلىمنىڭ دەڭگەيi اتاقپەن ەمەس، ابىرويمەن ولشەنەتiن سياقتى عوي.
توسىن تاقىرىپتىڭ
تامىرشىسى
تالاي ويدى پارىقتاپ،
تاڭعالدىردى حالىقتى،
اعاەۆتى انىقتاپ،
تاعيەۆتى تانىتتى.
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
ول ىلعي دا توسىن تاقىرىپتى تاۋىپ الادى. سول تاقىرىپتىڭ توڭiرەگiن ۇڭگiپ، ەرiنبەي-جالىقپاي دەرەك iزدەيدi. جۋرناليستiك ابجiلدiك پەن زەرتتەۋشiلiك زەردە بiر ماقساتقا جۇمىلدىرىلعان سوڭ بۇل ەڭبەگi جەمiس بەرمەي قويمايدى. جۇرتقا ابدەن تانىس تاقىرىپتىڭ ءوزiنiڭ قالىڭ ەل بايقاي بەرمەيتiن قالتارىس تۇستارىنا ۇڭiلەدi. ماسەلەن، قازاقتىڭ باتىر قىزى مانشۇك مامەتوۆانى ەلدiڭ ءبارi بiلەدi. سول مانشۇكتi باۋىرىنا باسىپ، اكەسi رەتiندە تاربيەلەپ-وسiرگەن احمەت مامەتوۆتiڭ الاشوردانىڭ بەلدi قايراتكەرلەرiنiڭ بiرi بولعانى جونiنەن دە جۇرتشىلىق ەداۋiر حاباردار. ال ماقسات بۇعان قوسا مانشۇكتiڭ ءوز اكەسi جەڭسiكالi جونiندە دە قىزىقتى مالiمەتتەر ۇسىنادى. باتىر قىزدىڭ جاقىن اعايىندارىنىڭ كەيiنگi تاعدىرىنان سىر شەرتەدi.
ستۋدەنت كەزiندە ءوزi جالداپ تۇرعان پاتەردiڭ يەسi مانال كەمپiردiڭ اۋىزشا دەرەگi بويىنشا كەيiن ونىڭ اكەسi, الاشورداشى نۇعىمان زاليەۆكە قاتىستى قىرۋار دۇنيەلەردi iزدەپ تابادى. «قايبiر جiبەكتەي ەسiلگەن مiنەزi بار باتىس قىزىنىڭ» دەپ ءوزi ايتقانداي، مانال اپاسىنا قىستىڭ كۇنi اق شۇناق ايازدا پاتەرiنەن قۋىپ شىققان قاتiگەز كەيۋانا دەپ قارامايدى. اسىلدىڭ تۇياعى، التىننىڭ سىنىعى، جاقسىنىڭ كوزi دەپ باعالايدى ونى. الاش ارىستارىنىڭ بiرi نۇعىمان زاليەۆتiڭ ومiرiنە قاتىستى تىڭ دەرەكتەردi ۇسىنا وتىرىپ، «كابيسا جىل» دەگەن ماقالاسىن جازىپ شىقتى.
شاڭگەرەي بوكەەۆتiڭ قولداۋىمەن 1911 جىلى جارىق كورگەن «قازاقستان» گازەتiن شىعارۋعا قارجى بەرگەن ءازiربايجاننىڭ مۇناي الپاۋىتى، گەنەرال زەينەل-Fابيدەن تاعيەۆ تۋرالى جازۋ ءۇشiن باكۋگە ارنايى ساپار شەكتi. ءسويتiپ، حح عاسىر باسىنداعى زيالىلار ءومiرiن زەرتتەۋشiلەر عانا بiلەتiن تەگەۋرiندi تاعيەۆتiڭ تۇلعاسىن قالىڭ قازاققا كەڭiنەن تانىتتى. بۇرىنىراقتا ۆەنا قالاسىندا iسساپاردا بولعان كەزiمىزدە ازەربايجان دەلەگاتسياسىنىڭ وكiلدەرiمەن اڭگiمەلەسiپ وتىرىپ، تاعيەۆ تۋرالى ءسوز قوزعادىق. ولار: «سەندەر ونى قايدان بiلەسiڭدەر؟» – دەدi جۇلىپ العانداي. ءمان-جايدى ەستiگەن ازەربايجان باۋىرلارىمىز شەكسiز رازىلىعىن بiلدiردi.
سوعىس جىلدارىندا قازاق جەرiنە قۇپيا تاپسىرمامەن جiبەرiلگەن بارلاۋشى ءاليحان اعاەۆ تۋرالى «لاقاپ اتى – «اعاەۆ» اتتى ماقالاسى ەلدi ەلەڭ ەتكiزدi. «انا تiلi» گازەتiنiڭ بiرنەشە سانىنا جاريالانعان وسى دۇنيەنi جۇرت iزدەپ ءجۇرiپ وقىعانىن كوزiمiز كوردi. 1944 جىلى اتىراۋ جەرiنە تۇسiرiلگەن وڭكەي قازاق جiگiتتەرiنەن قۇرالعان دەسانتتار توبىنىڭ تاعدىرى، وسى قۇرىلىمنىڭ جەتەكشiسi ءاليحان اعاەۆتىڭ قىزمەتi جونiندەگi بايلام-بايىپتامالار ەشكiمدi دە بەيجاي قالدىرمايتىن ەدi. قازاقتىڭ ايگiلi ءۇش بيiنiڭ بiرiنiڭ ءومiر تاريحىن وزگەشە كوزقاراسپەن زەردەلەگەن «ايتەكە بيدiڭ مۇراسى مەن ميراسى»، ماحامبەت ءومiرiنiڭ قالتارىس تۇستارىن بەينەلەگەن «دۋلىعاسىز ماحامبەت»، الاش كوسەمi مۇستافا شوقاي تۇلعاسىنىڭ جۇرت بiلە بەرمەيتiن قىرلارىنا تۇرەن سالعان «شىن شوقاي»، ياھۋديلiك سانانىڭ جاي-جاپسارىن بايانداعان «تۇركiستاننان تابىلعان تورا» اتتى زەرتتەۋ ماقالالارىن ۇسىنىپ، قالىڭ وقىرمانعا قۇنارلى رۋحاني ازىق بەردi. اسiرەسە، حالقىمىزدىڭ ارداقتى پەرزەنتi اقسەلەۋ سەيدiمبەك تۋرالى جازعان «جوقشى iزبەن كەلەدi» اتتى ەسسەسi قارا سوزبەن جىرلاۋدىڭ ۇلگiسi بولىپ شىقتى. تۇركi دۇنيەسi ماسوندارىنىڭ تابيعاتىن تانىتقان ماقالالار سەرياسى دا وقىرماندى تانىمدىق دەرەكتەرمەن بايىتتى. ايتا كەتۋ كەرەك، ماقسات ءتاج-مۇرات – قازاقتاعى تۇڭعىش ماسونتانۋشى (شەتەلدە ماسونولوگيا – تاريح عىلىمدارىنىڭ ءپانسالاسى رەتiندە الدەقاشان دامىپ كەتكەن). بiر سوزبەن ايتقاندا، ماقساتتىڭ ماقالالارى – عىلىم ءۇشiن جاڭالىق، ءباسپاسوز ءۇشiن سەنساتسيا.
Iلگەرiدە كازگۋ-دiڭ اسپيرانتۋراسىندا وقىپ، ءارi «انا تiلi» گازەتiنiڭ تiلشiسi بولىپ قىزمەت iستەپ جۇرگەنiندە، التى اي بويى ساپارلاپ، ماسكەۋ، سانكت-پەتەربۋرگ، قازان، ۋفا، استراحان قالالارىنداعى مۇراعاتتاردى ءسۇزiپ شىققانى بار. سول مالiمەتتەرi ءالi كۇنگە دەيiن جازعان-سىزعان دۇنيەلەرiنiڭ تامىرىنا قان بەرiپ كەلەدi. «انا تiلi» گازەتi العاش اشىلعان جىلداردا تiلدi دامىتىپ، تەرميندەردi قالىپتاستىرۋعا ۇلكەن ۇلەس قوستى. شىمكەنتتiك بiر عالىمنىڭ قازاق اسكەري تەرميندەرi تۋرالى كiتابىنا پiكiر جازىپ وتىرىپ، ونىڭ «ۇلان» دەگەن ۇعىمدى ۇسىنعانىن كوردi. سونى نەگiزگە الىپ، «سيىنعانى – يمان، سۇيەنگەنi – حالىق» دەپ تاقىرىپ قويىپ، اسكەري اتاۋلار جونiندە ماقالا جازدى. كوپ تiلەگi بiر جەرگە توعىسقان بولار، كەيiن «ۇلان» ءسوزi «گۆارديانىڭ» اۋدارماسى رەتiندە بەكiتiلدi. 80-جىلداردىڭ باسىندا اۋەزوۆتiڭ مۇراجاي-ۇيiندە وتكەن حالىق ۋنيۆەرسيتەتi دارiستەرiنە قالماي قاتىسقان ماقسات ءIسلام جارىلعاپوۆ ساباعىندا «تسيۆيليزاتسيا» اتاۋىن «وركەنيەت» دەپ قازاقشالاعانىن ەستiپ، وسى ءسوزدiڭ ءوزi قىزمەت iستەيتiنiن «سق» ارقىلى قولدانىسقا ەنۋiنە سەبەپشi بولدى. ال ەندi قازiر كوپشiلiگiمiز قولدانىپ جۇرگەن «اقمىلتىق جۋرناليست» دەگەن تiركەس – ماقساتتىڭ ءتول تۋىندىسى. بۇل تiركەستi ەڭ الدىمەن قاينار ولجاي تۋرالى پiكiر بiلدiرگەندە قولداندى. ءباسپاسوز توڭiرەگiندەگi ۇعىمداردى قازاقى ورالىممەن ورنەكتەيدi, كەستەلi سوزبەن تۇيiندەيدi. بiز: «ماقالانىڭ نوبايى بار»، – دەسەك، ول: «جازار دۇنيەمنiڭ توسەگi سالۋلى»، – دەيدi. بiز: «جازۋدى ۋاقىتشا توقتاتامىن»، – دەسەك، ول: «سوقانى سۋىراتىن شىعارمىن»، – دەيدi. ءباسپاسوزدi باسقا سوزبەن بىلعامايدى. قالتالى ءباسپاسوزدiڭ دە، بالتالى ءباسپاسوزدiڭ دە باقشاسىنا جولامايدى. ءوز سوقپاعىمەن، ءوز سۇرلەۋiمەن جۇرەدi.
وسكەن جەرi – كiشi اۋىل،
ونگەن جەرi – ءۇش اۋىل...
جورتىپ ءجۇرiپ بiر ءوزi,
تىندىرعانى كوپ ەندi.
مiنەزi مە، مiنەزi,
...وڭىپ تۇرعان جوق ەندi.
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
اتىراۋدا تۋدى. الماتىدا ءوسiپ-جەتiلدi. استاناعا ات باسىن بۇردى... سوڭعى جىلداردا «قازاق ادەبيەتi» گازەتi باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، «انا تiلi» گازەتiنiڭ باس رەداكتورى بولعان ول كەيىن «استانا» جۋرنالىنىڭ تiزگiنiن ۇستادى. ۇلتتىق مۇددەنi قالايتىن تالانتتى جiگiتتەردiڭ ەلورداعا شوعىرلانعانى دۇرىس-اق. وسىنداي ويدى اقتوبەلiك اقىن ەرتاي اشىقباەۆ تا «استانا» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورىنا حات» دەگەن ەكسپەريمەنتتiك ولەڭiندە ايتىپ وتەدi:
كەيدە اسپاننان تانيتىن جاس تامادى،
Iزدەي مە بiزدi كول-كوكوراي، جاز-قۇراق؟
ايتايىن،
«استانانى» باسقارادى،
مىسالى، مەنiڭ كۋرستاسىم ماقسات ءتاج-مۇرات.
كۇرسiنسiن نەسiنە وكپەلەپ –
بۇعان ەشقانداي قارسى ەمەس جاستىق-دەرەك.
رەداكتورلار استاناعا كوپ كەرەك،
استاناعا،
بەۋ، بiراز باستىق كەرەك.
باس رەداكتور «استانا» جۋرنالىنىڭ ءتۇر-سيپاتىن وزگەرتتi. جۋرنالدىڭ بiرنەشە قوسىمشالارىن اشىپ، بiرiنەن سوڭ بiرiنiڭ تۇساۋىن كەستi. جاڭا استاناداعى جاراسىمدى تiرشiلiك تۋرالى وي-تۇجىرىمدارىن كوركەم سوزبەن ايشىقتادى.
قارا ءسوزدiڭ حاس شەبەرi اسقار سۇلەيمەنوۆتiڭ «مiنەزسiز ادام – مiنەزسiز جىلقى» دەگەن تۇجىرىمى بار. بiزدiڭ كەيiپكەرiمiز دە بiر قاراعان ادامعا وتە تۇيىق كورiنەدi. ءوزi ەشقاشان الدىمەن اشىلمايدى. الدەبiر نارسەنi دالەلدەپ كوكەزۋ بولىپ جاتقانداردىڭ اڭگiمەسiنە ارالاسۋعا دا قۇلىقتى ەمەس. ايتپەسە، ەنتسيكلوپەديا تەكتەس زەردەسi كەز-كەلگەن تاقىرىپتا ايتىسقا تۇسۋگە مۇمكiندiك بەرەدi. تۇرiنە قاراپ ايتىلىپ جاتقان اڭگiمەدەن مۇلدە حابارسىز ەكەن دەپ ويلايسىڭ. بiراق بiر-ەكi اۋىز تiل قاتىسقان سوڭ ولاي ەمەس ەكەنiنە كوزiڭ جەتەدi. شەشiلiپ سويلەپ كەتسە، ۇزاققا شاۋىپ، ميىڭدى سۋ قىلىپ جiبەرەتiن ادەتi جوق. از سويلەيدi, دالەلدi پiكiر ايتادى، سونىڭ وزiندە ساعان قاجەتتi اقپاراتتىڭ ءبارiن بەرiپ ۇلگەرەدi.
باسىنان ارتىق ءسوز اسىرمايدى. نامىسىن ەشكiمگە تاپتاتپايدى. الدا-جالدا بiرەۋ-مiرەۋ قىتىعىنا تيسە، جانارتاۋداي اتىلادى. سول كەزدە باياعى «ۆەزۋۆيدiڭ» ەكپiنi بiزدiڭ كەيiپكەردiڭ جانارتاۋىنىڭ جالىنىنان ساداعا كەتسiن. جالپى، جانارتاۋلار اتىلعان كەزدە جاڭا تاۋلار تۇزiلەدi, جەردiڭ قىرتىسى وزگەرiسكە تۇسەدi. سول سەكiلدi ماكەڭنiڭ اندا-ساندا بiرنارسەنi كوزدەگەننەن ەمەس، توزبەگەننەن اتىلاتىن جانارتاۋلارىنان كەيiن دە اينالانىڭ قىرتىس-تىرتىسى ەپتەپ جوندەلiپ قالادى. سودان سوڭ قايتادان توماعا-تۇيىق كۇيگە تۇسەدi. «قارتاۋ» دەگەن ماقالاسىندا ءوزi جازعانداي، «ىزاقور، شايا مiنەزiم كەيiنiرەك بiلiندi عوي، ال ول زامان توپتانىپ تۇرعان جاننىڭ قاسىنا بارىپ، سالەم بەرۋدەن يمەنشەكتەيتiن ناعىز «انتروفوب» ەدiم» دەيتiن كەيiپكە ەنەدi. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن نامازعا جىعىلدى. سونداعى بiر نيەتi نامازبەن كەلەتiن كوركەم سابىردىڭ كومەگiمەن جۇرەكتi ورنىقتىرۋ بولاتىن.
ماقساتتىڭ «ليمبۋس گيپوتالامۋس» دەپ اتالاتىن شىعارماشىلىق تەورياسى ونىڭ سىرتقى بولمىسىن وزگەرتە المادى. سودان بەرi وتىز التى جىل وتسە دە ءالi سول قالپى. «كابيسا جىل» اتتى ماقالاسىندا ءوزi بەينەلەگەندەي، «تابان اۋدىڭ كوزiنە تۇرمايتىن كوكسەركە سياقتى شىلتىرىقتاي» كەيپiنەن كوپ وزگەرە قويمادى-اۋ. قاتارلاستارىنىڭ بiرازى كەبەجە قارىن، كەڭ وڭەش، سىرنايكوز، توبەلتاز، ويما تاز، قاسقا باس... ال جاسى الپىستان اسقان ماكەڭنiڭ تۇلا بويىندا قىرىم ەت جوق، بiر تال شاشى دا تۇسپەگەن. بايگەگە شاباتىن تۇلپارداي جاراپ تۇر. ءوزiنiڭ گيپوتالامۋس تۇجىرىمىنا سۇيەنiپ، ۋاقىت ماشيناسىنا مiنiپ، جيىرما بiرiنشi عاسىردىڭ جيىرما ءبىرىنشى جىلىنا لەزدە زىرىلداپ جەتiپ كەلگەن سياقتى اسەر قالدىرادى.
«وسكەن جەرi – كiشi اۋىل، ونگەن جەرi – ءۇش اۋىل» دەپ بiر اقىن ايتقانداي، باتىستا تۋدى، جەتiسۋدا جەتiلدi, ارقانىڭ تورiنە كەلiپ تۋىن تiكتi. سوسىن الماتىسىنا قايتا ورالدى. قازىر بىرىڭعاي شىعارماشىلىق جۇمىسپەن اينالىسادى. «تىڭدا، قاستەك، قاسكەلەڭ!» دەپ جامبىلشا جىرلاپ قويىپ، قاسكەلەڭنىڭ تورىندەگى جايلى قونىسىندا جايعاسىپ الىپ، عالامات دۇنيەلەر جازىپ جاتىر. بۇيىرسا، وقيتىن بولامىز ءالى...
* * *
تەڭدەسسىز تالانت ماقسات اعامنىڭ تۋعان كۇنى دە توبە كورسەتىپ تۇر! امان ءجۇرىڭىز! سوناۋ ستۋدەنت كەزىمىزدە-اق ءوزىڭىز سانامىزعا سىڭىرگەن گيپوتالامۋس تەورياسىنىڭ تۇعىرى بەرىك بولسىن!
باۋىرجان ومارۇلى
